Ilgaritdan odat shu — davraga shirin kayfiyat baxsh etish uchun Said Ahmad domla gapni doimo quvnoq ohanglarda boshlaydi. Bu gal ham shunday bo‘ldi. Gurung Aziz Abdurazzoqning sigaret so‘rash taktikalari-yu, Tolib Yo‘ldoshning xotindan pul yashirish usullari borasidagi mutoyibalarila boshlangan esa-da, so‘ng mavzu asta-sekin jiddiylashib, tabiati jizzakilikdan yiroq bo‘lgan Asqad Muxtorning haddan tashqari ziyoliligi uning g‘animlariga qanday qo‘l kelgani-yu, Abdulla Qahhor vafot etgan otasiga janoza o‘qitishga zamona zaylidan cho‘chibroq turgan damda G‘afur G‘ulomning “Chol o‘ziga janoza o‘qitishni vasiyat qilgan, o‘g‘il vasiyatni bajarishga majbur”, deya kerakli gapni topa olishi azadorning joniga nechog‘li ora kirgani kabilar olis o‘tmish qa’ridan yuzaga bir-bir qalqib chiqaverdi.

Nodiraxon: “Sherik bilan yesalar, dadamning ishtahalari ochiladi”, deb ikkita tovoqchada palov olib kirdi. Goh qoshiq shiriqlaydi, goh suhbat davom etadi. Payrov endi turli asarlarning turlicha taqdiriga — qanchalar shishirib maqtalmasin, birining umri kapalaknikidek qisqa bo‘lgani, birining chop etilishi qiyin kechib, achchiq-chuchuk tanqidlarga uchrasa ham, kitobxonlar dilidan mustahkam joy egallay olganiga ko‘chadi. Gap Shuhrat og‘aning “Jannat qidirganlar” romani ustida yo‘rg‘alay boshlagach, suhbat uzoqroqqa cho‘zilib, domla kitobdagi u-bu lavhalarni xuddi yaqindagina o‘qib chiqqandek tiniq eslay boshlaydi. Xayoli asar yozilgan davrlar uzra charx urishga tushadi.

Bir zamonlar ediki, roman yozish ayrim adiblar orasida poygaga aylangandi, sendan mening nimam kam, deya bahslashayotgandek mukofotbop mavzuni poydevor qilvolishib, ustiga shosha-pisha “uy qurishaverardi”. Shuhrat bundaylardan emasdi. Yozayotganida asarining kimlargadir yoqish-yoqmasligini o‘ylab o‘tirmasdi, oddiy xalqning musibatlariga sherik bo‘lishga tirishardi. Bu juda og‘ir yo‘lligini bilib turib, shu yo‘ldan borganlar toifasidan edi u.

— Bu olamda butkul mukammal narsani topish mushkul, — deya tanqidlarni suhbatning oldinrog‘iga ko‘chiradi Said Ahmad domla. — “Jannat qidirganlar”da ham o‘ziga yarasha kamchiliklar bor. Menimcha, o‘zbekning maqol-matallari keragidan ko‘proq ishlatilgan. Ba’zi joylarda uzuq-yuluqlik sezilib turadi. Balki, bu muhokamalardan keyin asarning zamon qolipiga sig‘maydigan talay qismi qisqartib tashlangani tufaylidir. Ammo bular shirin olmaning po‘chog‘idagi chang-chunglariga o‘xshagan narsalar xolos...

Domla ovqatni chaynayotib, bir nuqtaga tikilganicha o‘yini jamlaydi. Roman bitilgan mahallarda millatimizning shonli o‘tmishi, boy madaniy merosi haqida maqtanish uyoqda tursin, hatto “Men — o‘zbekman!” — degan so‘z g‘ururlanibroq aytilsa ham, darrov urdi-surdiga yo‘liqardi. Shuhrat shunday muhitda yashab turib, goh asardagi salbiy qahramonlar, goh chet ellik siyosatdonlar tilidan bo‘lsa-da, katta-katta gaplarni, o‘tkir-o‘tkir fikrlarni ochiq-oydin bayon eta oldi. O‘zimizda savodsiz qaroqchiga chiqarib qo‘yilgan Amir Temurning aslida o‘ta ulug‘ zot ekanligi, xalqimizning bebaho madaniy merosi, jumladan Samarqanddagi noyob tarixiy obidalar ko‘r-ko‘rona oyoqosti qilinayotgani, bosqinchilar mahalliy elatning “bo‘yniga zanglagan zanjir osib qo‘yib, marjon demoqchi” bo‘layotgani, qaram mamlakatda joriy etilgan tsenzura qanchalar bezantirib ko‘rsatilmasin, baribir faqat mustabidlar manfaati uchun xizmat qilishligi kabilar to‘g‘risida yozishga o‘shanda kamdan-kam adibning yuragi dov berardi.

Kuni zambarak sudrab kelganlarga qolgan chorasiz o‘zbekning bor ko‘rguliklarini muallif keng ko‘lamda tasvirlaydi, ahvolga dam mamlakat ichkarisidan, dam xorijdan nigoh tashlaydi. Qay nuqtadan kuzatilmasin, millatimiz fojiasining asosiy sababi milliy davlatchiligimizning qo‘ldan boy berilgani ekanligi shuurlarga chuqurroq singib boradi. Erki qo‘lida turgan yurtda ulg‘ayib, ota-bobolardan qolgan go‘zal urf-odatlar, yuksak axloqiy an’analar ruhida tarbiya ko‘rgan bo‘lsaydi, el-yurtiga ko‘pdan-ko‘p naf keltirishi mumkin bo‘lgan uch nafar iqtidorli shaxs — Saidakbar hoji, A’zam va Ummatali obrazlari asarning asosiy o‘zagidir. Barcha voqealar shularning taqdiriga kelib tutashaveradi.

Behad uddaburon tijoratchi, taqvodor musulmon, oilasining mustahkam tayanchi bo‘lgan Saidakbar hoji hokimiyat qizillarning qo‘liga o‘tgan dastlabki davrlardayoq chet elga qochadi. Iste’dodli muhandis A’zam o‘z yurtida qadriga yetishmayotgandan, arzimagan maosh evaziga qayoqdagi chalasavod kimsalarga malay bo‘lib yurganidan o‘pkalanib, sayohatga borgan chog‘ida xorijdagilardan siyosiy boshpana so‘raydi. Ishning ko‘zini bilgan, kasbining o‘ta fidoyisi bo‘lgan agronom Ummatali o‘z yurtida yashab turgan esa-da, Saidakbar hojining yana qaytamiz deganiga ishonib, xo‘jasini chet elga kuzatib ketgan qochqin qarolning o‘g‘li sifatida tazyiqqa uchrayveradi.

Sinchiklab kuzatilsa, kitob qahramonlarining taqdiri kishandagi millatimizning qismati ayanchli ahvolda ekanligiga ochiq ishoradir. Saidakbar hoji qanchalar davlatmand bo‘lmasin, begona o‘lkaning o‘zgacha xulq-atvorli kimsalari orasida to‘zim topolmaydi, o‘zining va yorug‘ olamdagi birdan-bir yupanchiga aylanib qolgan farzandlarining hayoti achinarli tarzda yakunlanadi. Sovetlar tuzumining xorijdagi muxoliflari yo‘rig‘ida kun kechira boshlagan A’zam g‘oyaviy kurashlar sahnasida mitti qo‘g‘irchoqqa, siyosiy nayranglar janggohida qurbonlikka aylanadi. Ishxonasidagi tazyiqlar, oilasidagi g‘alvalardan bezib, shahardan eng chekka qishloqqa bosh olib ketgan bo‘lsa-da, hanuz “xalq dushmanining o‘g‘li” degan nadomatdan qutulolmay yashayotgan Ummatalining ertangi taqdiri asarda noma’lumligicha qolib ketadi.

— Bu kitobni kavlasang chuqur ma’nolar ko‘p, — deya salmoqlanib choy xo‘playdi Said Ahmad domla. — Sharoit taqozosiga ko‘ra til uchida aytilgan ayrim “zamonabop so‘zlar”ni olib tashlab, ba’zi iboralarga izoh berib, ko‘pni ko‘rgan adabiyotshunoslardan birining roman zamirida yotgan milliy ozodlikka tashnalik tuyg‘ularini ochib beruvchi so‘zboshisi bilan chop etilsa, “Jannat qidirganlar” hozirgi yoshlar uchun ham katta saboq bo‘larli kitob.

Saboq bo‘larlisi shundaki, Saidakbar hojidek qancha mol-dunyo topma, ro‘zg‘oringni nechog‘li bikir qilma, yurtingni o‘z oilangdek farovon, millatingni o‘z farzandingdek ma’rifatli etish yo‘lida bilim va boyligingni ayamaslikka odatlanmas ekansan, kuning bir kunmas bir kuni yot zo‘ravonlarga qoladi, topganing na o‘zingga buyuradi, na bolangga. Iqtidoringga loyiq qadr-qimmat izlasang, A’zamga o‘xshab uni chetdan axtarma. Ummatali bo‘lib, har qanday uqubatlarga chida, yaxshi kunlar kelmog‘idan umid qil, orzularing ushalishi uchun jon-jahding bilan kurash. Agar bu dunyoda jannat yaratish mumkin bo‘lsa, uni o‘z yurtingda yarat, birovlarniki baribir tatimaydi. Jannat — ichingda, adolatga daxldorligingda, imon va e’tiqodingda.

Suhbat qizib boraveradi. Said Ahmad domla romanning goh u, goh bu joyini eslaydi. Meni yangi-yangi sirlardan voqif etishga tirishadi:

— Esingda bo‘lsa, kitobda Zaytuniy degan arab muharrir bor. Mamlakatini bosib olgan frantsuzlarga qarshi tish-tirnog‘i bilan kurashib yurgan bu odam, bir kuni Parijda birga o‘qigan frantsuz do‘stlarini sog‘inib eslaydi. Kishini o‘ylantirib qo‘yadigan holat-a? Shuhratning o‘zi ham shu Zaytuniydek keng fikrli inson edi — oddiy rus xalqiga nisbatan ko‘nglida keki borligini sira payqamaganman. Rus madaniyatini juda hurmat qilardi, rus klassikasini sevib o‘qirdi, go‘zal-go‘zal tarjimalari bor. Faqat chor Rossiyasi keltirgan mustabid tuzumnigina yomon ko‘rardi, o‘z xalqining haq-huquqi uchun kurashib charchamasdi. Ayniqsa, oshkora aytish mumkin bo‘lmagan gaplarni goh sha’mador qilib, goh niqoblab aytishning ustasi edi.

Domlaning oxirgi so‘zlarini eshitib, bir voqea esimga tushadi. Toshkentga kelib, nashriyotda endi ish boshlagan paytlarim edi. Bo‘lim mudirimiz (u zotni Xudo rahmat qilgan bo‘lsin) meni muharrir sifatida tuzukroq pishitib qo‘ygisi keldimi, qo‘lyozmalarni ko‘rayotganda ba’zi “qitmirona gaplar”ga juda hushyor bo‘lmog‘im lozimligini tayinlab, shaxsan o‘zi qaysi asarlardagi qanday qaltis jumlalarni vaqtida aniqlashga muvaffaq bo‘lgani haqida misollar keltirishga tutindi. Jumladan, Shuhrat og‘aning bir asaridagi (asarning nomi hozir yodimda yo‘q) qahramon hayotda ustma-ust nohaqliklarga uchrab, bu chirkin dunyoga kelgan kunini nazarda tutgan holda: “25 oktyabrning padariga ming la’nat!” — deb so‘kinar ekan. Bu jumla noshirga negadir to‘mtoq tuyulaveribdi. Uzoq o‘ylanib, oxiri ko‘ngli xijil bo‘lganining sababini topibdi — odatda 7 noyabrda bayram qilinadigan “Qizil inqilob kuni” rusumdan chiqib ketgan eski taqvim bo‘yicha 25 oktyabrga to‘g‘ri kelar ekan. O‘shanda sanani noshir shunchaki o‘zgartib qo‘yganmi yoki jumla butunlay olib tashlanganmi, bunisini bilmadim-u, aslida Shuhrat og‘a shu to‘rt og‘izgina so‘zni niqoblab ishlatish uchun ataylab asar yozgan bo‘lishi ehtimoldan holi emasligini o‘ylasa, kishining ichi achishadi.

Shularni mulohazalar ekanman, Said Ahmad domla suhbat orasida: “Shuhrat — oilasining erkagi edi. Shunga o‘xshab, adabiyotdayam erkakcha ishlar qilardi”, deganiga bir qo‘shimcha kiritgim keladi — u zot o‘z yurtining ham erkagi edi. Hamiyatli erkaklari bor yurtning esa tizginidan ushlab turish qiyin. Mard xalqining, asov o‘g‘lonlarining irodasi bilan qayta ozodlikka erishgan O‘zbekistonimiz ana shu haqiqatning yorqin timsolidir. Shuhrat og‘aning ulkan baxti shundaki, entikib-entikib orzulagan kunlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘ra oldi, bu olamni armonlari ushalgan holda tark etdi.

Sozandalar biron ezgin kuyni ijro etsa, ketidan sho‘xrog‘ini chalib qo‘yishadi. Buni “sovutma” deydilar. Anchaga cho‘zilgan jiddiy suhbatimiz yakunida Said Ahmad domla ham o‘ziga xos “sovutma” qilib, meni hazil gap bilan kuzatib qoldi:

— Ho‘, ukam! Bodringdan qarzimni uzdim deb, turup pishig‘igacha yo‘q bo‘pketmagin...

Kishi umri davomida yuzlab xonadonlarning tuzini totadi, har biri haqida turlicha tasavvur hosil qiladi. Said Ahmad domla xonadonining e’tiborli tomoni — qachon kelmang, qalbingizga ziyodek quyuluvchi hikmatli-hikmatli so‘zlarni eshitasiz. Bu gal ustozga qo‘shilib, bir mahallar zo‘r qiziqish bilan o‘qigan kitobimning tubiga yanada chuqurroq sho‘ng‘idim, “Jannat qidirganlar”ning o‘zgacha-o‘zgacha qirralarini kashf etdim, go‘yo Shuhrat og‘aning o‘z og‘zidan nodir bir o‘git eshitgandek bo‘ldim: “Jannatni o‘zingdan qidir!”

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 20-sonidan olindi.