Ochig‘ini aytsam, bu gal parishonxotirlik to‘g‘risida yozmoqchiman. Yozganlarimdan parishonxotir kishilar xafa bo‘lishmaydi, chunki ular parishonxotirliklari tufayli buni o‘qishmaydi.
Odatdagi odam uchun parishonxotir kishi azob-uqubatning o‘zginasi: u ba’zida boshqalarning yangiroq kalishini o‘zinikiday bemalol kiyib ketaveradi, boshqa birovning xotinini xuddi o‘zining xotiniday o‘pib oladi. Bergan va’dasi hamisha yodidan ko‘tariladi. Bir ishni ishonib topshirsangiz, uni albatta unutadi.
To‘g‘risi, menda ham ba’zan shunaqa bo‘lib turadi.
Bir kuni qandaydir yaltiroq kitobni sotib olib, kitob do‘konining peshtaxtasi oldida turgandim, o‘sha faromush zot kirib keldi-da, o‘zini xotirasi kuchli kishi qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ldi. Mening oldimga to‘g‘ri kelib bidirladi:
— Menga kitob bering!
Men unga taajjublanib qaradim:
— Men xaridorman...
— Nimaga bo‘lmasa siz peshtaxtaning ortida turibsiz? — dedi u.
— Men peshtaxtaning ortida emas, bu tomonida turibman, — dedim ensam qotib.
Unga bu oddiy mantiq yetarli bo‘lmadi.
— Demak, men xaridor sifatida peshtaxtaning u tomoniga o‘tishim kerak ekan-da. Men bir tomonda bo‘laman, siz qarama-qarshi tomonda. Qarang-a!
U meni mushkul ahvolga solib qo‘ydim deb o‘ylab, ayyorona ko‘z qisdi, ammo shu vaqt haqiqiy sotuvchi kelib qoldi va so‘radi:
— Nima buyuradilar?
Shunda o‘sha tentak yoyilib tirjaydi va bamaylixotir dedi:
— Ho‘-anavini...
— Sizga nima kerak o‘zi?
— Menga kitob bering.
— Qanaqa kitob?
Uning yuzida azobli zo‘riqish paydo bo‘ldi va xijolat bo‘lib dedi:
— Haligi... bor-ku...
— Sarlavhasi nima edi?
— Gap shundaki, men... sarlavhasini unutib qo‘yibman. Meni haligi... Ehtimol, eslarman...
Sotuvchi uchun bunday g‘aroyib xaridorga stul berib, to eslagunicha o‘tirib turishini iltimos qilishdan osoni yo‘q edi, ammo bu kitobxon anoyilardan bo‘lmasachi?
— Siz ehtimol muallifini eslarsiz? — dedi sotuvchi umid bilan.
— Yo‘q, muallifini ham eslolmayman, ammo bosh qahramonning sochlari tim qora ekanligi aniq.
— E, bu bilan ish bitmaydi. Qorasoch qahramonlar kitoblarda to‘lib yotibdi! Uning ismi nima edi?
— Uning ismi... Xudo haqqi, esladim! Bu so‘zni, bilasizmi, boshqa bir kitobning muqovasida ham ko‘rganman.
— Siz mabodo nashriyotning nomini aytmayapsizmi?
— E, qurib ketsin nashri! Erkak kishining ismi edi. Menga... hech bo‘lmasa, Turgenov asarlari to‘plamini bering!
Sotuvchi taajjubdan yoqasini ushladi.
— O‘rab beraveraymi? — dedi u nihoyat yengil tin olib.
— Kimni? O‘ylab gapiryapsizmi? — jahli chiqib ketdi xaridorning. — Men o‘rab qo‘yilgan kitoblardan u so‘zni qanday topaman? Har qanaqasini bering... Ha, mana buni...
U Turgenovning kitobi jildidagi “Tom ” degan yozuvga kafti bilan urib xitob qildi:
— Mana o‘sha ism, esladim.
— Tom ? Nima u, qirolmidi?
— E, boshga bitgan balo! Sizga kim aytdi, uni qirol deb?
Xaridor o‘ylanib qoldi va keyin kafti bilan peshonasiga urdi:
— Ha, esimdan chiqibdi! Uning shaxsiy uyi bor edi.
Sotuvchi og‘ir nafas oldi.
— Eslolmaysizmi, uning uyi shaharning qaysi qismida joylashgan edi? Daromadi yaxshimidi? Qurib ketgur ijarachilar o‘z vaqtida pul to‘lab turisharmidi? A? Bir eslab ko‘ring-chi.
Xaridor sarosimaga tushmadi, mutlaqo xotirjam, ta’kidlovchi ruhda dedi:
— Buni eslolmayman... Ammo kimningdir qarindoshi bo‘lgani rost.
— Bekor gap. U hech kimning qarindoshi bo‘lmagan. Qarindoshlarni tiqishtirishnng nima keragi bor.
— U ularning amakisi edi.
— Kimlarning?
— Ularning-da umuman!
Sotuvchi tishlarini g‘ijirlatdi. Unga rahmim kelib ketdi.
— Chamamda, men uni tushundim, — dedim yaqiniga borib. — “Tom tog‘aning kulbasi”ni so‘rayapti. Unga shu kitobni bering, daf bo‘lsin.
— Ha, ha! Mendan bolalar “Tom tog‘aning kulbasi”ni so‘rashgandi, — quvonib ketdi xaridor.
Men jahl bilan undan so‘radim:
— Nega endi siz bir yo‘la, Tomni qora tanli deb aytmadingiz. Qora soch deganingiz nimasi?
U menga zarda bilan ko‘z qisib javob qaytardi:
— Unda siz menga qora soch emas, mallasochli birorta negrni topib bering-chi!
U pul to‘lashni ham unutib, kitobni qo‘ltiqlagancha ko‘chaga chiqib ketdi.