Nekrasov Nikolay Alekseevich [1821.28.11(10.12), Podolsk gubernyasi, Nemirov-Vinnitskiy uezdi — 1877.27.12 (1878.8.1), Peterburg] - rus shoiri. Yaroslavl gimnaziyasida ta’lim olgan (1832—37), Peterburg universitetida erkin tinglovchi bo‘lgan (1839— 40).
«Orzular va sadolar» (1840) nomli ilk she’rlar kitobi tanqidchilar tomonidan tanqidiy she’rlardan iborat to‘plam sifatida baholangan. Nekrasov 1841 yilda «Literaturnaya gazeta» va «Otechestvennыe zapiski» jurnali bilan hamkorlik qilib, ularda hikoya va qissalardan tashqari tanqidiy maqolalar ham e’lon qilgan. Nekrasovning «Vatan», «Yo‘lda» (1845) she’rlari va «Ayoz» dostoni (1863) da boylar va kambag‘al dehqonlar hayoti aks etgan.
V. G. Belinskiy va uning maslakdosh do‘stlari Nekrasov dunyoqarashida xalqparvarlik qarashlarining paydo bo‘lishida muhim rol o‘ynadi. Bu hol Nekrasovning «Sovremennik» jurnali noshiri va muharriri bo‘lgan vaqtda (1847—66), ayniqsa, yorqin namoyon bo‘lib, mazkur jurnal inqilobiy-demokratik tafakkur minbariga aylandi. Nekrasovning shu davrda yaratgan she’rlarida xalqning og‘ir turmushi manzaralari, ziyolilarning ruhiy hayotidagi charchoqlik ohanglari o‘z ifodasini topdi.
«She’rlar» to‘plami nashr qilingan (1856). Qishloq mavzuidagi «O‘y», «Kalistrat» she’rlari, «Dehqon bolalari» (1861), «Gazlamafurushlar» (1861) dostonlarida shoirning rus dehqoniga muhabbati aks etgan.
Nekrasov hayotining so‘nggi o‘n yili «Otechestvennыe zapiski» jurnali bilan bog‘liq. Nekrasov shu davrda «Rusiyada kim yaxshi yashaydi» (1866—76) dostoni ustida ishladi, dekabristlar va ularning xotinlari to‘g‘risida dostonlar yozdi («Bobo», 1870, «Rus ayollari», 1871—72).
Nekrasovning so‘nggi she’rlarida do‘st-yorlarining olamdan o‘tishi, rus jamiyatidagi tanazzul va o‘zining og‘ir xastalikka yo‘liqqanligi bilan bog‘liq mungli ohanglar ustuvorlik qiladi. Ammo shu bilan birga uning ayrim she’rlarida Rossiyaning kelajagiga umid tuyg‘ulari ham yo‘q emas.
Nekrasov ijodida rus ozodlik harakatining V. G. Belinskiy, A. I. Gertsen nomlari bilan bog‘liq inqilobiy-demokratik bosqichi o‘z tajassumini topdi. Xalqning mushkul ahvoli, uning ham ijtimoiy tuzum, ham shafqatsiz mulkdorlar tomonidan ezilib, qaddi dol bo‘lgani tasviri Nekrasovning butun ijodi osha «kizil ip» bo‘lib o‘tadi. Uning lirik qahramoni xalqning ayanchli ahvolda turmush kechirayotganini ko‘rib iztirob chekadi, bu xalqni baxt-saodat manzillariga olib borishga, milliy taraqqiyot dovonlari sari yetaklashga ojizlik kilishini sezib, yanada eziladi. Lirik qahramon kechinmalaridagi ana shu ojizlik ohangi shoirning xastaligi og‘irlashgan sayin tobora kuchayib borgan.
Nekrasov rus mumtoz she’riyatining boshqa buyuk namoyandalaridan birinchi navbatda xalqchilligi, ijodida xalqning umumlashgan obrazi ustuvorlik kilishi bilan farqlanadi. U xalq deganda dastavval mulkdorlar zulmi tufayli xor-zor yashayotgan mujiklarni nazarda tutadi, ular hayotining noxush manzaralarini tasvirlaydi. Ammo shu bilan birga 19-asr o‘rtalarida shakllana boshlagan ilg‘or rus ziyolilarining ijtimoiy qarashlarini ham asarlariga singdirishga, bu ziyolilarni shu xalqning kamchil, ammo peshqadam qismi ekanligini ko‘rsatishga urinadi.
Sovet davrida Nekrasov ijodida, bir tomondan, 19-asrdagi rus jamiyati hayotidagi salbiy tamoyillar —«turmush prozasi» tasviri ustuvorlik qilgani, ikkinchi tomondan, dekabristlar va ular xotinlarining obrazi katta mehr bilan yaratilgani uchun shoir hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganishga alohida e’tibor berildi. Ayni paytda nafaqat rus, balki qardosh xalqlar she’riyatida ham Nekrasov an’analarining davom ettirilishi va rivojlantirilishi talab etildi. O‘zbek shoirlari shunday sharoitda Neksarov ijodiga xos faqat bir fazilat — xalqchillikdan ibrat olishga xarakat qildilar. Nekrasov asarlarining o‘zbek tiliga asosiy tarjimoni Mirtemir shu masalada rus shoiri an’analarini rivojlantirib, o‘zbek she’riyatining milliy o‘ziga xosligini ta’minlashga ulkan hissa qo‘shdi.
Nekrasov asarlari o‘zbek tiliga Mirtemir, Zulfiya va boshqa shoirlar tomonidan tarjima qilingan. (Naim Karimov)

SHAHARDAN TASHQARIDA

“Qiziq, bizni quvontirar olis jilg‘a jildirashi,
Hatto keksa shu emanning sirli-sirli shildirashi.
Eritadi ko‘nglimizni hazin-hazin kuylab, qurg‘ur,
Bu bekorchi o‘smirlardek oqshom palla tinmay bulbul.
Olis ko‘kning bu gumbazi to‘lib yulduzlaru sir-la,
Nazdimizda nurli qo‘lin bizga cho‘zar mehr birla.

To‘lin oydan maroqlanib olislarga tikilgan dam
Biz sezamiz ko‘nglimizda bir xo‘rsiniq, g‘alati g‘am.
Shundoq g‘amki, baxtdan totli, qaydan kelar bunday tuyg‘u,
Xo‘sh, nimadan buncha shodmiz, axir go‘dak emasmiz-ku?
Og‘ir mehnat quvonchlarga rag‘batimiz ko‘ngillardan –
Quvolmadi, nahot, butkul… yana bizdek yo‘qsillarga
Kim qo‘yibdi tabiatdan huzurlanib bu yayrashni,
O‘zi qisqa erkimizni bunday benaf sarflashni?”

– Ey, bo‘ldi, bas qilinglar-ey, rostin aytsam, dardim oldi –
Qishloq, barcha g‘am-g‘ussani ko‘nglimizdan haydab soldi,
Esdan chiqdi, ruhni ezar oxiri yo‘q og‘ir mehnat,
Jonga tekkan kambag‘allik va uzluksiz azob, zahmat…
Ha, yozildi ko‘ngil jindek… ha, yaxshisi, keling, shu kun
Madh etaylik kismatimiz qashshoq qilib yaratgan-chun.
Ko‘rmasak-da farovonlik hamda erkning ne’matin biz,
Tabiatning dafinasin g‘oyatda tez his etamiz.
Bu boylikni Yer yuzining to‘q, zo‘rlari ko‘rolmaydi,
Kambag‘alu yo‘qsillardan uni tortib ololmaydi.

* * *

Bilmam, qandoq o‘zgalarning fikrati,
Menga yoqar Yerning turli ne’mati.

Shu aziz Yer, shu oftobda yayrayman,
Xohish, ishonch, hisga to‘lib yashayman.

Quloq dingdir hamda chanqoq bu ko‘zim,
To‘yolmasman bu hayotga hech o‘zim.

Unda doim neni qo‘msab yig‘layman?
Hech nafi yo‘q dard-la dilni tig‘layman.

Nima uchun izlamay baxt-barorim
Katta yo‘ldan yurib ko‘plar qatori?..

ELEGIYA

1

Mayli, bizga desinlar; odatlar boqiy emas,
“Jafokash xalq” mavzusi eskirdi bu kunda, bas,
She’riyat ham gar uni unutsa, bo‘lmas yomon…
Yo‘q, ishonmang, siz yoshlar, u eskirmas hech qachon.
Eskitolsa, eh, qani, uni o‘tgan bu yillar,
Dunyo rivoj topardi!.. Afsuski, hamon ellar
Qashshoqlikda sudralar, darraga tobe bari,
Taqir o‘tloqda yurgan oriq poda singari.
Qarg‘ab ular qismatin ilhom xizmatda har chog‘,
Yer yuzida yo‘q o‘zga bundoq puxta ittifoq.
Xalqning nochor holidan kiborlarga urar dam,
Ular ayshu ishratda yayrab, bazm qurar dam.
Maqsadi – xalqqa burish zo‘rlar diqqatin mudom,
Shundoq ulug‘ xizmatga hamisha shaydir ilhom.

2

Men barcha ijodimni o‘z xalqimga baxsh etdim,
Ulgurmasdan u tanib, ehtimol, o‘lib ketgum.
Xizmat qildim astoydil, shundan ko‘nglim tinchdir sal,
Mayli, ziyon bermasin jangda yovga har askar.
Lekin jangga kirish shart, jang taqdirni hal qilar,
Men g‘aroyib kun ko‘rdim, Rossiyada yo‘qmish qul!
To‘kdim quvonch yoshlarin, ko‘nglim bo‘shab, deng biram.
“Xomxayolni qilgil bas, laqma bo‘lma sen ko‘p ham! –
Ilhom menga shundoq der, – Fursatidir, olg‘a, qalq!
Ozod bo‘lishga bo‘ldi, baxtlimikan, illo xalq?

3

O‘roqchilar kuylarmi yayrab o‘rim kezida,
Chol yurarmi qo‘sh haydab asta omoch izidan.
Chopib-o‘ynab yurarmi oshib o‘tloq, dalalar,
Ota nonushtasidan qorni to‘ygan bolalar?..
Yaltirarmi chalg‘ilar, o‘roqlar shaymi ishga,

Men javob qidiraman xayolimni junbushga –
Keltirgan so‘roqlarga:” So‘nggi yillar, so‘nggi payt
Jindak yengil tortdingmi, dala ishi, qani ayt.
Uzoq qullik o‘rniga kelgan ozodlik axir
Keltirdimi o‘zgarish yo yengillik biror-bir…
Turmushda, qo‘shiqlarda biror yangilik bormi,
Yo qo‘shiqlar hali ham g‘ussali, azadormi?..

4

Oqshom tushib boradi, orzu jo‘shgay bu damlar,
Ekinzoru o‘tloqda qator-qator g‘aramlar,
Kezinaman o‘y surib g‘ira-shira pallada,
O‘z-o‘zidan yaralar qo‘shiq bu on kallada.
Kechdagi o‘y har holda chiqqan bugun ro‘yobga,
Men suqlanib qarayman, ko‘zim quvnab atrofga,
Orzularim timsolin bunda ko‘rgan bo‘laman,
Qishloqni, mehnatkashni suyub, duo qilaman.
Xalqimni ezganlarga yo‘llayman tavqi la’nat,
Uni qo‘llaganlarga tilayman kuchu qudrat.
Yangrar shunda qo‘shig‘im! Uni tinglar qir, o‘tloq,
Unga javob beradi aks sado-la olis tog‘,
O‘rmon ham javob bergay, meni tinglar tabiat…
Ammo U… jononni kuylayman ushbu fursat,
Faqat unga tegishli shoir qilgan bu xitob,
Faqat o‘sha eshitmas ham bermas menga javob.

* * *

Urush dahshatiga kelsa-da vahmim,
Har yangi qurbonni eshitganim dam, –
Do‘sti, xotiniga lek kelmas rahmim,
Rahmim kelmas hatto o‘shal mardga ham.

Sababi, ayollar ko‘nikib ketar,
Do‘st-chi, do‘st unutgay yaqin do‘stni ham.
Ammoki, qaydadir munis jon yashar,
O‘sha to o‘lguncha tutadir motam.

Bizning bu g‘alamis, razil hayotda
Turli tubanlikka duch kelib yurib,
Bir marta hayratda qolganim yodda
Samimiy to‘kilgan ko‘zyoshni ko‘rib –

Ha, u ko‘zyoshiydi majruh onaning…
Onalar unutmas aslo bolani,
Qonli janggohlarda bo‘lsa-da uvol…
Qandoq ko‘tarmasin, axir majnuntol
O‘zining egilgan shoxi-novdasin…

* * *

Soat oltilarda men kuni kecha
Somon bozoriga kirsam, kech tomon,
Bir dehqon xotinni qiynaganicha

Janob darra bilan urardi yomon.
Hech uni chiqmasdi ayolning, biroq
Darra “shig‘-shig‘”iga quloq to‘lardi…
Ilhom parisiga dedim o‘sha chog‘:
“Bu ayol tug‘ishgan singling bo‘ladi”.

ROMCHI AYOL

Bizga yaqin bir qishloqda romchi ayol bor,
Dam uradi suv, aroqqa, ne bo‘lsa duchor.

Allaqanday giyoh bilan fol ko‘radi u,
Bu yaramas solar dilga hamisha qo‘rqu.

Bashorati nuqul kulfat, yaxshi gapi kam,
Yig‘la desa, yig‘lavorsa kerak dengiz ham.

Tangri bizga ko‘p mehribon, rus xalqi biroq
Yig‘lashni deng yoqtirmaydi, kuylaydi ko‘proq.

Bir baqiroq yigitga der bir kun jodugar, –
Itxonaga bopsan, to‘ram olsalar agar.

Qarasalar, bir oy o‘tgach hammasi bo‘lib,
O‘rmonda u it sovitib yurar, bo‘kirib.

Stepanga debdi birda: “Ko‘p kerilasan –
Ko‘k oting-la, lekin undan tez ayrilasan!

Ayrilmasang, balo bo‘lar boshingga bu ot!..”
Stepanni cho‘chitdilar rekrutlik*-la bot.

Otni sotdi, pora berib arang qutuldi,
Bu follardan butun atrof ko‘p hayron bo‘ldi.

“Shoshma, men ham borib ko‘ray bir o‘shanga, vey…
Deb o‘ylabdi keksa dehqon, sodda Panteley.

Kimga neni u oldindan qilsa bashorat,
Shu hodisa bo‘p turibdi, juda alomat.

Yo ichida shaytoni bor, aytib o‘tirar?!
U manzilga yetib kelib, bir chetda turar.

Kutar, romchi huzurida bor ekan qizcha,
Ko‘rgan sari ko‘rging kelar, yuzlari kulcha.

Yonboshida yigit ham bor, turqidan – qarol.
Qizga romchi der: “U bilan bog‘lanma zinhor!

O‘zgachadir peshonangga yozilgani ul –
Jindak azob, keyin ozod bo‘lasan butkul.”

Bu mujdadan qarol hang-mang. Romchi unga der:
– Hoy yigitcha, baxting kulmas, gapga quloq ber,

– Aytaver!..
– Ha, aytuvraymi… Seni shu qishda
– Jazolashar, so‘ng qo‘yasan ruju ichishga

Soch-soqoling o‘sib uyda yotasan, magar
Atrofingda bazm qurar shaytonvachchalar.

Seni xo‘rlab sudrashadi jahannam tishga,
Sen ulardan yuztachasin shisha idishga.

Qamaysanu cho‘p tiqasan og‘zi – teshikka!..”
Panteley-chi, shu dam urar o‘zni eshikka.

– Nima bo‘ldi, hoy oqsoqol, to‘xta fol ko‘ray.
– Keragi yo‘q, – to‘ng‘illar chol, – bir o‘ylab qo‘yay…

Bizdan ne ham topar eding, yoshlarga ko‘r fol,
Men hozircha sabr qilgum…ey, shayton ayol.

Sen topag‘on bo‘lsang agar, bizga ayt-chi bot:
Axir qachon to‘ralardan bo‘lamiz ozod?
_________
* Rekrutlik — majburiy harbiy xizmat

VIDOLASHUV

Ajralishdik yarim yo‘ldayoq,
Judolikmi buyog‘i, hayhot!
Biz o‘yladik, kechar yengilroq.
So‘nggi razil “kechir” u “nahot?..”

Yig‘lashga ham holim yo‘q, inon,
Xat yozib tur… yozib tursang bas.
Xating menga aziz, muqaddas –
Gullar kabi qabrdan chiqqan,
Yuragimning qonli qabridan…

AXLOQLI KISHI

I

Men bir umr axloqqa muvofiq yashab
Qilmaganman birovga yomonlik sira.
Xotinim-chi, yuziga vual*ni tashlab,
Kechda ketdi o‘ynashin uyiga qarab,
Tun og‘dirib, mirshab-la bostirib bordim,

Fosh qildim, u tashlandi, men og‘ir bo‘ldim.
Xotin esa, yotvoldi shu kundan boshlab,
So‘ng nomusdan bo‘ldi yer, g‘amnok, dilxira…
Men bir umr axloqqa muvofiq yashab
Qilmaganman birovga yomonlik sira.

II

Qaytarmadi qarz olib vaqtida oshnam,
Eslatsam ham olmadi gapni quloqqa,
Bu mushkulni qonunga oshirdim men ham,
Qonun tiqib qo‘ydi deng uni qamoqqa.
O‘lib qoldi u yerda, bermay bir chaqa,
Garchi haqim bo‘lsa-da, bo‘lmadim xafa.
Qarzidan-ku, kechvordim shu kun bir sira
Ham esladim uni ko‘p diydamni yoshlab.
Men bir umr axloqqa muvofiq yashab,
Qilmaganman birovga yomonlik sira.

III

Oshpazlikka topshirdim dehqon bolani,
Yaxshi oshpaz bo‘ldi u, bu qanaqa baxt!
Biroq tez-tez tark etib u oshxonani,
Ko‘cha-ko‘yda daydishni qilvoldi odat.
Bilsam, bachki ishlarga qilibdi ruju –
Kitob o‘qib, aqlini charxlar emish u.
Po‘pisayu koyishdan axir charchab, shu –
Otalarcha bir-ikki urdim, shu sabab
O‘zin tashlab daryoga o‘ldi… yuzqora.
Men bir umr axloqqa muvofiq yashab,
Qilmaganman birovga yomonlik sira.

IV

Yolg‘iz qizim bo‘lardi, domlasin sevib,
Kelishibdi u bilan qochishga, qarang,
Qarg‘ayman, deb cho‘chitdim bu ishni sezib,
Bo‘yin egdi, so‘ng uni ko‘ndirib arang,
Berdim keksa bir boyga … turmushiydi soz,
Illo Masha toliqib yurdi-da biroz,
O‘ldi sildan yil bo‘lmay …yosh ham bokira.
Ketdi dog‘da qoldirib, ko‘zimiz yoshlab…
Men bir umr axloqqa muvofiq yashab,
Qilmaganman birovga yomonlik sira.
_______
* Vual – yuzga tutiladigan to‘r.

KECHIR

Kechir, unut tushkun kunlarni,
Hasrat, g‘ussa, dilgir unlarni.
Unut ko‘zyosh, iztiroblarni,
Rashk atalmish ul azoblarni.

Ishq quyoshi lek boshimizga
Chiqqan damlar nur sochib bizga.
Ikkimiz ham xushvaqt, baxtiyor –
Bo‘lgan kunni unutma zinxor.

* * *

(LERMONTOVGA O‘XSHATMA)

O‘sdim olis ovloqda, yarim vahshiy qishloqda,
Kishilar ichida johilu bebosh.
Taqdir menga g‘oyat zo‘r himmat qildi u chog‘da –
Bir to‘p itboqarga bo‘lib qoldim bosh.
Qaynar edi tegramda girdob – g‘iybat, uyatdan –
Yo‘qchilik hirslari xo‘p tug‘yon urar,
Ko‘nglimga-chi, u xunuk va be’mani hayotdan
O‘tirib borardi yomon quyqalar.
Bu gaplarga yetguncha aqlu farosatim, man –
Bir go‘dak, nimayam qila olardim.
Illat esa, kun sari zaharli nafas bilan
Butun vujudimni egalladi jim.
Shu ekanda hayot deb, hovliqib, fikr qilmay
Sho‘ng‘idim va loyqa oqimda oqdim.
Guldek hur yoshligimni goh bilib, gohi bilmay,
Fahshning behayo o‘tida yoqdim.
Yillar o‘tdi… u tanish davradan uzdim oyoq,
Eski oshnalarni qilib darg‘azab,
Hamon-hamon eslasam, benaf bo‘lsa-da, biroq,
U bebosh yoshlikni qo‘yaman qarg‘ab.
Qarang, birdan tanimga qaytdi kuch ham mador,
Ularni qaytargan emas hasratim,
Mudhish jimlik va sovuqlik o‘rnin qayta bor
Oldi yoshligimning zabti, g‘ayrati.
Yana yo‘lga shaylandim, bu jonimni o‘rtagan
Dard bilan, birorta mo‘ljalsiz u dam,
O‘ylar edim, bu yurak bemavrid o‘ldirilgan,
Qayta tirilmagay endi sira ham.
Ammo seni uchratib, tuydim dilda hayajon,
Tirildi ko‘ksimda yurak shu fursat.
Avvalgi iztirobu dardlar izini shu on
O‘chirib tashladi dildan muhabbat.
Yana orzu-umidlar, xohishlar menga yo‘ldosh,
Meni sevmasang ham mayliga, zarra.
Lekin tushun, bu tanish uqubat hamda ko‘z yosh
Menga yolg‘izlikdan afzal ming karra.

SUDXO‘R

Yoshim to‘rtga yetgach, otam –
Berdi maslahat:
Bu dunyoning bori bekor,
Boylik yig‘ faqat.
Otamning bu dono so‘zi
Menga kor qildi,
Tongda turib cho‘ntagidan
Besh tiyin shildim.
Ana shundan boshlandi bu
Pul yig‘ish dardi,
Laycha kabi boy, to‘raga
Xo‘p suykanardim.
Yalar edim qo‘l, oyog‘in
Tap tortmay hech ham.
Shunday qilib yetti yoshda
Bo‘ldim muttaham.
Rosti, elda shundoq derlar,
Lek o‘shanda ham,
Tomorqada bo‘lar edi
Ko‘milgan aqcham.
Bor deydilar havas tuyg‘u –
Bilmayman nedur,
Hayot – men-chun pul undirish
San’ati erur.
Qonim erta sovitganmi
Xasislik behad –
Tez angladim yo‘q gapligin
Nomus, muhabbat.
Bildim, dunyo bir ko‘lmagu
Do‘st-yor – firibgar.
Cho‘ntagingga tushish uchun
Pinjingga kirar.
Bildim, badkor or-nomusdan
Naf olmaysan, bas,
Aqchasi yo‘q ekan razil,
Qalbi yo‘q emas.
Ziqnalikka shu alpozda
Ko‘nika bordim,
Va otamni ol, deb har shom
Rabga yolbordim.
Yaxshi edi, ko‘p mehribon
Ham saxiy u zot,
Chorbog‘dagi uyda o‘ldi
Kuni bitgach bot.
Og‘ir bo‘ldi… men murdaga
O‘zni tashladim,
Bor kissasin yig‘lab turib
Kavlay boshladim.
Keyin sotdim pulga arzir
Bo‘lsa ne bisot,
So‘ng pullarni ishga soldim
Qilib ehtiyot.
Boy bo‘lishga jahd ayladim
Sholg‘om, piyoz yeb,
Na qo‘l, na bel, na yuz qoldi
Boy bo‘laman, deb
Patin yulib, so‘ng jo‘natdim
Qo‘lga tushsa kim,
Sochidan ham kal bo‘lguncha
Foiz undirdim.
Soch o‘stirsin xohlagancha
Deya qo‘lladim,
Tushgan pulni sartaroshga
Har yil pulladim.
Shundan, hozir, yosh o‘tsa-da
Uncha-muncham bor.
Mayli, ulus deyaversin
Muttaham, ayyor.
Ayyor emish! Yo‘q, avloman!
Bu gaplar – ayon:
Pulni sochib bir ziyofat
Bersammi, shu on
Bu “ayyor”ning pinjiga, deng,
Kirarlar chaqqon,
Kimdir menga avlod chiqar,
Kim – do‘st, kim – oshna,
Va eng halol, eng yaxshi – men!..
Shundoqmasmi, a???

Razzoq Abdurashid tarjimalari