Musulmon Sharqida mashhur tariqat piri, xojagon-naqshbandiya silsilasining asoschisi Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniy Buxoro viloyatining G'ijduvon tumanida tug‘ilgan. U boshlang‘ich ta'limni G'ijduvonda olib, 9 yoshidayoq Qur'oni karimni yod bilgan, 10 yoshidan boshlab darveshlarning zikr tushishlarida faol ishtirok etgan. Keyin tahsilni Buxoro shahrining mashhur madrasalarida davom ettiradi. Bu yerda u Imom Sadriddin ismli zamonasining yetuk allomasidan tafsir ilmini mukammal o‘rganadi.

Abdulxoliq 22 yoshida Buxoroga kelgan o‘sha davrning dongdor shayxi Xoja Yusuf Hamadoniy (1048-1140) bilan uchrashib, unga shogird tushadi. Xojai Xizr uning saboq piri bo‘lsa, Xoja Yusuf suhbat va xirqa piriga aylanadi. Abdulxoliq G'ijduvoniy ustozi Xoja Yusuf Hamadoniy Xurosonga qaytib ketguniga qadar u buyuk zotning xizmat-mulozamatida bo‘lib, xojagon tariqatining usullarini mukammal egallaydi (xojagon tariqatini garchand Xoja Abdulxoliq asoslagan bo‘lsa-da, uning ilk urug‘lari Xoja Yusuf tomonidan tashlangan) va ko‘p o‘tmay o‘zi ham yirik tasavvuf olimiga aylanadi. Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asarida yozilishicha: «... alarning valoyati ul yerga yettiki, har vaqt namozda Ka'baga borurlar erdi. Alarning valoyati ko‘p erdi va Shomda alarg‘a ko‘p muridlar paydo bo‘ldilar».

Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniyning tasavvuf tarixidagi buyuk xizmati yangi bir tariqatga asos solgani bilangina belgilanmaydi. Xojagon tariqati vositasida u tariqatni Muhammad payg‘ambar sunnatiga muvofiqlashtirdi, uni turli bid'atlar va botil qarashlardan tozaladi. Shariatga amal qilish, undan chekinmaslikni asosiy qoidaga aylantirdi. Tarkidunyochilik va xilvatni rad etib, jamoat bilan birga bo‘lishni shart qilib qo‘ydi. Olloh muhabbati deb dunyodan kechmaslikka da'vat qildi. Luqma halolligi - har kim o‘z mehnati bilan kun ko‘rishi zarurligini tariqatning asosiy talabi qilib belgiladi. Bu tariqat taqvo deb haddan oshishni ma'qullamaydi. Axloq masalasi qat'iy qilib qo‘yildi. Bularning barchasi tasavvuf taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Xojagon-naqshbandiya real hayotiy shart-sharoitlar, insonning mavjud imkoniyatlariga asoslanganligi uning hamma zamonlar va barcha tabaqalar talabiga javob beradigan zamini mustahkam tariqat ekanligidan dalolat beradi. Shariat andozasiga solingan, bid'at va nuqsonlardan xoli Abdulxoliq G'ijduvoniy yo‘lining asrlar davomida tariqatda hujjat va barcha guruhlarda maqbul, deb e'tirof etib kelinayotgani va Turkiston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya, Iroq, hatto Shimoliy Afrikada keng tarqalgan xojagon-naqshbandiya tariqatining hozirgi kunda ham dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida faoliyat ko‘rsatayotganligining sabablari shunda.

Abdulxoliq G'ijduvoniy ustozi Yusuf Hamadoniy ta'limotini har tomonlama kengaytirib va chuqurlashtirib, xojagon tariqatining 8 rashha-qoidasini ishlab chiqdi (Keyingi tadqiqotlarning guvohlik berishicha, bu rashhalarning dastlabki to‘rttasi Yusuf Hamadoniyga tegishli.): hush dar dam, nazar bar qadam, safar dar vatan, xilvat dar anjuman, yodkard, bozgasht, nigohdosht, yoddosht.

Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniy tasavvuf olamida mashhur ko‘plab shogirdlar tarbiyalab yetishtirgan. Uning vafotidan keyin xojagon tariqati Xoja Orif Revgariy (Mohitobon), Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviy, Xoja Ali Romitaniy, Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Xoja Sayyid Mir Kulol Buxoriy, Xoja Bahouddin Naqshband kabi o‘z zamonasining dongdor shayxlari tomonidan davom ettirilgan va keng shuhrat qozongan.

Abdulxoliq G'ijduvoniy o‘z ta'limotini va'zlari orqali targ‘ib qilish bilan kifoyalanmay, bir qator risolalar ham yozgan. «Odobi tariqat» («Tariqat odobi»), «Risolai sohibiya» («Do‘stlik risolasi»), «Az guftori Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniy» («Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniyning ba'zi so‘zlari»), «Risolai shayx ush-shuyux hazrati Yusuf Hamadoniy» («Shayxlar shayxi Hazrati Yusuf Hamadoniy risolasi») asarlari shular jumlasidandir.

Abdulxoliq G'ijduvoniy tasavvufiy risolalaridan tashqari, go‘zal so‘fiyona ruboiylar ijodkori sifatida ham ma'lum va mashhur. Lekin shayx-shoirning badiiy ijod namunalari bizgacha to‘liq yetib kelmagan. 1994 yili Tehronda chop etilgan «Ruboiynoma» to‘plamidan uning 8 ta ruboiysi o‘rin olgan. Xojaning «Vasiyatnoma»sida uning 4 ta ruboiysi keltirilgan. Yaqinda bosmadan chiqqan «G'ijduvoniy ilm ahllari xotirasida» risolasida ham uning 5 ta ruboiysi nasriy tarjimasi bilan berilgan. Ulardan 2 tasini biz boshqa manbalarda uchratmadik. Biz ushbu 15 ruboiyni tarjima qilib, aziz o‘quvchilar e'tiboriga havola etishni lozim topdik. Mazkur ruboiylar yetuk tariqat pirining she'riy salohiyati ham baland bo‘lganligidan dalolat beradi.

RUBOIYLAR 

1

Gar bir kishidan dilda shikoyat bo‘lgay,
Dil og‘rig‘i undan benihoyat bo‘lgay,
Hech o‘ylama intiqom olishni, chunki
Yomonga yomonligi kifoyat bo‘lgay.

2

Bir lahza tilim tin olmasin shukringdan,
Bir lahza dilim to‘xtamasin fikringdan.
Har uzvi quloqqa aylanar jismimning
Har qayda so‘z ochsalar seshyug zikringdan.

3

Tokaygacha ishqingda, sanam, g‘am chekaman?
Tog‘dek bu ulug‘ g‘amni damodam chekaman.
Dil olguchi gar sensan-u, dil berguchi — men,
Yuz g‘am chekaman ko‘yingda, ming g‘am chekaman!

4

Zikr yetsa ko‘ngilga, u tamom dard bo‘lgay,
Ul zikr tufayli mardlar fard bo‘lgay.
Otashda agarchi xosiyat ko‘p, ammo
Ko‘nglingda sening ikki jahon sard bo‘lgay.

5

Bir yorki, uning nomidan ishq yog‘iladi,
Har nomayu payg‘omidan ishq yog‘iladi.
Kim ko‘chasidan o‘tsa — u oshiq bo‘ladi,
Go‘yo eshigu tomidan ishq yog‘iladi.

6

Bu jilvayu nozki, u dilafro‘z qilgay,
Oshiq balodan ne xilda parhez qilgay?
Gar ta’na yeli etsa qulog‘imni batang,
Ko‘nglimdagi ishq otashini tez qilgay.

7

Biz do‘stga muborakmiz-u, dushmanga-chi — shum,
Jang chog‘ida temirmiz-u, sulh onida mum.
G’ijduvon tog‘i etagi bizga makon,
Lek hukmimiz ostida erur hattoki Rum.

8

Ochmay sira og‘zingni kula olsang soz!
Ko‘zsiz yana dunyoni ko‘ra olsang soz!
O’ltir-da, safar ayla, oyoq zaxmatisiz —
Yer kurrasini agar keza olsang soz!

9 

Ey bahri ulumga yot, makoni — sohil,
Bahr ichra farog‘at, sohil — dushmani dil.
Har ikki jahonni(ng) mavjidan mast o‘lma,
Har ikki nafasda qolma bahrdan g‘ofil.

10

Umringki, o‘tar ekan, muruvvat ayla,
Qo‘lingki, tutar ekan, saxovat ayla.
O’z hosilini o‘zi o‘rar har kimsa,
Bas, parvarishi uchun riyozat ayla.

11

Ey pok so‘fiy, qilsang agar mayli samo’,
Bil, keltiradi samo’ nifoq birla nizo.
Bas, pok bo‘layin desang, samo’ni tark et,
Yoinki, diling hayotiga ayla vido.

12

Mayl etma samo’ga, qilmagin ham inkor,
Sen tanla shu yo‘lni, bo‘lsa ko‘ngling bedor.
Nafsing hali o‘lmay, seni qilsa bezor,
Qil ro‘za-namoz, boshqasidan kech zinhor.

13

Darvesh darayu tog‘ aro manzil tutadi,
Har lahza bu joydan sheru yo‘lbars o‘gadi.
Bor safda ulug‘ pir-u, sara mardlarimiz,
Kim bizga g‘animdir — uni o‘lim kutadi.

14

Bizning safimizga kir-u, mutloq qo‘rqma,
Bo‘l ostonamiz ostida tuproq — qo‘rqma,
Qo‘zg‘olsa sening qasdishta gar jumla jahon,
Sen izla najot bizdan-u, har choq qo‘rqma!

15

Bir yurtki, butun tuprog‘i anbarsoro,
Tong qotg‘usi ko‘rsa uni Xisrav, Doro.
Yer yuzini uch marta kezib chiqdim men,
Bildim: latifu sharif zamin — Buxoro!