(San’at falsafasi yoxud badiiy ijod falsafasi)

KIRISH

Bu lektsiyalar bahs yuritish mavzui jihatidan go‘zallikning keng ko‘lamli olami, to‘g‘rirog‘i, san’at, aniqrog‘i, badiiy ijod so­hasini o‘rganadigan estetikaga bag‘ishlangan.

To‘g‘ri, “estetika” termini bizning predmetimizga uncha mos tushmasligi mumkin, nega deganda, “estetika” ko‘proq his-tuyg‘u, his qilish ma’nosini anglatadi. Shunday tushuniladigan estetika yangi fan yoki bo‘lg‘usi falsafaning dastlabki ko‘rinishlaridan biri sifatida Volf^[1] maktabida yuzaga keldi. O‘sha davrda Germaniyada, ayniqsa, badiiy asarlar ta’sirida tuyuladigan yoqimli zavq, hayratlanish, qo‘rqinch, azob-uqubat kabilarni hissiyotga bog‘lab izohlash odatga aylangandi.

Modomiki, “Estetika” deb atash nomuvofiq ekan, uning o‘rniga boshqa termin yaratishga urinishlar ham bo‘ldi. Masalan, kallistika so‘zini ishlatish tavsiya kilindi.^[2] Afsuski, bu ham ma’qul emas edi, negaki, ustida so‘z borayotgan fan umuman go‘zallikni emas, balki faqat san’atdagi go‘zallikni o‘rganishi kerak. Nima bo‘lganda ham bizni qiziqtiradigan asosiy narsa so‘zning o‘zi emas. Shu bilan birga, kundalik odatiy nutqimizda “estetika” atamasi keng qo‘llaniladiki, shu bois uni saqlab kolish va ishlatish e’tiroz tug‘dirmasligi ham mumkin. Bizning fanimiz mazmuniga eng muvofiq keladigan ifoda esa “san’at falsafasi” yoki yanadaaniqrog‘i, “badiiy ijod falsafasi”dir.

1. ESTETIKA CHEGARALARINI TAYINLASH VA HIMOYALASH

1. Tabiatda go‘zallik va san’atda go‘zallik. Yuqoridagi ta’rifni e’tirof etish mavzuimiz doirasidan tabiatdagi go‘zallik­ni chiqarib tashlashni taqozo qiladi. Bunday chegaralanish biz uchun noqulay tuyulsa-da, har bir fanning o‘z tadqiqot sohasini o‘zi belgilash huquqi buni istisno qilmaydi. Lekin estetikani badiiy go‘zallik bilan chegaralashni bunday ma’noda tushunmaslik lozim. Kishilar kundalik hayotda go‘zal rang, go‘zal osmon, go‘zal daryo, go‘zal gul, go‘zal hayvon, yanada ko‘proq go‘zal insonlar to‘g‘risida gapirishga odatlanishgan. Hozircha bunday tashbehlarni narsalarga qay darajada qo‘llash yuzasidan musohabaga berilmagan va tabiatdagi go‘zallikni san’at go‘zalligi bilan yonma-yon qo‘ygan holda aytish mumkinki, badiiy go‘zallik tabiatnikidan a’lodir. Chunki san’atdagi go‘zallik ruh zaminida yuzaga kelib, qayta yaratilgan go‘zallikdir, modomiki, ruh ijodiyoti tabiat, uning narsa-hodisalaridan yuksak ekan, san’atdagi go‘zallik ham shu darajada tabiiy go‘zallikdan ustun turadi.

Shuningdek, inson miyasida rasman shakllangan arzimas uydirma ham tabiatning har qanday ne’matidan yuksakdir, negaki, har qanday fantaziya ma’naviy hodisa, erkinlikdir. Masalan, Quyosh o‘z mohiyatiga ko‘ra, mutlaq zaruriy holat, lekin bo‘lmag‘ur xayol tezda tasodif va o‘tkinchi narsa tarzida yo‘qolib ketishi mumkin. Biroq tabiiy mavjudlikning Quyoshga o‘xshash namunalari “o‘zi-uchun-borliq” nuqtai nazaridan o‘zida botinan noerkin va o‘z-o‘zini anglamagan ahamiyatsiz narsadir. Biz Quyoshni uning o‘ziga monand zaru­riy boshqa mavjudotlar bilan aloqada olib ko‘rganimizda, unga “o‘zi-uchun-borliq” nuqtai nazaridan yondashmaymiz va, boz ustiga, unga qandaydir go‘zallik sifatida baho ham bermaymiz.

Ruh va u bilan uzviy bog‘langan badiiy go‘zallik oliydir, degan umumhaqiqatni aytish bilan hozircha biz, tabiiyki, biror tugal fikr bildirgan bo‘lmaymiz, chunki “oliy” mutlaq nomuayyan ifodadir. U tabiatda go‘zallik bilan san’atda go‘zallik to‘g‘risida shakllangan tasavvurlarning faqat makonda yonma-yon turishini anglatadi, negaki, ular o‘rtasida faqat miqdoriy, demak, tashqi tafovutlar mavjuddir. Biroq ruhning tabiatdan ustunligi ma’nosidagi “oliy” (uning mahsuli bo‘lgan badiiy asar go‘zalligi ham) sof nisbiy tushuncha emas. Ruh haqiqatni faqat keng qamrovli asos sifatida aks ettiradi va oliyga daxldor bo‘lganligi va u tomondan yaratilganligi bois jamiki go‘zalliklar haqiqatan go‘zal sanaladi. Faqat shu ma’noda tabiatdagi go‘zallik ruh go‘zalligining refleksi, in’ikosidir. Bizning qarshimizda bu yerda go‘zallikning nomukammal, notugal nusxasi gavdalanadi, nega deganda, u substantsiya jihatidan faqatgina ruhda mavjud bo‘ladi.

Estetika mavzuini san’atdagi go‘zallik bilan cheklash o‘rinli ekanligiga qo‘shimcha yana aytish mumkinki, hozirgacha tabiat go‘zal­ligi (qadimgilar bu haqda bizga nisbatan kam shug‘ullanganlar) haqidagi fikr-mulohazalarning barchasida tabiiy predmetlarni go‘zallik jihatidan o‘rganuvchi, bu go‘zallikni izohlovchi fanni yaratish fikri hech kimning xayoliga kelmadi. Masalan, foydaliligi tarafidan kasalliklarga qarshi kurashda insonga nafi teguvchi tabiat predmetlari, kasalliklarni davolashda unga yordam beruvchi minerallar, kimyoviy mahsulotlar, o‘simlik va hayvonlarni tavsiflovchi material medica to‘g‘risida fan yaratildi. Biroq biror kimsa tabiat rang-barangligini go‘zallik tarafidan umumlashtirish va o‘rganish to‘g‘risida o‘ylab ko‘rmadi va harakat qilmadi. Tabiat go‘zalligi haqidagi hozirgi tasavvurlarimiz o‘ta dudmal ekanligi, tabiat predmetlarini baholash uchun muayyan mezonlar ishlab chiqilmaganligiga mutlaq ahamiyat berilmaganligini yaxshi bilamiz.

Tabiatda go‘zallik bilan san’atda go‘zallik, ularning o‘zaro aloqadorligi, birinchisini mavzuimizdan istisno qilish haqida bildirilgan dastlabki mulohazalar, aslida, bunday yondashuvlar estetika chegaralarini o‘rinsiz, o‘zimizcha tanlab olish mumkin, degan tasavvurlar bilan hech bir aloqasi yo‘qligini ta’kidlash lozim. Hozircha bu yerda go‘zallikning ikki turi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni asoslash imkoni mavjud emas, negaki, bu masala fanning ichki mazmuniga daxldor bo‘lib, uni har tomonlama tahlil etish va asoslash faqat kelajakda hal qilinishi mumkin.

2. Estetikaga qarshi bildirilgan ba’zi dalillarga raddiya. Bu dastlabki bosqichda faqat san’at go‘zalligi haqida so‘z yuritish bilan cheklanib qolinsa, biz yana bir qator qiyinchiliklarga duch kelishimiz mumkin.

Bu yerda, birinchidan, badiiy ijod ilmiy tahlilga arziydimi, degan masala shubha tug‘diradi. To‘g‘ri, san’at bilan go‘zallik bizning barcha ish-tashabbuslarimizda marhamatli daho singari gavdalanib turadi, zohiriy va botiniy olamimizni go‘zallashtirib, muhitimizga ro‘shnolik va rohat-farog‘at bag‘ishlaydi. Buning boisi shuki, san’at hamisha vaziyatlar tarangligi va murakkab hayotiy voqelikni muloyimlashtiradi, ezgulikdan zarracha asar bo‘lmagan behuda daqiqalarimizdan g‘am-g‘ussani haydaydi, hech bo‘lmasa, ko‘ngilsiz voqealar o‘rnini bosadi, nima bo‘lgandayam, biz uchun har qanday salbiy hodisadan ma’quldir. Agar san’atni uning butun maftunkorligi bilan yaxlit idrok etish zarurati tug‘ilsa, uni hamma joyda – varvarlar zeb-ziynati, liboslaridan tortib, to bag‘oyat go‘zal ibodatxona anjomlarigacha – jami narsalar olamida uchratish mumkin. San’atkor yaratgan obrazlar ko‘pincha bizni noxushliklardan forig‘ etadi, jiddiy maqsadlar ro‘yobga chiqishiga to‘sqin bo‘lmaydi, aksincha, ularning amalga oshishiga ko‘maklashadi, tan olish kerakki, san’at ruhning botinan muloyimlashuvi va zaiflashuvining oniy daqiqalariga tegishli hodisadir, substantsional manfaatlar esa, aksincha, ko‘proq ma’naviy tangliklarni yuzaga keltiruvchidir. Shu ma’noda, jiddiy narsaga o‘ta ilmiy yondashishga urinish g‘alati rasmiyatchilik bo‘lib tuyulishi mumkin.

Ruhning hatto go‘zallikdan manfaatdorlik asosida muloyimlashuvi yuz berishi e’tirof etilgan taqdirda ham, san’at hech qachon nojo‘ya nozikoyimlikka aylanmaydi, ortiqchalik qilmaydi. Shuning uchun badiiy ijod, kundalik amaliyotni, xususan, axloq va taqvoga muqoyasa qilib, uni ortiqcha dabdaba deyuvchilar xurujidan ko‘p bor himoya qilinganligini alohida ta’kidlab o‘tish zarur. Modomiki, shu nuqtai nazardan san’atning beg‘arazligini isbotlash o‘ta murakkab ekan, bu zeb-ziynatdan ruh keltiruvchi naf esa loaqal mazkur sohada unga yetkaziladigan zarardan avlodir, degan to‘xtamga kelish mumkin.

Shunga asoslanib, san’at oldiga ko‘pincha jiddiy maqsadlar qo‘yildi, u aql bilan hissiyot, moyillik bilan burch, ya’ni o‘zaro bu keskin ziddiyatli va ayni paytda, o‘zaro ta’sirchan unsurlarni kelishtiruvchi omil tariqasida tasavvur qilindi. Biroq san’at hatto bir qadar jiddiy maqsadlarga egadir, degan qoida e’tirof qilinsa ham, mohiyatan aql bilan burch bu vositachi nuqtani axtarib topishdan hech narsaga erisha olmaydi, u bilan aloqa o‘rnatolmaydi, bunga uning tabiiy soflikni saqlashi ham yo‘l qo‘ymaydi. Va bularning barchasi badiiy ijodni ilmiy o‘rganishga sazovor hodisaga aylantira olmaydi. Bu yerda so‘z ikki taraflama xizmat haqida boradiki, san’at anchayin yuksak maqsadlarga ega bo‘lish bilan birga, bekorchilik va bexayolikka ham ta’sir ko‘rsatishi, ularga maqsad emas, balki vosita bo‘lib xizmat qilishi ham mumkin. Nihoyat, o‘ziga xos bu vositaning shakliga oid jihatlar haqida gap ketganda, uning hamma vaqt qandaydir qusuri borligi tasavvur etiladi. Negaki, san’at haqiqatan ham o‘zini jiddiy maqsadlarga safarbar etib, muhim natijalarga erishadigan bo‘lsa, buni faqat haqiqatga zid holda amalga oshirishi mumkin: binobarin, san’at zohiriy ko‘rinishi bilan mavjuddir. Biroq ko‘pchilik yolg‘on pirovard haqiqat bilan maqsadga erishib bo‘lmaslikni yaxshi biladi. Muayyan maqsadga erishishda haqiqatga zid holat faqat juda chekli doirada ta’sir ko‘rsatishiga qaramay, ishonchli vosita bo‘laol­maydi. Holbuki, vosita maqsadning tabiatiga mos bo‘lishi lozim; binobarin, haqiqatni tashqi-zohiriy ko‘rinish va unga zidlik emas, balki faqat haqiqat yuzaga chiqaradi. Shu ma’noda, fan ham ruhning tub manfaatlarini jonli voqelik hodisalari va ular to‘g‘risidagi tasavvurlarning haqqoniyligi asosida qarab chiqmog‘i kerak.

Shu munosabat bilan san’at ilmiy o‘rganishga arzimaydi, degan soxta tasavvur tug‘ilishi mumkin, binobarin, san’at hatto jiddiy maqsadni ko‘zda tutmagan taqdirda ham tabiatan ularga zid yoqimli mashg‘ulot bo‘lib qolaveradi. Xullas, uning o‘yindagi vazifasi ham jiddiy vositachilik, sof xizmat ado etishdir, san’atning hayotiy elementi va kishilarga ta’sirini esa inson foydalanadigan vositalar, ya’ni zohiriy ko‘rinish va haqiqatta zidlik ta’min etadi.

Ikkinchidan, san’atni tushunish falsafiy fikrlash uchun murakkablik tug‘dirmasa-da, haqiqiy ma’noda ilmiy tadqiqot uchun mavzu bo‘la olmaydi. Negaki, san’atdagi go‘zallik hissiyot, sezgi, mushohada va tasavvurga qaratiladi; uning sohasi tafakkurnikidan boshqacha, badiiy faoliyat va uning mahsulotlarini ilmiy jihatdan o‘rganish esa bilishning o‘zgacha vositalari bo‘lishini taqozo etadi.

Davom etib aytish mumkinki, san’at go‘zalligi ta’sirida tug‘iladigan zavq-shavq ijodiy erkinlik va obrazlilik ta’sirida yuzaga keladi. Biz san’at asarlari yaratib yoki ularni mushohada qilib, o‘zimizni qandaydir mahdudlikdan forig‘ etganday bo‘lamiz. Jiddiy mas’uliyat, noxush fikrlar silsilasidan bezib, horib-tolgan, betoqat bo‘lgan onlarimizda o‘zimizga badiiy obrazlardan huzur-halovat, hayotiy xushnudlik axtaramiz; g‘oyalar boshqaradigan soyalar olamiga zid o‘laroq maroqli, to‘laqonli voqelikka murojaat etgandek his etamiz.

Nihoyat, ta’kidlash kerakki, badiiy asarlar asosida fantaziyaning erkin faoliyati turadi, shuning uchun o‘z tasavvuridagi obrazlarni yaratishda san’at o‘zini tabiatga nisbatan erkin his qiladi. San’at tabiiy shakllar rang-barangligini jilolantiradigan hashamatdorlikni o‘zlashtirish bilan cheklanib qolmaydi, ularni yanada teranlashtiradi, ijodiy fantaziya vositasi bilan cheksizlik kashf etadi. Shuning uchun tafakkur fantaziya rang-barangligi va uning erkin asarlari qarshisida qandaydir o‘z jasoratini yo‘qotib qo‘yganday bo‘ladi va bu obrazlarni konkretlashtirish, ularni eng umumiy qoidalar iskanjasiga olib kirib baholash da’vosidan voz kechadi.

Faraz qilinganidek, fan ikir-chikir tafsilotlardan xoli mavhum fikrlash shaklidir. Shuning uchun u, bir tomondan, badi­iy faoliyat va badiiy zavq manbai hisoblanmish tasodifiy va mantiqsiz tasavvurlarni istisno qiladi. Boshqa tomondan, san’at tushuncha bilan voqelikni ayri tutmaydi, ta’bir joiz bo‘lsa, qotib qolgan tushunchalarni ruhlantiradi, siyqa mavhumlikni chinakam hayotiy ruh bilan jonlantiradi; shu ma’noda, san’atni birgina tafakkur tarafidan tahlil qilish o‘zaro rivojlanuvchi usullarni inkor etish va tushunchani yana sodda va xayoliy mavhumlik bilan chulg‘ab olishga olib kelishi mumkin.

Yana aytish mumkinki, fan mohiyatan qandaydir o‘ziga xos zaruriyatni o‘rganadi. Estetika esa tabiat go‘zalligini e’tibordan soqit qiladiki, oqibatda, biz muayyan samaraga erishish u yoqda tursin, balki yanada ko‘proq zaruriyatdan uzoqlashib ketamiz. Negaki, “tabiat” so‘zi bizda zaruriyat va qonuniyat, ya’ni ilmiy tahlil bi­lan bog‘liq munosabatlar haqida tasavvur tug‘diradi. Tabiat bilan umuman ruh, xususan, fantaziya muqoyasa qilinganda, bu yerda hech qanday qonun yo‘qligining mantiqsizligi, boshqacha aytganda, har qanday ilmiy asosdan og‘ish yuz berishini aytib o‘tish lozim.

Binobarin, san’at bu – munosabatlarning barchasida fandan foydalanishning qulay yo‘li bo‘la olmaydi, balki o‘z manbai, shu bilan birga, ta’sirchanligi va yo‘nalishi bilan undan farq qiladi. Shunga ko‘ra, badiiy ijod tafakkur tomonidan o‘zining boshqarilishiga monelik qiladi va, aytish mumkinki, haqiqiy ma’­noda bu predmet ilmiy tahlil talabiga javob berolmaydi.

Badiiy ijodni ilmiy izohlashdagi bunday (shunga o‘xshash yana boshqa) hardamxayollik asosan kadimgilar, ayniqsa, frantsuzlarning asarlarida aks etgan go‘zallik va san’at haqidagi anchayin rivoj topgan odatiy tasavvur, qarash va aqidalarga borib taqaladi. Bu asarlarda keltirilgan faktlar qisman haqiqat bo‘lib, bildirilgan mulohazalar bir qaraganda chinga o‘xshab ketadi. Deylik, hamma joyda go‘zallik hodisalari keng tarqalganidek, go‘zal­lik rang-barang shakllarda namoyon bo‘lishi ham haqiqatdir. Istal­sa, bu hodisadan inson tabiatida mushtarak go‘zallik instinkti mavjud ekanligi haqida, istalsa, hamma uchun umumiy go‘zallik va did qonunlari mavjud emas, degan xulosa chiqarish mumkin, demak, go‘zallik to‘g‘risidagi rang-barang tasavvurlar xususiy xarakterga egadir.

Biz umumiy mulohazalardan mavzuga o‘tishdan oldin bu sohadagi tanqidiy fikr va shubhalar haqidagi dastlabki tasavvur­larni qisqacha bayon etishimiz lozim.

Avvalambor, badiiy ijod ilmiy tahlilga arziydimi, degan masalaga e’tibor qarataylik. Ma’lumki, san’at asarlaridan ko‘ngil ochish vositasi sifatida ham, ermak va ovunchoq manbai sifatida ham foydalanish mumkin, u inson muhitini bezashi, hayotning zohiriy ko‘rinishlarini jozibalashtirishi va predmetlarga ko‘rk berib, ularni boshqalardan ayri tasvirlashi ham mumkin. Haqiqatan ham san’at bu yo‘nalishda noerkin va nomustaqil, yordamchi ijodiy ne’mat sanaladi. Holbuki, biz san’atni maqsad tarafdan ham, uni yuzaga chiqaruvchi vositalar jihatidan ham erkin bo‘lishi tarafdorimiz! O‘zga maqsadlar ro‘yobga chiqishiga dastyorlik qilish nafaqat san’at, balki tafakkurga ham xos xususiyatdir. Fan ham tasodifiy omil tariqasida aql dastyorligidan tor va chekli maqsadlarga ergashishda foydalanishi mumkin va unga buni o‘zi emas, balki boshqa predmetlar, boshqa vaziyatlar tayin etadi. Biroq hur va mustaqil fikr bunday tobelikdan qutila borib, o‘z erkinligi sohasida haqiqatga erishishi, uni o‘z shaxsiy maqsad-muddaolari salohiyati bilan boyitishi mumkin.

Badiiy ijod bunday erkinlik tufayli ilk bora haqiqiy san’atga aylanadi, din va falsafa bilan birga oliy vazifani ado etadi va shu yo‘l bilan ilohiylik, teran insoniy manfaatdorlik va ruhning keng qamrovli haqiqatini anglash usullaridan biriga aylanadi. Xalqlar badiiy asarlarida o‘zlarining sermazmun botiniy mushohada va tasavvurlarini meros qilib qoldirganlar, shuning uchun ko‘pincha san’at ular donishmandligi va taqvodorligini tushunishda kalit, ba’zi xalqlarda chinakamiga yagona kalit bo‘lib xizmat qiladi. San’atning bu vazifasi uni din va falsafa bilan yaqinlashtiradi, biroq uning o‘ziga xosligi shundaki, u, hatto, eng ulug‘vor predmetlarni ham tabiat va uning namoyon bo‘lishi, sezgi va kechinmalarga xos hissiy shaklda gavdalantiradi. G‘ayrihissiy olam qa’riga teran kirib boruvchi tafakkur esa, avvalambor, uni qandaydir narigi dunyo tariqasida sodda ong va sezgilarga qarama-qarshi qo‘yadi; bunday hissiy voqelik va chekli dunyoga tobelikdan fikrlashga da’vatkor bilishning erkinligi xalos bo‘ladi. Lekin ruh tadrijiy rivojlanish davomida bu dunyodan uzilishni, bu jarohatni o‘zida saqlab qoladi va o‘zi davolaydi; tafakkurning tabiat va chekli voqelikni sof tushunuvchi cheksiz erkinligi orqali tashqi, boshlang‘ich o‘rta bo‘g‘in tariqasida hissiy voqealarni murosaga keltiruvchi san’at asarini vujudga keltiradi.

Endi san’at stixiyasi qandaydir arzimas, o‘zida zohiriy ko‘rinish va haqiqatga zid holatni gavdalantiradi, degan e’tirofga kelganda, aytish mumkinki, zohiriy ko‘rinish mavjud bo‘lishga haqsiz bo‘lganida, bu da’vo o‘zini oqlashi mumkin edi. Biroq zohiriy ko‘rinish mohiyat uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Haqiqat zohiriy tus olmasa, kimgadir, o‘zi uchun, umuman, ruh uchun zaruriyatga aylanmasa, tabiiyki, mavjud bo‘lmaydi. Bu yerda ta’na-kudurat predmetini umuman zohiriylik emas, balki san’atga botiniy mazmunni ochishga vosita bo‘lguvchi voqeiy ko‘rinishning o‘ziga xosligi tashkil etadi.

Biz san’at namunalarini yaratishda unga vositachi ko‘rinishni haqiqatga teskari holat deb hisoblasak, san’at asarlarini faqat tashqi olam va uning moddiyligi, shuningdek, olamni bevosita sezish, ya’ni uni botiniy his etish bilan qiyoslasak, qandaydir ma’noda bu da’vo to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Reallik bilan haqiqat empirik hayotimizda yetishmagandek, san’atga zid bu ikki olamni voqelik, reallik va haqiqat deb atashga odatlanib qolganmiz. Em­pirik borliqning bu botiniy va zohiriy sohasi haqiqiy voqelik olami emas, balki san’atga nisbatan yuzaki ko‘rinish kasb etishi va jiddiy ma’noda haqiqatga zid bo‘lishi mumkin. Biz sezgi va tashqi predmetlarning faqat narigi olamga aloqadorligi tufayli bevosita haqiqiy voqelikni o‘zlashtirib olamiz. Negaki, o‘zida va o‘zi uchun mohiyat, tabiat va ruhning substantsional ibtidosi haqiqiy voqelikdir. Biz, baribir, ko‘zga tashlanib turgan mavjudlikni borliqning shakli sifatida e’tirof ettanda ham, u borliqda o‘zi va o‘zi uchun mohiyat, demak, chin haqiqat sanaladi.

Bu umumkuchlar saltanati esa san’atda aks etadi va yuzaga chiqadi. To‘g‘ri, mohiyat kundalik botiniy va zohiriy olamda ham namoyon bo‘ladi. Afsuski, bu yerda u hissiy stixiya va holat, voqea, xa­rakter va boshqalarning mantiqsizligi oqibatida buzilgan betartib tasodifiy ko‘rinishga aylanadi. San’at voqealarning ha­qiqiy mazmunini tizginsiz o‘zgaruvchan olamning zohiriyligi va haqiqatga zidligidan xalos qiladi, ularni oliy ruh voqeligidan ogoh etadi. Shunday qilib, san’atning nafaqat sof zohiriy, shu bilan birga, oddiy voqelikdan ustuvor reallik va haqiqatni ifoda etishini e’tirof etishga to‘g‘ri keladi.

San’atda tasvirlangan narsalar istoriografiya uchun haqiqatdek tuyulgan tafsilotlar bilan qiyos qilinganda ham qandaydir haqiqatga zid zuhurlanish deb atamasligi lozim. Istoriografiya ham bevosita o‘z elementlari tasviriy jihati bilan emas, balki ularning ma’naviy ko‘rinishiga asoslanib ish ko‘radi. Bundan tashqari, uning mazmuni voqelikdagi turli-tuman tasodiflar, individuallikning rang-barang xususiyatlari ta’siridan xoli bo‘lmaydi, badiiy asarlar esa tarixda abadiy hukmron kuchlarning hissiy mavjudligi, sof zohiriy ko‘rinishini qo‘shimcha omillarsiz ham bevosita aks ettiradi.

Agar badiiy obrazlar deb atalgan usul falsafiy fikr, diniy va axloqiy printsiplarga nisbatan haqiqatga zid bo‘lsa, bu narsa shu ma’noda to‘g‘riki, shakl haqiqiy reallikni mazmunning fikriy ifodasi tarzida namoyon etadi. Biroq istoriografiyadagi zohiriy jihat bilan san’atdagi bevosita zohiriy ko‘rinishning hissiyligi o‘zaro qiyos qilinganda, san’at shunday afzallikka egaki, u bizni zohiriylikdan chetga olib chiqadi, uni tasavvurlarimiz predmeti bo‘lgan ma’naviylikka bog‘lab gavdalantiradi. Aksincha, tabiiy voqealar o‘zini soxta emas, balki haqiqat va chinga yo‘yadi, aslida, haqiqatni bevosita hissiylik niqobi ostida ko‘zdan yashiradi. Tabiatning dag‘al ko‘rinishi va kundalik hayot san’at asariga nisbatan ruhning ideyaga singishini murakkablashtiradi.

Biroq biz san’atga yuksak baho berganda shuni unutmasligimiz kerakki, u ruhan haqiqiy maqsadlarni bilishda na shaklan, na mazmunan oliy va yagona usul emasdir. San’at esa muayyan mazmun bilan shaklan chegaralangandir. Haqiqatning faqat muayyan doirasi va muayyan darajasigina badiiy asar shaklida gavdalanadi. Haqiqat san’at mazmuniga aylanishi uchun o‘zida hissiy shaklga o‘tishning adekvat imkoniyatlariga ega bo‘lishi lozim. Masalan, yunon xudolari shunday haqiqatni ifodalab kelgan. Bunga zid o‘laroq, haqiqatni teranroq tushunish mavjud bo‘lib, u hissiy materialga munosabat va uni ifodalashda hissiylikka muvofiq va xayrixoh bo‘lolmaydi. Masalan, haqiqatni xristiancha tushunish shunday xususiyatga ega; absolyut ruhni anglashning oliy shakli bo‘lgan san’at zamonamiz ruhi, aniqrog‘i, dinimiz ruhi va aqliy madaniyatimiz darajasidan ancha yuksakroq darajaga erishdi. Endi badiiy ijodning o‘ziga xosligi va uning mahsulotlari bizning oliy ehtiyojimizni to‘la qondirish uchun ko‘p narsa berolmay qoldi. Biz san’at asarlarini ilohiylashtirish, ilohga sig‘ingandek ularga topinish zamonlarini ortda qoldirdik. Endilikda asarlar baxsh etuvchi ta’sir andishaliroq bo‘lib qoldi: ular uyg‘otuvchi hissiyot va fikrlar boshqa manbalar asosida teran tekshirish va isbotlanishni talab qila boshladi. Tafakkur bilan reflektsiya badiiy ijoddan ancha ilgarilab ketdi. Kimki, bunday achinish va koyinishdan qoniqsa, buni zamona buzilishidan nishona deb atashi va uni san’atdagi jiddiy talablar, uning zavq-shavqidan hayiquvchi ehtiros va shaxsiyatparastlikning avj olishiga yo‘yishi ham mumkin. U buning uchun davrimizning arzimas ruhiy manfaatlarga bo‘ysunuvchi, ulardan qutilish va san’atning yuksak maqsadga erishuviga to‘sqinlik qiluvchi og‘ir shart-sharoitlarini, fuqaroviy va siyosiy hayotning chalkash holatlarini ayblashi mumkin. Uning fikricha, inson aqli bunday vaziyatda og‘ir shart-sharoit, hayotning kundalik arzimas talablariga dastyorlik qiladi; intellekt amaliy maqsad va manfaatlarga bo‘ysunib qolmay, vasvasaga tushadi, o‘z xohishi bilan butunlay huzur-halovatsiz sahroga ravona bo‘ladi.

Qandayligidan qat’i nazar, san’at endi qadimdan undan axtarib kelingan va faqat undan topish mumkin bo‘lgan ma’naviy qoniqishdan uzoqlashadi. Vaholanki, bunday qoniqish dinning san’­at bilan uzviy aloqadorligi orqali yuzaga chiqqan edi. Yunon san’atining ajoyib kunlari va so‘nggi o‘rta asrning oltin davri o‘tib ketdi. Bizning reflektsiyaga asoslangan bugungi madaniyatimiz nafaqat erkinlik, shu bilan birga, hukmlar sohasida ham shu nuqtai nazarni qo‘llab-quvvatlaydi, ayrim fikr va xatti-harakatlarimizni qat’iy nazorat ostiga oladi. Umumiy tartib, qonun, majburiyat, qoida va maksimalar bizning xulq-atvorimiz mazmunini belgilash va kundalik hayotimizda rahnamolik kilishga chog‘landi. Badiiy ijod va san’atga qiziqish esa qonun va maksimalardan umumiylikni emas, balki fantaziyadan ruhiy kayfiyat va emotsiyalarga monandlikni, konkret hissiy hodisalar yaxlitligi umumiyligi bilan aql-idrokdan hayotiylikni talab eta boshladi.

Shu bois davrimizning umumiy holati san’at uchun qulay emas. Reflektsiyaning atrofni qurshagan shovqin-suronlari, san’at to‘g‘risida mantiqiy hukm chiqarishning umumiy odatlariga shunchaki san’atkorning o‘zi emas, balki davrimizning butun san’ati ham giriftor bo‘ldi, holbuki, san’atkor shunday fikrlarga moyil olamda, iroda kuchi va qarorlar orqali barcha narsa-hodisalar mohiyatini mantiqan belgilab olishga yo‘l qo‘ymovchi munosabatlar bag‘rida yashaydi, nainki, bunda yo‘qotilganlar o‘rnini maxsus tarbiya berish bilan to‘ldirish, sun’iy yakkalanish bilan esa hayot sharoitlaridan uzoqlashishga erishib bo‘lmaydi.

Bu munosabatlarning barchasida san’at o‘zining yuksak imkoniyatlari bilan biz uchun qandaydir o‘tmishga mahkum etilganday bo‘ldi. U biz uchun haqiqat ma’nosidagi chin va hayotiy belgilaridan mahrum bo‘lib, oldingi mavqeini himoya qilolmay qoldi, yuksakligini yo‘qotdi, eng muhimi, endi butunlay sof tasavvurlarimiz olamiga o‘tib ketdi. Biz badiiy asar mazmuni, uning tasviriy vositalari, bu ikki jihatning o‘zaro muvofiq-nomuvofiqligini tafakkur hukmidan o‘tkazganimizda, endi nafaqat mamnunlik, shu bilan birga, bevosita baholash talablari ham yuzaga kelganligini his etdik. Shuning uchun bizning davrimizda san’at to‘g‘risida fanni yaratish san’at katta ma’naviy qoniqish bergan o‘tmish zamonlarga qaraganda ham dolzarb bo‘lib qoldi. Holbuki, u bizni mantiqan badiiy ijodni jonlantirish emas, balki san’atning mohiyatini ilmiy o‘rganishga da’vat etishi lozim edi.

Biz bunday taklifni qo‘llab-quvvatlashimiz bilanoq qarshimizda yuqoridagi shubhalar paydo bo‘ladi. San’atning umuman falsafiy reflektsiya predmetiga muvofiq kelishi e’tirof etilgan taqdirda ham uni ilmiy jihatdan sistemali o‘rganishning ma’no-mazmuni bormi, degan fikr tug‘iladi. Bunday e’tiroz birinchi galda falsafiy tahlil noilmiy bo‘lishi ham mumkin, de­gan yuzaki tasavvurni hosil qiladi. Shu bois falsafa va mavhum fikrlash haqida boshqalarning tasavvurlari qanaqaligidan kati nazar, men mavhum fikrlash ilmiylikdan mutlaq ajralmasdir, de­gan fikrni e’tirof qilaman. Binobarin, falsafa predmetni nafaqat sub’ektiv ehtiyoj, tashqi tartib, tasnif, balki zaruriyat tomonidan ham qarab chiqishi, ichki tabiiy mohiyatiga muvofiq yoritishi va asoslashi zarur. Holbuki, bu – har qanday tadqiqotning ilmiy xususiyatidir. Biroq modomiki, predmetning mantiqiy-metafizik tabiatida uning ob’ektiv zaruriyati gavdalanar ekan, san’atni boshqalarga nisbatan xolisona o‘rganishda ilmiy talabchanlikdan biroz chekinish mumkin, hatto bu muayyan ma’noda zarur hamdir. Negaki, san’atda ba’zi jihatlar faqat mazmunga, boshqalari uning materiali va voqeligiga tegishli bo‘ladi, oqibatda san’at tasodiflar bilan o‘zaro bog‘lanib ketadi. Shuning uchun biz san’atning ichki rivoji va ifodaviy vositalariga zaruriyatni qo‘llash masalasini ko‘tarishimiz lozim.

Endi badiiy asarlar ilmiy yoritish talabiga dosh bermaydi, degan e’tirozlarga kelganda, aytish mumkinki, bu mulohazalar o‘ta rang-barang fantaziya va kayfiyatga asoslangan manbalardan kelib chiqqan, hozirchaga ularning hissiyot va xayolga ta’siri barham top­gan emas. Buning boisi shuki, go‘zallik san’atda tafakkurga butunlay zid shaklda namoyon bo‘ladi, modomiki, fikr o‘z yo‘nalishiga ega ekan, san’at bu shaklni buzishga qaratiladi. Tushunchalar orqali bilish tasavvurlar tashqi reallikni, hayotni, tabiat va ruhni buzib ko‘rsatadi va yo‘qqa chiqaradi, degan fikrga borib taqaladi, tafakkur yordamida bizni tushunchalarga mos reallikka yaqinlashtirish o‘rniga undan uzoqlashtiradi. Inson bunday maqsadlarga erishishda hayotiy kamolot ifodasi bo‘lmish tafakkurdan biroz chekinishi ham mumkin. Hozircha bu haqda fikr bildirish mavridi emas, shuning uchun bu tanglik yoki boshqacha aytganda, mumkin qadar bu imkoniyatsizlik, nomuvofiqlikni bartaraf etish bilan bog‘liq nuqtai nazarlarni ko‘rsatib o‘tish lozim.

Avvalambor, ruhning o‘z-o‘zini gavdalantirishi, sohibligi, o‘zi to‘g‘risida va undan kelib chiqib, hamma narsa to‘g‘risida fikr yurituvchi ong borasida biz bilan hamfikr bo‘lish mumkin. Negaki, mohiyatan tafakkur ruhning eng asl ifodasidir. Ruh haqiqatda o‘zi fikrlovchi ong va o‘z ijodkorligi orqali ro‘yobga chiqsa, mohiyatan erkinlik va ixtiyoriylikka ega bo‘ladi. San’at va uning asari ruh­ning ijodi va mahsuli ekan, badiiy tasvir hissiy ma’lumotlarni ilohiylashtirib, hissiy zuhurlanishni o‘z ichiga olgan taqdirda ham, baribir, ma’naviy fazilatini tark etmaydi. Shu ma’noda ilohiylashtirilgan tashqi tabiatga nisbatan badiiy asarlardagi ruh va uning tafakkuriga san’at yaqin turadi.

San’at namunalari tafakkur va tushunchalar tarzida gavdalanmasa-da, tushunchaning o‘z-o‘zicha rivoj topishi, unga yot hissiy sohaga o‘tishi, fikrlovchi ruhning kuch-qudrati uning faqat o‘z shakli, tafakkur orqali fahmlash tarzida yuz bermaydi. Shu bilan birga, fikrlovchi ruh o‘zini tafakkurda ham, hissiyot va hissiylikda ham tashqi va begonalashgan holda fahmlaydi, o‘z holiga qaytadi, o‘zini boshqa shaklda namoyon qiladi. Fikrlovchi ruh boshqacha ko‘rinishda gavdalanganda, o‘zini o‘zgartirmaydi, unutmaydi, o‘zidan voz kechmaydi; holbuki, u o‘zini boshqalardan farqlay olmagan zaif emas, balki o‘zligi, o‘z ziddini taniy oladigan kuchdir. Negaki, tushuncha alohidalikni boshqa shaklda ifodalovchi umumiylikdir. U begonalashuvni yana qayta bartaraf etuvchi, tadrijiy harakatini ta’minlovchi qobil kuch va faoliyatdir.

Shunday qilib, fikrlovchi tafakkur badiiy asarda o‘z tushunchalari bilan o‘z-o‘zidan begonalashadi va ruh asarni ilmiy o‘rganish predmetiga aylantirgan taqdirda ham o‘z ehtiyojini qondira oladi. Modomiki, tafakkur ruhning mohiyat va tushunchasi ekan, fikran butunlay uni o‘z faoliyati mahsuliga aylantirganda to‘la qoniqish hosil qiladi, o‘zlashtiradi. San’at esa, keyinroq buni ko‘ramiz, ruhning oliy shakli bo‘lmasa-da, faqat fan sohasida haqiqiy isbotini topishi mumkin.

San’atda ham falsafiy tahlildan chetda turuvchi shunday tartibsiz jihatlar yo‘q emas. Yuqorida biz san’atning haqiqiy vazifasi ruhning oliy manfaatlarini anglashdan iborat ekanligini ko‘rsatib o‘tdik. Shunday ekan, badiiy ijod mazmuni haqida so‘z borganda, o‘ta tiyiqsiz fantaziyaga berilmaslik lozim, san’atda shakl va obraz qancha rang-barang va bitmas-tuganmas bo‘lib ko‘rinmasin, bu ma’naviy maqsadlar uning mazmuni asosini tashkil qiladi. Bu narsa shakllarga ham tegishli bo‘lib, ular ham mutlaq erkin emasdir. Har qanday shakl yaratish turi maqsadni ifodalash va gavdalantirish, idrok etishga qodir emas, biroq mazmun muayyan shaklni o‘zi belgilab olmog‘i lozim.

Biz shu nuqtai nazardan turib, fikran son-sanoqsiz badiiy asarlar va badiiy shakllarga yondashishimiz mumkin.

Shunday qilib, bu yerda fanimiz mazmunini maqsadga muvofiq tavsiflashda chegaralanishga jazm etdik va san’at falsafiy tahlil predmeti bo‘lishga arziganidek, falsafiy tadqiqot ham san’atning mohiyatini tushunishga haqli ekanligiga ishonch hosil qildik.

SAN’AT TO‘G‘RISIDA ODATIY TASAVVURLAR

San’at asarlari to‘g‘risida keng tarqalgan tasavvurlarni quyidagi uch qismga bo‘lish mumkin:

1.Badiiy asar tabiat emas, balki inson faoliyati mahsulidir.

2.Badiiy asar inson ehtiyojlarini qondirish maqsadida yaratiladi, hissiy muhitdan muayyan darajada o‘zlashtirilib, inson tashqi his-tuyg‘ulariga yo‘naltiriladi.

3.San’at asari muayyan maqsadni o‘zida aks ettiradi.

1.Badiiy asar – inson faoliyati mahsuli. Badiiy asarni in­son faoliyati mahsuli deb e’tirof etuvchi birinchi holat haqida to‘xtalganda, undan

a) shunday xulosa kelib chiqadiki, bu qayta yaratilgan ongli faoliyat boshqalarning qandaydir tashqi predmetlardan ibrat olishi, ularga taqlidi va gavdalantirishini ang­latadi. Badiiy faoliyat qoidalarini egallash har bir inson qiladigan ishni boshqalar ham bajara olishi, istasa, badiiy asarlar yaratishi mum­kin, degan fikr tug‘diradi. Yuqoridagi nazariyaning qoida va amaliy ko‘rsatmalari shu taxlitda yuzaga kelgan.

Biroq bularga ko‘r-ko‘rona amal qilinsa, rasman to‘g‘ri bo‘lib ko‘ringan mexanik holatlar yuzaga kelishi mumkin. Nega deganda, faqat g‘ayriixtiyoriy (mexanik) harakat bu tashqi xususiyatni gavdalantirishi mumkin. Uni tasavvurlarimiz orqali o‘zlashtirish va amalda qo‘llash uchun ma’nisiz faoliyat va epchillikning o‘zi yetarli bo‘ladi, bu yerda umumiy qoidaga muvofiq bizdan biror-bir konkretlik talab qilinmaydi. Bu qoidalar ba’mani badiiy fao­liyat mazmuniga tatbiq etilganda, ularning shunchaki tashqi va g‘ay­riixtiyoriy emasligi yaqqol ma’lum bo‘ladi. Ular badiiy asar mavzusi qiziqarli bo‘lishi, har bir obraz tabaqasi, yoshi, jinsi, ijtimoiy o‘rniga mos so‘zlashi yuzasidan umumiy ko‘rsatma beradi, xolos. Vaholanki, bu yo‘l-yo‘riqlar erkin ma’naviy faoliyatni amalga oshirishga ortiqcha ehtiyoj sezmagan holda ham o‘z vazifasini ado etishi mumkin. Afsuski, ular mazmuni va san’atkor ongini boyitish tarafidan ham nomaqbul, negaki, badiiy ijod ko‘rsatmalarga asoslanadigan rasmiy faoliyat emas.

San’at ma’naviy faoliyat sifatida ham ko‘rsatmalardagidan ko‘proq darajada turfa mazmun va individual ijod namunalarini o‘z zahirasidan tanlab olishi va namoyon etishi zarur. Modomiki, bu ko‘rsatmalarda mazmun va amaliyotga bog‘liq jihatlar o‘rin olgan ekan, ularni hech bo‘lmaganda, badiiy ijodning tashqi jihatlariga tatbiq etish ma’qulroqdir.

b) Mutlaq o‘zgarmas bo‘lib tuyulgan ziddiyatli bu qarash bir yoqlamalikdan xoli emas. Gap shundaki, badiiy asarni umumiy faoliyat mahsuli sifatida qarab chiqish fikri barcha kishilarda endi qaror topa boshladi. U iste’dodli aqlning alohida qobiliyatga muvofiq faoliyati, umumiy qoida, shuningdek, instinktli-obrazli ijodiy jarayonga zid jihatlar bilan aloqasi bo‘lmagan o‘ziga xos ijodi sifatida e’tirof eta boshlandi. Shuningdek, u ijodga putur yetkazmaslik, qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida yuqoridagi ziddiyatlardan o‘zini xoli qilishi ham lozim, deb hisobladilar.

Shunday mulohazalarga asoslanib, badiiy asar iste’dod va daho ijodining mahsuli, deb baholandi, iste’dod va dahoning tug‘ma jihatlari e’tirof etildi. Bu qisman juda to‘g‘ri edi. Chunki inson birgina ongli faoliyat bilan erisholmaydigan iste’dod – bu o‘ziga xos malakaviy iste’dod bo‘lsa, daholik – umumiy qobiliyat; endi bu haqda batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz.

Bu yerda biz shaxsiy faoliyatni har qanday tushunish badiiy ijod uchun nafaqat keraksiz, balki zararli, degan soxta qarashga e’tibor berishimiz kerak. Bunday fikr ko‘pincha iste’dod va dahoda kechadigan ilhomiy jo‘shqinlikni nazarda tutadi. Bunday holat, dahoda qandaydir predmet ta’siri, masalan, ta’mi shirin shampan shishasini ko‘rganda, shuningdek, qisman uning o‘zi shu holga ixtiyoriy kirish mumkinligida ham namoyon bo‘ladi.

Bunday fikrlar Germaniyada daholar davri deb atalgan yillarda shakllandi va keng tarqaldi. Bunga Gyotening ilk poetik ijodi sabab bo‘ldi, deyish mumkin; Gyotening ta’siri Shil­ler asarlari orqali yanada ommalashib ketdi. Bu shoirlar ilk asarlaridan boshlab o‘sha davrdagi qat’iy tartib-qoidalarga qarshi turdilar, o‘zlarigacha go‘yo hech qanday poeziya bo‘lmagandek ijod qildilar, salaflaridan ilgarilab ketdilar.

Men o‘sha davrda daho va ilhom tushunchalari xususida keng tarqalgan chalkash qarashlarni ham, faqat birgina ilhom bilan hamma narsaga erishish mumkinligi haqidagi ustivor tasavvurlarni ham batafsil tahlil qilmoqchi emasman. San’atkor iste’dodi va dahosi tabiiy qobiliyat kurtaklarini o‘zida gavdalantirsa ham, biz uchun eng muhimi, tafakkur madaniyati, usullarga oid mulohazalar, shuningdek, malakalarni chiniqtirish va egallashga bo‘lgan ehtiyojni doimo o‘z takomilida belgilab olish hisoblanadi. Chunki badiiy ijodning eng muhim jihatlaridan biri bo‘lgan texnikaviy mahorat sof hunarmandchilik darajasidagi mahoratni ham gavdalantiradi; bunday xususiyat me’morchilik va haykaltaroshlikda ko‘p, tasviriy san’at va musiqada oz, poeziyada eng kam darajadadir. Faqat fikrlash, tirishqoqlik va mashq bilan hech qanday ilhom yetisha olmagan mahoratga ham erishish mumkin. San’­atkor ham tashqi materialni qayta ishlash va uni maqsadga muvofiq shakllantirish jarayonida bunday mahoratga ehtiyoj sezadi.

San’atkor yuksak iste’dod sohibi bo‘lganligi bois o‘z asarlarida pinhoniy jon-dil va ruh teranligini har tomonlama tasvir etishi lozim, bunga zohiriy va botiniy olamga aql nigohini yo‘naltirish orqali erishish mumkin. San’atkor bu mazmunni o‘z niyatiga yetish va tegishli materiallar topish, ularni o‘rganish yo‘li bilan gavdalantiradi.

To‘g‘ri, san’atning ba’zi turlari bu mazmunni anglash va o‘zlashtirishda boshqalarga qaraganda ko‘proq ehtiyoj sezadi. Masa­lan, musiqa ohanglarda fikrga aylanmagan nomuayyan botiniy emotsiyalarning ma’naviy kuchlariga asoslanadi, ma’naviy mate­rial mavjudligiga uncha zaruriyat sezmaydi. Shuning uchun musiqiy iste’dod ko‘proq insonning ilk bolalik paytida, fikr-zikri boshqa narsalar bilan band bo‘lmagan, ularga ruhan berilmagan kezlarda ko‘proq yuzaga chiqadi, musiqiy iste’dod sohibi ba’zida muayyan ma’naviy va hayotiy tajribaga ega rassomga qaraganda ancha barvaqtroq mahorat cho‘qqisiga ko‘tarilishi ham mumkin. Shu bois musiqiy kompozitsiya va ijrochilikda jo‘shqin mahorat egalari bilan bir qatorda ma’nan qashshoq va o‘ta qobiliyatsizlar ham uchrab turadi.

Poeziyada ahvol sal boshqacha. Unda inson, uning sof intilish va jonli kechinmalarini fikran mazmundor qilib tasvirlash muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun daho bu sohada mazmundor va mukammal asar yaratgunga qadar yetuk aql va his-tuyg‘u, yuksak ma’na­viy kechinma, tajriba va fikr-mulohazalar bilan qurollangan bo‘lishi lozim. Aytish mumkinki, Gyote va Shiller^[3]ning ilk asar­lari o‘ta xom, qo‘pol, hatto dag‘al edi. Bu ilk poetik tajribalarning aksariyati yuzaki, qisman sovuq va siyqasi chiqqan edi. Bu narsa ilhom insonning yoshlik shijoati va yoshlik davri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi, degan asossiz fikr­larni istisno etadi. Holbuki, bu ikki daho faqat yetuklik yoshida go‘zal poetik asarlar yaratdi, bizga haqiqiy ilhombaxsh, chuqur mazmundor va shaklan barkamol asarlar hadya etdi. Mo‘ysafid Gomer ham abadiy o‘lmas poemalarini shu tarzda yaratgan edi.

v) Bu yerda inson faoliyati mahsuli bo‘lgan badiiy asar haqidagi tasavvurlar bilan bog‘liq uchinchi e’tiroz insonning tashqi tabiat hodisalariga munosabatiga taalluqlidir. Aytish kerakki, bunda inson tomonidan tabiat mahsulotlaridan yaratilgan san’at asari quyi o‘rinda turadi, degan oddiy fikr kelib chiqadi. Nega­ki, badiiy asar jonli mohiyat emas, balki his-tuyg‘udan xoli va tashqi ob’ekt sifatidagi o‘lik narsadir. Biz tirik hayotni odatda jonsiz narsadan ustun qo‘yib kelamiz.

Badiiy asar o‘z-o‘zicha mavjud emas va o‘z-o‘zicha hayotiy faoliyat kasb etmaydi, degan fikr bilan kelishmaslik mumkin emas. Tabiatning jonli mahsulotlari nafaqat botinan, zohiran ham maqsadga muvofiq tuzilmalardir, ular, ayni paytda, san’at asarlari sifatida faqat tashqi hayotiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi, botinan esa shunchaki tosh, daraxt, mato yoki poeziyada nutq va harflarda gavdalangan tasavvurlardir.

Modomiki, shunday ekan, borliqning bu tashqi jihatlari asarni san’at namunasiga aylantira olmaydi. Uning haqiqatda san’atga aylanishi insoniy ruh bilan sug‘orilgani, insoniyligi va inson tomonidan e’tirof qilinishi, azbaroyi ruh bilan hamohang tasvirlanganligiga bog‘likdir. Badiiy asarda insoniy manfaat, ma’naviy qadriyat, shaxsiy fazilat, xatti-harakat o‘z to‘laqonligi va pirovard natijalari bilan oddiy o‘tkinchi hodisalardan farq qilib turadi, sof va teran tasvirlanadi. Shuning uchun badiiy asar ruh tomonidan tabiatning qayta ishlanmagan har qanday hodisasidan a’lodir. Masalan, his-tuyg‘u va tushunchalar uyg‘unligini ifodalovchi ruh asari bo‘lmish tasviriy san’at landshaft atmosferasidan, ya’ni tashqi tabiiy landshaftdan ustun turadi. Binobarin, tabiatning biror-bir ijodi ilohiy ideallarni san’atchalik gavdalantira olmaydi, shunday ekan, ma’naviylik tabiat mahsulidan ustuvordir.

Ruh san’at asariga o‘z teran qa’ridan izlab topib kiritgan jamiki narsaga, sirtdan bo‘lsa-da, uzoq davomiy muayyanlik bag‘ishlaydi. Jonli tabiatning ayrim mahsulotlari beqaror, tashqi ko‘rinishlari o‘zgaruvchan bo‘lsa, san’at asarlari borliqning davomi emas, balki tabiiy voqelikdan ma’naviy hayotni gavdalantirishda ustunligi bilan barqarorlik kasb etadi.

San’at asari bu yuksak mavqei uni boshqacha tasavvur etishda odatiy ong bilan ziddiyatga kirishi mumkin. Tabiat va uning narsalarini ilohiy qudrat, Xudo amri, san’at asarlarini esa faqat insoniy ijod, aql va qo‘l yaratgan, deb aytadilar. Ilohiy ijodning tabiat olamidan yaratgan mahsulotlarini inson faoliyatining pirovard natijalariga zid qo‘yishdagi bunday anglashilmovchilik, ya’ni Xudo go‘yo inson timsoli va inson orqali mavjud emas, balki o‘z faoliyatini faqat tabiat doirasi bilan chegaralaydi, degan fikrga asoslanadi.

Bunday noto‘g‘ri fikrlardan biz san’at tushunchasini haqiqiy e’tirof etishda xoli bo‘lishimiz zarur. Shuningdek, ruhning Xudo tomonidan yaratilishiga tabiat mahsulotlari va natijalarini madh etuvchi qarashlarni qarshi qo‘yishimiz lozim. Chunki ilohiy ibtidoiy asos insonda shunchaki emas, balki tabiatdan boshqacha, ya’ni Xudoning mohiyatiga mutanosib tarzda gavdalanadi. Xudo-ruh, ruhni insondagi ongli, faol yaratuvchi ilohiy muhit. O‘z ahamiyati jihatidan bu muhit tabiatda ong bilan tenglashmagan ongsizlik, hissiylik va zohiriylik tarzida namoyon bo‘ladi. Xudo badiiy ijodda ham mohiyatan tabiatdagi kabi faoldir, biroq ruhning badiiy asarlardagi hosilasi bo‘lgan ilohiylik tabiatdagi g‘ayri-hissiylikdan butunlay boshqacha bo‘lib ko‘zga tashlanadi.

g) Yuqoridagi fikr-mulohazalardan asosliroq xulosa chiqarmoq uchun quyidagicha savollar qo‘yish mumkin: modomiki, san’at asari ruh mahsuli ekan, kishilarni qanday ehtiyojlar ijod qilishga undaydi? Boshqa tomondan, badiiy ijod tasodifning oddiy o‘yini, qandaydir injiqlik tarzida qarab chiqilsa, u ahamiyatsiz narsaga aylanib qoladi, chunki insonda san’atdan boshqa yana muhim va oliy intilishlar ham mavjudki, san’at bularni ro‘yobga chiqarishda bundan-da o‘zga, yanada qulayroq vositalarga ham egadir. Boshqa tomondan, o‘z asosiga ko‘ra, san’at anchayin ulug‘vor mayl va ehtiyojlarga asoslanib, dunyoqarashning umumiy, butun-butun davr va vaqti-vaqti bilan xalqlarning diniy manfaatlari bilan bog‘liq oliy va mutlaq ehtiyojlarini qondirish muammolariga ham xizmat qiladi. Hozircha biz san’atdagi bu mutlaq ehtiyojning tasodifiyligi emas, balki uning mohiyat-mazmuni to‘g‘risidagi savolga to‘la javob berish imkoniga ham ega emasmiz, negaki, bu savol unga beriladigan javobga qaraganda ancha konkretdir. Shuning uchun ba’zi mulohazalar bilan chegaralanamiz.

San’atning rasmiy tomonlari bilan birga yuzaga kelgan umu­miy va mutlaq ehtiyojlar insoniy fikrlovchi ongda, ya’ni uning o‘z-o‘zi, o‘z borlig‘i va umuman, mavjudligini o‘zi yaratishida namoyon bo‘ladi. Tabiatning narsa-hodisalari tabiiy va faqat bir marta voqe bo‘ladi, inson-chi, inson o‘zini ruh sifatida ikkilantiradi: u nafaqat tabiat, balki o‘z-o‘zi uchun ham mavjudligi, o‘zini mushohada va tasavvur qiladi, o‘zi haqida fikrlaydi, ayni shu faollik, o‘zi-uchun-borliq sababli ruhdir.

Inson o‘z-o‘zini bunday tushunishda ikki xil yo‘l tutadi, birinchidan, o‘zini ruhan anglaydi, qalbini harakatlantiruvchi va to‘lqinlantiruvchi barcha narsalarni tushunib yetadi, ya’ni nazariy faoliyat yuritadi. U, umuman, o‘z-o‘zini kuzatishi, tasavvur qilishi, tafakkur mohiyatini ifodalashi, o‘zi yaratganlarni ham, tashqi idrok etilganlarni ham bilishi lozim. Ikkinchidan, inson o‘zini amaliy faoliyat orqali anglaydi. Negaki, inson o‘z-o‘zini yaratish qobiliyati orqali nafaqat tabiiy fazilatlar, tashqi yot narsalar­ni, shu bilan birga, ularni ham anglaydi. Bu maqsadni tashqi predmetlarni o‘zgartirish bilan amalga oshiradi, ruhiy hayotini gavdalantiradi, bugina emas, o‘z fazilatlarini qayta kashf etadi. Inson erkin sub’ekt sifatida bu faoliyatni tashqi olamni uning o‘jar yotsirashligidan xalos etish uchun, predmetlari ko‘rinishidan zavqlanish uchun amalga oshiradi.

Ma’lumki, go‘dak ilk bora olamga qiziqishdan boshlab tashqi predmetlarni o‘zgartira boshlaydi. Bolakay daryoga tosh otar ekan, suv yuzasida paydo bo‘lgan doyra yoyilishidan hayratlanadi, nega­ki, uni o‘zining shaxsiy ijodi deb idrok etadi. Bunday ehtiyojlar nihoyatda rang-barang bo‘lib, turli hodisalardan tortib to san’at asarlarida tashqi predmetlar idrok etilib, qayta yaratilishigacha o‘ziga qamrab oladi. Inson nafaqat tashqi narsalarga, shu bilan birga, o‘z-o‘zi, tabiiy ko‘rinishi, ularni maqsadga muvofiq o‘zgartirish usullariga ham shunday munosabatda bo‘ladi. Masalan, xitoy ayolining bejirim oyoqcha yoki quloq va lablariga cho‘g‘ bosish qancha didsizlik, soxta va vahshiylik, xunuk yoki zararli bo‘lmasin, odatga aylanib qolgan, zero, bezak va modalar dunyosining yuzaga kelishining boisi shunda. Holbuki, ma’rifatli kishilar uchun qaddi-qomatni o‘zgartirish, o‘zni tutish qonun-qoidalari va boshqa tashqi jihatlar yuksak ma’naviy madaniyat poydevori bo‘lib xizmat qilib kelgan.

Insonning botiniy va zohiriy olamni tushunishda o‘z "men"ini ifodalovchi san’atda aqlga muvofiqlikka intilishi umumiy ehtiyojga aylangan. Inson ma’naviy erkinlik tarkibidagi bu ehtiyojni, bir tomondan, o‘zi-uchun-borliqni ruhan anglash; boshqa tomondan, botiniy o‘zi-uchun-borliqni zohiran gavdalantirish, uning o‘zi va boshqalar uchun botiniy mohiyatini tushunarli va ravshan tasavvur etuvchi ikkilantirish tamoyili orqali qondiradi. Aqlga ixtiyoriy muvofiqlik, san’atda bo‘lganidek, insonning har bir xatti-harakati, bilimida shunday namoyon bo‘ladi. Biz siyosiy va axloqiy xatti-harakat, diniy tasavvur va ilmiy bilish zaruriyatidan endi san’atga bo‘lgan ehtiyojning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rib chiqishga o‘tamiz.

2.Badiiy asar inson hissiy idrokiga mo‘ljallanadi va hissiy muhitdan o‘zlashtiriladi. Yuqorida biz insonning san’at asarlarini yaratishga oid muhim fazilatlarini aniqlab oldik, endi uning boshqa belgilarini tahlil qilib ko‘raylik. Bu – san’atning inson hissiy idrokiga mo‘ljallab yaratilishi va hissiy olamdan o‘zlashtirib olishi haqidagi masaladir.

a) San’atning bu xususiyati haqida gap ketganda, san’at oddiy emas, balki eng muhim, ya’ni eng yoqimli his-tuyg‘ularni hosil qiladi, degan xulosa chiqarish mumkin. Shuning uchun san’atni tadqiq etish masalasini uning ta’sirida tug‘iladigan his-tuyg‘ularni o‘rganuvchi sohaga tatbiq etadilar. San’at haqiqatda, masalan, qo‘rqinch va g‘am-alam kabi tuyg‘ularning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lsa, bu tuyg‘ular qanday qilib yoqimli bo‘ladi? Baxtsizlikni kuzatish, mushohada qilish qanday qilib mamnunlik baxsh etishi mumkin, degan savollar tug‘ilishi, tabiiy. Estetik tafakkur sohasida yuzaga kelgan bu yo‘nalish Moisey Mendelson^[4] davriga borib taqaladi va uning asarlarida shunga o‘xshash ko‘plab fikr-mulohazalarni uchratish mumkin.

Biroq bu tadqiqotlar ruhning noaniq, notayin sohalarini hissiyotga bog‘lab o‘rganish oqibatida uzoqqa cho‘zilmadi. Holbuki, ularda his etilgan narsa o‘ta mavhum sub’ektivlik shaklida namoyon bo‘ladi, narsa bilan hissiyot o‘rtasidagi farqlar oqibatida predmetlarning o‘zaro tafovutlari g‘oyat mavhumlashib ketadi, e’tibordan chetda qoladi. Masalan, qo‘rqinch, vahima, xavfsirash, tanglik ayni bir his-tuyg‘uning turli jihatlari, qisman uning miqdori, qisman mazmuniga aloqasi bo‘lmagan va e’tiborsiz shakllardir. Masalan, qo‘rqinchda sub’ektning nafaqat maqsad-manfaati, shu bilan birga, bu maqsad-manfaatni yo‘qotishga qaratilgan salbiy kuchlar ham aks etadi, bu ikki kechinma uning tabiiy emotsional faoliyatida ziddiyatli kechadi. Biroq bunday qo‘rqinch mohiyatan aniq bir maqsadni anglatmasligi ham, shuningdek, o‘ta rang-barang va ziddiyatli bo‘lishi ham mumkin.

Bu tuyg‘u ba’zida ma’nisiz sub’ektiv notabiiylik (affektsiya), masalan, umid, anduh, shodlik, mamnunlik ma’nolarini ham anglatadi. Bunga huquqiy tuyg‘u, axloqiy tuyg‘u, ko‘tarinki diniy tuy­g‘u va shu kabilar misol bo‘ladi. Biroq shaklan rang-barang his-tuyg‘ularda gavdalanishiga qaramay, bu mazmun mohiyatni aniq ifodalay olmaydi, mavhum tavsiflanganda konkret ma’nosini yo‘qotadi, bu mening tuyg‘umga o‘xshash sof sub’ektiv affektsiya tuyg‘usidan iborat bo‘ladi.

San’atning haqiqiy mazmuni va konkret mohiyati ta’sirida tug‘iladigan tuyg‘ularni tadqiq etishda loqaydlik, chetga og‘ishlikka yo‘l qo‘yilsa, noaniq xulosalarga olib keladi. Chunki tuyg‘ular to‘g‘risidagi mulohazalarda tadqiqot mazmuni, badiiy asarlar mohiyati to‘g‘ri aks etmaydi, sub’ektiv emotsional holatlar yuzaki sub’ektivlikdan xoli bo‘lish o‘rniga oddiy mushohada bilan qanoatlanadi. Bu sub’ektivlik tuyg‘ularda to‘la aks etib qolmaydi, aksincha, yetakchi o‘rin tutadi; kishilarning ko‘pincha hissiy kechinmalar qurboni bo‘lib qolishlari boisi ana shunda. San’at bun­day nomuayyanlik va ma’nisizlik ta’sirida tadqiq etilsa, asosiy e’tibor arzimas sub’ektiv jihatlar bilan mashg‘ul bo‘ladiki, oqibatda san’at nafaqat zerikarli, balki yoqimsiz narsaga aylanib ketadi.

b) Biroq badiiy asar his-tuyg‘ularga urg‘u berish bilan cheklanib qolmaydi, aks holda, uning notiqlik, istoriografiya, diniy o‘git va boshqalardan ayri maqsadlari bo‘lmasdi, zeroki, u ayni go‘zallikning yorqin namunasi bo‘lganligi uchun badiiy asardir. Shundan kelib chiqib, ko‘pincha go‘zallikning o‘ziga xos ko‘rkamlik tuyg‘usi va unga mos idrok qobiliyati bo‘lish kerakligi haqida bosh qotirishga harakat qilindi. Natijada, idrokning o‘z-o‘zicha go‘zallikni farqlovchi bu qobiliyati so‘qir instinktning turg‘un, o‘zgarmas layoqati bo‘lolmasligini ko‘rsatib qo‘ydi; bu qobiliyatning dastlabki omili sifatida madaniyat, uning ta’sirida noziklashgan go‘zallik tuyg‘usi – did, deb e’tirof qilindi.

Yuqorida aytilganidek, didni takomillashtirishga ko‘p bor urinishlar bo‘lsa-da, mavhum nazariyalar yuzaki va chegaralangan edi. Bu nazariyalarning umumiy printsip­lari mohiyatan talabga javob bermas edi. Bundan tashqari, bu davrda alohida badiiy asarlarni xususiy tanqid qilish ham o‘ta zaif bo‘lib, muayyan hukmlarni asoslashga qancha urinmasin, did rivojiga shuncha aks ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, did madaniyati nomuayyan mulohazalarni shunchaki e’lon qilish, go‘zallik namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq did tuyg‘usi haqida mulohazalar yuritish bilan cheklanib qoldi.

Did uchun predmetning haqiqiy ma’nosi kitoblarda nazariy jihatdan abadiy rasmiylashtirib qo‘yildi, chunki bunday ma’nili holat nafaqat go‘zallikni idrok etish, u haqda mavhum fikrlash, shu bilan birga, aql to‘laqonligi va ruhning kuch-qudratiga nisbatan ham ehtiyoj sezdi. Holbuki, did mohiyatan rang-barang tuyg‘ular va chekli zohiriy yuzakichilik bilan o‘ralashib qolgandi. Shuning uchun san’at asarlari baxsh etgan teran taassurotlar qarshisida nozik did hayratga tushdi, badiiy asarning haqiqiy mazmuni to‘la tilga kirib, zohiriy hamda nomuhim belgilar barham topa boshlagan joyda esa sukut saqlashga mahkum bo‘ldi. Negaki, yuksak bama’ni ruh o‘z ehtirosi va kuch-qudratini namoyon etgan joyda didning nozik ayirmachiliklari, tafsilotga to‘la dahmazalari ustida sukut saqlandi. Nafosat tuyg‘usi bu sohani daho bartaraf etolmasligi, bu uning ulkan shijoatiga nomunosib ekanligi, biror narsa aytishga dov berolmasligini tushunib yetdi.

v) Natijada, badiiy asarlar muhokamasida nafaqat didni tarbiyalash, shu bilan birga, yaxshi didni aniqlash borasida ham g‘amxo‘rlik qilina boshlandi. Did sohibi bo‘lgan tanqidchi o‘rnida endi zakiy-bilimdon faoliyat ko‘rsata boshladi.

Yuqorida biz muayyan badiiy asarning individual xususiyatlariga oid bilimlar va ularning ijobiy rol o‘ynashi haqida so‘z yuritgan edik. Binobarin, badiiy asarda, avvalambor, uning moddiy va individual tabiatiga xos rang-barang xususiyatlar, eng muhimi, asar yaratilgan zamon va makonga oid holatlar ustuvorlik qilsa, undan ke­y­i­n­gi o‘rinda san’atkorning individualligi bi­lan san’atning texnik mukammallik darajasi turadi. Muayyan ba­diiy asarni tushunish va o‘zlashtirish, undan zavq-shavq olishda diqqat-e’tibor loaqal bilimdon egallagan muhim jihatlarga qaratilishi, uning barcha o‘git-maslahatlari mamnuniyat bilan qabul qilinishi zarur.

Bunday bilimdonlik ma’lum ma’noda zarur bo‘lsa-da, biroq bu narsa ruhning badiiy asar, umuman, san’atga munosabatining yagona va muhim usuli tariqasida qarab chiqilmasligi lozim. Nega­ki, bilimdon mubtalolar tashqi jihat, mahorat, tarixiy shart-sharoit va boshqalarni o‘rganish bilan cheklanishi (uning kamchiligi ham shunda) hamda badiiy asarning haqiqiy tabiatini yaxshi tushunmasligi yoki umuman undan bexabar bo‘lishi ham mumkin. U jiddiy tadqiqotlarga baho berganda ijodiy, texnikaviy va tarixiy bilishga qaraganda, e’tiborsizlik bilan hukm chiqarishi ham ehtimoldan xoli emas. To‘g‘ri, bilimdon qarashlarida haqiqatda ularning ahamiyati chuqur aksini topsa, aslo yo‘qolib ketmaydi. Shunday ekan, bilimdon oqilona hukmlarga asoslanib ularni yaratish uchun muayyan bilimlarni o‘zlashtirishi zarur; shu ma’noda, badiiy asarni tahlil qilishda yuzaki baho berilsa ham, uning ayrim jihatlarini chegaralab olishga to‘g‘ri keladi.

g) Badiiy asarni hissiy ob’ekt sifatida idrok etuvchi inson tomonidan o‘rganish usullari to‘g‘risida bildirilgan bu mulohazalardan so‘ng biz san’atni ob’ekt tarzida qisman badiiy asar bilan, qisman san’atkor sub’ekti, uning dahosi, iste’dodi va boshqalar bilan o‘zaro aloqada qarab chiqamiz. Bunda san’atning umumiy tushunchasini bilishga aloqador jihatlarga e’tibor berib qolmaymiz, aks holda, biz o‘zimizni haqiqiy ilmiy zaminda emas, balki tashqi sohada turgandek his etishimiz mumkin.

a. Badiiy asar hissiy idrokka yo‘naltiriladi, tashqi tabiat yoki sezish, his qilishga moyil botiniy ruhiyatimiz singari, zohiriy yoki botiniy hissiy mushohada va tasavvurlar asosida yaratiladi. Masalan, nutq hissiy tasavvur yoki sezgilarga ham yo‘naltirilishi mumkin. Biroq hissiy o‘zlashtirishning predmeti sifatidagi badiiy asar nafaqat idrok, shu bilan birga, ruhga ham qaratiladi. Shuning uchun ruh undan ta’sirlanishi, o‘ziga taskin topishi zarur.

Badiiy asarning bu vazifasidan ma’lum bo‘ladiki, u tabiat mahsuli emas va biz qanchalik tabiat mahsuli oliymi yoki uni "bor-yo‘g‘i" badiiy asardan odatiy e’tiborsizlik bilan quyi qo‘yamizmi-yo‘qmi, bundan qat’i nazar, u tabiiy borlig‘i bilan haqiqiy hayotiylik kasb etolmaydi.

Badiiy asarning hissiy elementi o‘z-o‘zida emas, balki inson ruhiyatini qanday ifodalashiga qarab yashashga haqdordir. Biz his­siy ibtidoiy asos insonga xizmat qilishini qarab chiqar ekanmiz, uning ruhga bo‘lgan turlicha munosabatini ham ilg‘ab olamiz.

aa. Bu narsa badiiy asarni sof hissiy idrok etish bilan uning o‘rtasidagi yoqimsiz, eng nomuvofiq munosabatlarni anglatadi. Buning ma’nosi shuki, biz badiiy asarni faqat ko‘ramiz, eshitamiz, ba’zilariga qo‘l tegizamiz va hokazo. Masalan, ba’zi-birovlarga ma’naviy toliqishlardan so‘ng jiddiy o‘y-xayollar, beta’sir gaplar, yoqimsiz holatlardan xoliroq qolib sayr qilish juda yoqishi mumkin. Ruh tashqi predmetlarni ko‘rish va eshitish orqali idrok etish bilan cheklanmaydi, shu bilan birga, o‘zini narsalarda yana qayta hissiy shakllantiradi va xohish-istakning botiniy fazilatiga aylantiradi.

Inson hissiy element sifatida alohida narsalarga, tashqi olamga shunday xohish-istaklar ma’nosida qarama-qarshi turadi. Inson alohida fikrlovchi zot sifatida ob’ektlarga konkret maqsad va manfaatlardan kelib chiqib yondashadi, oqibatda uning umumiy qoidalardan chetga chiqishi kuzatiladi. U bu ob’ektlarni o‘zlashtirish, o‘z ehtiyojlarini qondirishga safarbar etish bilan o‘zligini barqarorlashtiradi. Xohish-istak bunday noqulay munosabat ta’sirida tashqi predmetlarning nafaqat sirtdan zuhurlanishi, shu bilan birga, konkret-hissiy mavjud bo‘lishini ham taqozo qiladi.

Xohish-istak uchun hayvon iste’mol qiluvchi daraxtni tasvirlashning mutlaq ahamiyati yo‘q. Binobarin, xohish-istakning maqsadi tashqi predmetlar ehtiyojlarni qondirishga mahkumligini ta’minlash, shu yo‘lda barqarorligi va erkinligiga barham berish, yo‘qotishdan iborat ekan, tabiiyki, u predmet erkinligini cheklashga intiladi. Modomiki, shunday ekan, xohish-istakning tor, chekli va arzimas manfaatlariga tobe bo‘lgan sub’ekt o‘z-o‘zicha ham (chunki u irodaning umumiy va aqlga muvofiqligidan kelib chiqib o‘zini belgilamaydi), tashqi olam (chunki predmetlar xohish-istakka muvofiq belgilanadi)ga munosabatda ham erkin bo‘lolmaydi.

Inson xohish-istak masalasida badiiy asarga bu xilda yondashmaydi, balki predmet sifatida munosabatda bo‘ladi, o‘zi-uchun-borliq tarzida biror-bir xohish-istakni ko‘zda tutmagan holda uning erkinligiga yo‘l ochadi, uni ruhning nazariy ob’ekti tariqasida e’tirof etadi. Hissiy amal qilishdan qat’i nazar, badiiy asar hamisha konkret-hissiy borliq va tabiiy hayotga ehtiyoj sezadi, boz ustiga, faqat ma’naviy ehtiyojlarni qondirgudek va har qanday xohish-istakni o‘zidan istisno qilgudek bo‘lsa, shu tayanch nuqtada butunlay qolib ketmaydi. Shuning uchun amaliy xohish-istak tabiatning unga tobe jonli-jonsiz narsa-hodisalarini o‘z maqsadiga qarama-qarshi qo‘yadi va o‘zini ruhning boshqa shakllariga ham tushunarli bo‘lgan san’at asarlaridan ustun sanaydi.

Intellektning nazariy munosabatiga e’tibor qaratuvchi ikkinchi usul ruh uchun tashqi borliq bo‘lishini taqozo qiladi va shu bois hissiy mushohada va amaliy xohish-istak bilan ziddiyatga kiradi.

Nazariy bilish narsalarni o‘z alohidaligi bilan o‘zlashtirish, hissiy idrok va asrab-avaylash emas, balki ularni umumiylik asosida tushunish, ichki mohiyat va qonuniyatlarini kashf etish, tushunchaga muvofiq anglash demakdir. Nazariy jihatdan narsa­larni o‘rganish bu – intellektning maqsad-muddaolaridan xoli, hissiy alohidalikda qanday idrok etilsa, ularni o‘zgarishsiz e’ti­rof qilish demakdir. Binobarin, xohish-istak singari aqlli in­tellekt nafaqat alohida sub’ekt, balki o‘zida umumiylikni gavdalantiruvchi yakka sub’ektta ham xosdir. Insonning umummaqsadi tabiatda o‘zini gavdalantirish va hissiy mavjudlikni tashkil qilsa ham, umumiylikdan kelib chiqib narsalarga yondashuv bevosita ularda aks etmagan ichki mohiyatni ifodalashga intiladi.

Fanning vazifasi bu nazariy ehtiyojlarni qondirishdan iborat ekan, san’at uni ilmiy jihatdan to‘la amalga oshirolmaydi, holbuki, san’at bilan amaliy xohish-istak manfaatlari o‘rtasidagi umumiylik yo‘q darajadadir. Negaki, fan ham konkret hissiylikdan kelib chiqishi va tabiiylik to‘g‘risida konkret rang, shakl va boshqalar orqali muayyan tasavvurlarga ega bo‘lishi mumkin, biroq modomiki, intellekt umumiylik, qonuniyat, tafakkur va tushunchalarni kashf etish ekan, bu hissiy hodisalarning ruh bilan hech bir aloqasi yo‘qdir. Intellekt predmetning tabiiy alohidaligidan uzoqlashib, uni botiniy olamida qayta ishlaydi, mohiyatan konkret-hissiy ob’ektdan boshqacharoq narsaga, abstrak­tsiya, fikriy ehtimollikka aylantiradi. San’at fandan ayni shu jihati bilan farq qiladi. Badiiy asar shakllar, ranglar, ohanglar tabiiyligi va hissiy alohidaligi, boshqacha aytganda, tashqi ob’ektga ularning alohida mushohada tarzida aylanishidir. Shuningdek, badiiy idrok o‘zining predmetli tabiiy chegarasidan chetga chiqa olmaydi, ob’ektivlikni fan singari umumiy tushuncha tarzida anglashga intilmaydi.

Badiiy manfaat xohish-istakning amaliy maqsadlaridan shu bilan farqlanadiki, u o‘zi-uchun-borliqda predmetni erkin namoyon etadi, aksincha, xohish-istak, uni foyda ko‘rish maqsadida buzishga intiladi. Badiiy bilish esa nazariy, ilmiy tafakkurdan predmetni umumiy fikr va tushuncha emas, alohida mavjudlik tariqasida o‘rganishi bilan ajralib turadi.

Bundan shunday mulohaza tug‘iladiki, badiiy asar hissiy materialni chetlab o‘tolmagan taqdirda ham o‘zini hissiylikning sirtqi qobig‘i va zohiriy ko‘rinishi orqali gavdalantirishi kerak. Negaki, ruh badiiy asarning hissiy elementidan na xohish-istakka oid konkret moddiy jism, na faol organizmning botiniy jo‘shqinligi va tug‘yonlari, na g‘oyalar dunyosidagi umumiy fikr, balki son-sanoqsiz hissiy borliqni sof moddiylikdan xoli, zaruriy kechinma tariqasida izlab topishga intiladi.

Badiiy asardagi hissiylik bevosita tabiiy predmetlardan farq qilib, mushohada yo‘li bilan sof ko‘rinishni hosil qiladi, shuning uchun badiiy asar bevosita hissiylik bilan ideallikdan iborat bo‘lgan fikrning oralig‘ida turadi. U sof fikr bo‘lmasa-da, o‘zining hissiy holatiga zid o‘laroq endi quruq moddiy borliq sifatida tosh, o‘simlik va jonli organizmlar singari ko‘zga tashlanmaydi. Badiiy asardagi hissiylik mohiyatan ideallikka taalluqli bo‘lsa-da, biroq bu ideallik, ayni paytda, ilmiy fikrdan farq qilib turuvchi narsalar shaklida ham gavdalanishi mumkin.

Ruhda hissiylikning bu ko‘rinishi narsalar obrazi, ularning ko‘rinishi yoki aks-sadosi tarzida gavdalanadi. Buning boisi shu­ki, ruh predmetlarga erkinlik beradi, ularning botiniy mohiyati (ular ruhda busiz alohida predmetlar sifatida mutlaq mavjud bo‘la olmas edi) qa’rida butunlay qolib ketmaydi. San’atdagi hissiylik esa mantiqan faqat tashqi tuyg‘u, ko‘rish va eshitish sezgilariga yo‘naltiriladi, shunday ekan, badiiy zavqda hid, ta’m va teri sezgisi ko‘rinishida namoyon bo‘lmaydi. Hid, ta’m va teri sezgisi modda va uning bevosita hissiy fazilatlari, hid bilish havoda yo‘qoluvchi zarrachalar, ta’m bilish-eriydigan moddiy predmetlar, teri sezgisi issiqlik, sovuqlik, yassilik singari boshqa xossalarga asoslanadi. Shuning uchun ular o‘z real mustaqilliklarini saqlab qolmog‘i zarur, yuzaki hissiy munosabatni man etuvchi bunday tashqi hissiyotlar san’at predmetlarini idrok eta olmaydi, shun­day ekan, san’atdagi yoqimtoylik tashqi hissiyotlar uchun go‘zallik sanalmaydi.

San’at hissiy jihati bilan bizga obraz, ohang va nozik mushohadalar olamini taqdim etadi, lekin bu fikrdan inson badiiy asar yaratishda ojiz va chekli bo‘lganligi uchun narsalarning sirtqi, faqat andozalarini qayd etadi, degan xulosaga kelmaslik lozim. Nega deganda, san’atda bu hissiy obraz va ohanglar shunchaki oddiyligi va tabiiyligi emas, balki oliy ma’naviy ehtiyojni qondirish, ongni chulg‘ab olish, uning teran qirralari qadar ta’sir ko‘rsatish, ruhni junbishga keltirish qobiliyatini ko‘rsatish maqsadida yuzaga chiqadi. Shunday qilib, ruh bilan hissiylik o‘zaro ta’sir ko‘rsatganidek, ma’naviylik ham hissiy ko‘rinishi bilan san’atda namoyon bo‘ladi.

v. Bunday fazilatning zamirida ruhda san’at asarining shakllanishi va uning faolligi orqali gavdalanishi turadi. Bu narsa endi boshqa bir masalaga, xususan, san’atdagi hissiylik san’atkorda, ya’ni ijod sub’ektida qanday gavdalanadi, degan savolga javob berishni taqozo qiladi.

Biz ko‘rib o‘tgan ob’ektiv qonun-qoidalar san’atkorning ba­diiy asarlarida sub’ektiv ko‘rinishdagi faoliyatida o‘z tavsifini topadi. U mohiyatan hissiyot va samimiyatni gavdalantiruvchi ma’naviy faoliyat bo‘lmog‘i lozim. Binobarin, bu faoliyat oddiy, mexanik, hissiy ko‘rinishdagi ongsiz epchillik yoki qoidalarga ko‘r-ko‘rona amal qiluvchi rasmiy faoliyat, hissiyot bilan bog‘lanmagan tasavvur va tafakkurga suyanuvchi ilmiy ijod yoxud tartibsiz sof fikrlarning mahsuli emas. Badiiy asarda ma’naviylik bilan hissiylik uyg‘unlashmog‘i kerak.

Masalan, fikr poetik asarlar yaratishda oldin dabdabasiz, oddiy, keyin obrazli, so‘ng qofiyali nutq ko‘rinishini olsa, obrazli shakl abstrakt mulohazalarning quruq bezagi va tashqi libosiga aylanishi mumkin. Binobarin, haqiqatda badiiy ijodda zaruriy bir butun jihatlar alohida-alohida faoliyat shakllarini yuzaga keltirsa, tabiiyki, bu usul ham bo‘lmag‘ur poeziya namunalari vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.

Bunday badiiy ijod azbaroyi fantaziyaning faol xatti-harakati ta’sirida yuzaga keladi. Binobarin, fantaziya ongni faollashtiradi, avvalambor, aql va ruhning mohiyatini aks ettiradi, hissiy shakllantiradi. Bas, shunday ekan, bunday faoliyat o‘zining ma’naviy mazmunini faqat hissiy shaklda gavdalantirmog‘i lozim.

Bunday holatni kishilarni nafaqat o‘zaro muomalaga, faollikka undash, balki bu fazilatlarning tajassumi bo‘lmish subs­tantsiya, ya’ni hayot talabini yaxshi bilish, bama’ni va oqilona turmush tajribasiga ega bo‘lish bilan birga, bu umumiy tamo­yillarni o‘z faoliyatida gavdalantira olmagan, boshqalarga umumiy mulohazalar ko‘rinishida yetkazolmagan insonning tasavvur hamda fikrlari bilan qiyoslash mumkin. Tabiiyki, bunday odam ayrim hodisa yoki atayin o‘ylab topilgan misollar haqida hikoya qila bilish, boshqalar bilan fikrlashish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Uning tasavvurida tashqi shart-sharoitning zamon va makon bilan bog‘liq ko‘rinishlari, nomlari va boshqa shu kabilar bilan bog‘liq barcha narsalar konkret va aniq ko‘rinish xosil qiladi. Biroq xayolning bu xususiyatlari ko‘proq hayot, o‘tmish tajribasi haqidagi esdaliklarga bog‘lanib qolganligi bois o‘z-o‘zicha ijod sanalmaydi. Bunday hodisalarning barcha xususiy ikir-chikirlari va tashqi belgilarigacha o‘zida saqlashi, tafsilotlarini qayta yaratishi bois xotira umumiylikni gavdalantirmaydi. San’atkorning ijodiy fantaziyasi esa keng ma’noda ayni buyuk qalb va aql sohibi bo‘lmish insonning fantaziyasi, maqsadi, umumiy manfaatlarini faqat obrazli shaklda, faqat hissiy shaklda namoyon etishdir.

Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, haqiqatan ham fantaziya tabiiy qobiliyat, iste’dodga asoslanadi, shunday ekan, uning ijodi o‘z-o‘zicha hissiy jihatlardan qaror topadi. To‘g‘ri, ilmiy iste’dodlar to‘g‘risida ko‘p gapiradilar. Lekin fan fikrlash sohasida umu­miy qobiliyat bo‘lishini taqozo qiladi. Fantaziyadan farqli o‘laroq, bu qobiliyat tabiiy yuzaga chiqmaydi, aksincha, tabiiy faoliyatdagi har qanday juz’iylikni istisno qiladi, uni mavhumlashtiradi, shunday ekan, muayyan tabiiy iste’dod ma’nosida o‘ziga xos ilmiy iste’dod bu yerda mavjud emas, deb aytish bir qadar to‘g‘riroqdir. Fantaziyaning ijodkorligi intellektual fazilatlar bilan bir qatorda instinktiv obrazli faoliyatni ham nazarda tutadi, shunday ekan, bu obrazlilik va hissiylik san’atkorda tug‘ma qobiliyat va ishtiyoq tariqasida sub’ektiv ko‘rinish olishi badiiy asarning muhim belgisi sanaladi. Ular mohiyatan ongsiz faoliyat sifatida insonning tug‘ma tabiatiga xos xususiyatni anglatadi. O‘z-o‘zini ma’nan anglovchi badiiy faoliyat esa tabiiy qobiliyat, iste’dod va dahoning mohiyatini to‘la qamrab ololmaydi. Shunday bo‘lsa-da, bunday ma’naviylik obrazli tuzilmalarga xos tug‘ma qobiliyatni ham o‘zida mujassamlashtirishi zarur. Ularning har biri deyarli san’atning barcha turlarida muayyan samara berishi mumkin, biroq bunday chegaradan chiqish, aniqrog‘i, san’atda muvaffaqiyat qozonish uchun chinakamiga ulkan tug‘ma qobiliyat bo‘lishi zarur.

Tabiiy qobiliyat sifatidagi bunday iste’dod yoshlikdan ko‘zga tashlanadi va muayyan hissiy materialni obrazli shakllantirishdagi jonsaraklikda namoyon bo‘ladi. Bunda faoliyatning o‘ziga mos muhim jihatini o‘zini har tomonlama ifodalash, teran mulohazalar yuritish tashkil qiladi. Shunday qilib, bunday epchillik o‘z sohasida erishilgan dastlabki muvaffaqiyat tug‘ma iste’dodning fazilati sanalmaydi. Shu ma’noda, haykaltarosh kichiklikdan boshlab loyni qaddi-qomat va qiyofaga shakl berish maqsadida qo‘lga oladi va umuman qiyofa, surat, ohang yoki she’rga aylangan narsalar o‘zining gavdalanishida iste’dodlarni junbishga keltirishi mumkin.

Uchinchidan, san’atning mazmuni ma’lum ma’noda hissiyot olamidan, tabiat olamidan o‘zlashtirib olinishi, ma’naviy bo‘lishiga qaramay, tashqi reallik tusidagi insoniy munosabatlarni ifodalashga xizmat qilishi lozim.

Rus tilidan Mahmud Abdullaev tarjimasi

“Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 1-2-sonlar

-------------------------------

^[1] Vol’f Fridrix Avgust (1759-1828) – nemis filologi, antik madaniyat tadqiqotchisi.

² "Kallos" yunoncha "go‘zallik" degani. 

^[3] Shiller Iogann Fridrix (1759-1805) – nemis yozuvchisi.

^[4] Moisey Mendelson (1729-1786) – nemis faylasufi va estetigi.