«Yer yuzi» jurnalining o‘quvchilariga nafis san’at muassasalarimizdan studiyani tanitish zarur; chunki, biz o‘rtoq Mo‘min Xo‘ja aytganday, ingichka san’atimizga bino qurish kunlaridamiz. Hozir bu yo‘lda nechta qadam qo‘ysak, har bir qadamimiz kelgusi zamonda ming marotabalar tekshirilib, saralanadir. Undan keyin: mening bu kichkina musobaham bilangina elni bu muassasaga tegishincha oshno qilolmaymiz. 
Chunki, yana o‘rtoq Mo‘min Ho‘ja aytganday «O’zbek teatrining asosidir». Maskavdagi teatr jarayonlari bilan chala-chulpa tanishib chiqmoq uchun studiya talabalari 7—8 oy lektsiya eshitdilar. Yaqin kelgusida bizning teatrimiz ham o‘sha darajalarga qarab ancha yo‘l bosib qolar. O’sha vaqtda bu kungi yozilg‘on har bir xat (satr) yozuv, ko‘p chigallarni yechishga yordam qilar.
Studiya bundan ikki yil burun Maskavdagi «Stalin nomiga ochilg‘on o‘zbek bilim yurti» qoshida alohida studiya bo‘lib tashkil qiling‘on. Boshda unga Maskav davlat teatr maktabida o‘quvchi yigitlarimiz kirganlar; undan keyin o‘shal vaqtgacha sahnalarimizda o‘ynab kelgan atoqli san’atkorlarimiz kirganlar. Ularning orasida Toshkent bilan Buxoro va Farg‘onadan elga mashhur va maqbul bo‘lg‘on yigitlarimiz bo‘lg‘onlar. Xotin-qizlar hay’ati esa bizning tariximizda birinchi daf’a o‘laroq, o‘zbek qizlari bilan O’zbekistonda tug‘ulib o‘sgan totor qizlaridan iborat bo‘ladir (keyingilardan faqat birgina kishi).
Birinchi yilda studiyada ingichka san’atga oid birmuncha darslardan boshqa rus tili, ona tili va ba’zi bir umumiy fanlar ham bo‘ladir. Sahna hunari (stsenicheskoe m:asterstvo) fanining mudarrislari u yil o‘sha fan ustida fransuzlarning klassik (qadim) adiblaridan Molerning mashhuri jahon bo‘lg‘on «Xasis» pesasini tayyorlaydilar. Bu pesa uzoq yil Samarqandda bir, Toshkentda bir qo‘yiladir-da, shu bilan studiyaning yozliq ishi tamom bo‘ladir..
Bu yil (1925—1926 yillarda) esa studiyadan umumiy fanlar bilan ona tili fani muallimsizlikdan chiqoriladir, boshqa ingichka san’at fanlari boyag‘iday davom etdiriladir. Ayniqsa, o‘tkan yil qadim zamon teatr tarixini o‘qutgan muallim va munaqqid Filippov bu yil studiya talabalarini Maskavdagi teatrlarning tarixlari va masalalari bilan tanishtiradir. «Sahna hunari»ning muallimlari esa bu yil «Xasis»ni bir oz tuzatmak bilan birga mashhur rus adibi Gogolning o‘lmas kulgusi bo‘lg‘on «Tergovchi»ni inqilobiy fojealardan «Labbay» (Exo) ni so‘ngra Xolxo‘ja qo‘rboshi turmushidan so‘zsiz o‘yin—«Qorovul uyqusi»ni tayyorlaydilar. Bundan boshqa o‘z muallimlarimiz o‘rtoq Uyg‘ur tomonidan kaminaning «Yorqinoy» («Sarkash qiyo») pesasi tayyorlandi. Bulardan «Yorqinoy», «Tergovchi» pesalari Farg‘onaning Namangandan boshqa hamma shaharlarida «Labbay» bilan «Qorovul uyqusi» Toshkentda, Samarqandlarda qo‘yildi.
Oldimizdagi bir qish tahsil bilan studiya tamom bo‘ladir. Undan so‘ng Maorif komissarligimizning fikriga qaraganda, o‘sha studiya talabalari asos qilingani holda markaziy va doimiy jumhuriyat teatrimiz tashkil qilinsa kerak. Shu yil teatrning qoshida o‘ziga maxsus studiyasi (maktabi) bo‘ladir. U holda, Maskav studiyasi, ehtimol, tamom berkitilsa.
Bu yil ingichka san’at fanlaridan ba’zilari chiqarilib, o‘rinlarig‘a boshqalari kirgiziladir. Chunonchi: yuz yasash (grim), sahna yasash (dekoratsiyachilik) va boshqalar.
Bu yilgi repertuarda milliy narsalar ko‘proq bo‘lsa kerak: «Yorqinoy» xomroq bo‘lgani uchun yana ishlanmakchi; kaminaning 4 pardalik «Uzun quloq bobo» degan pesasi ham repertuarg‘a kirsa kerak. Yana boshqa milliy pesalar topish harakati bor.
Studiyaning o‘zi bilan qisqacha tanishtirg‘ondan keyin endi uning sayohatidan ham ozroq gapirib o‘taylik. Toshkentda (teatr san’atining bu markazida) —studiyaning moddiy muvaffaqiyati mazasiz bo‘ldi. O’zbek bazm to‘dasi moddiy jihatdan aqllar ishonmasliq muvaffaqiyat qozong‘on holda studiyaning muvaffaqiyatsizligi albatta sababsiz emas. U sabab hattoki ko‘pimizga ma’lum. Bizning milliy cholg‘uvlarimiz asrlardan beri bazmlarimizda tayyorlanib, xalqning ruhiga singib ketgan yengil bir shabada ham uni qo‘zg‘ay beradir. Teatr esa biz uchun yangi narsa, so‘ngra minglarcha to‘dalarimizning bema’ni va san’atsiz teatrlari xalqni bezdirgan. Shularni anglag‘on uchun studiyaning o‘zi ham moddiy muvaffaqiyatga ahamiyat bermadi; bu holatni hammadan ko‘ra ko‘proq tushungan Maorif komissarligimiz shu moddiy tejash davrida studiyaning moddiy kamchiligini yopdi.
Moddiy jihat shunday zaif bo‘lsa ham ma’naviy jihati ancha yaxshi bo‘ldi. San’atni tushungan kishilar keldilar, ko‘rdilar, harorat bilan olqishladilar. Ana shu olqishlar, ana o‘sha samimiy aloqa studiyaga ruh berdi; bu olqishlar bu kun bir hovuch bo‘lsalar ham, samimiy bo‘lg‘onlari uchun kelgusida u hovuchlarning hech qaerga sig‘may ketishiga qat’iy imon keltiradilar.
So‘z oxirida studiya talabalari to‘g‘risida ikki og‘iz gapirib o‘taylik: men, studiya bilan birga bir yarim oycha yurib chinakam san’at fidokorlarini ko‘rganimga ishonib suyundim. Moddiy muvaffaqiyatsizlik hali bizning ko‘p «fidokorlarimizni» yarim yo‘lda yo‘ldan uradir. Bular o‘z hayotlaridagi moddiy muvaffaqiyatsizliklarga ham e’tiborsiz qaradilar va ko‘zlarini qizil Maskavning toglar qadar teatrlarig‘a tikib turib: «— Bizning tilagimiz shunday!» deydilar...

BAZM-CHOLG’I TO’DASI

O’zbekiston maorif kamisarligi tomonidan «Davlat bazm-cholg‘i (konsert) to‘dasi» tashkil qilinmoqchi bo‘lunub bu ishning ashulachimiz Muhitdin Qori Ya’qubiyga topshirilg‘onini gazetalarda o‘qub edik. U to‘g‘rida; maorif kamisari o‘rtoq Mo‘min Xo‘janing maxsus maqolasini o‘qug‘och, u ishga mazkur kamisarlik tomonidan qanday jiddiy ahamiyat berilganligini ham o‘rgangan edik. Maorif kamisarligimiz so‘ng vaqtlarda ilm-madaniyat ishlarining boshqa xillari qatorida ingichka san’atlarga ham jiddiy ahamiyat bera boshladikim, buni ko‘rgach sevinmay va uni olqishlamay turolmaymiz.
Boshqa sharqli jumhuriyatlar bu yo‘lda, albatta bizdan ko‘prak ishlaylar. Buni ham quyunib, ham sevinib iqror qilishqa to‘g‘ri keladir. Yaqinda Totoriston jumhuriyati o‘z sahnasining 20 yilliq bayramini juda zo‘r tantanalar bilan o‘tkazdi. Bayramdan so‘ng Maskavga borib o‘yin qilg‘on totor davlat dramasi haddan tashqari katta muvaffaqiyatlar qozondi, Maskavdagi totorlar va boshqa Sharq xalqlarigina emas, hatto Sharqqa qiziqqan ovrupolilar ham chinakam ko‘ngil qo‘ydilar. Ozarbayjon jumhuriyati o‘zining teatr bayramini mundan bir-ikki yil burun o‘tkazgan edi. Tunov kungina Ozarbayjon maorif kamisarligi tomonidan davlat opera artisti Bulbul o‘rtoq qo‘l ostida yuborilg‘on 7—8 kishilik shirin bir cholg‘i to‘dasi Maskavning Sharq doiralarini ancha qo‘zg‘olon qilib ketdi. Kechagina yana o‘sha Ozarbayjon maorif kamisarligi tomonidan mashhur xalq hofizi Sarobskiy  yo‘ldoshlig‘ida yuborilg‘on 20—30 kishilik muhtasham bir cholg‘i tudasi Meyerho‘ld teatrida Maskavning ovrupoli qismini ham ancha anglantirdi. Uch kunga deb tayinlangan bazm-cholg‘i (konsert) lar yana bir necha uch kunlarga cho‘zuldi. Bu so‘nggi to‘dada Qofqosiya millatlarining uch katta shoxidan vakillar bor edi: gurji, armani, ozarbayjonlilardan. Cholg‘i to‘dasining chinakam usta ustozi do‘qtur Yivnasioni edi. Maskav gazetalarida «Qofkosiya jaz bandi» deb u to‘g‘rida ko‘pgina narsalar yozdilar.
Shunday bo‘lg‘ondan keyin maorif kamisarligimizning so‘ngg‘i tashabbusini «hali ertak» deganlar bo‘lsa, ularga «siz kech qoldingiz» deyishga hammamizning haqqimiz bordir albatta!

Mana, qarshingizda mashhur Yusuf qiziq: biri Xudoyorxondan qolg‘on, yana biri ham kecha-ilgari kundan burunroq qoplang‘on ikki katta nog‘orani oldiga qo‘yub olibdir-da, bir qo‘lida «taq» cho‘pini urub, yana bir qo‘lida «tum» cho‘pini ko‘tarib turadir... Nog‘oraning bir tomonida — o‘ng tomonda yolg‘iz nayni juda alamli lirik qilib cholg‘uchi Abdulqodir naychi o‘lturadur. Uning pastida jumhuriyatimizning hozirga qadar birgina bo‘lub kelgan hunarmand qo‘shnaychisi o‘lturadur: uning ismini aytib o‘lturush ham lozim emas: «qo‘qonli qo‘shnaychi» desak hamma biladir. So‘ng ularning yon-berlarida Tuqtasin gijjakchi, Usta Olim changchi, Muhitdin Hoji tanburchi, Hayit Oxun tanburchi, Orifjon va Jo‘raxon yallachilar, katta o‘yunchilardan Otaxo‘ja Muhammad Bobo hofiz, uning yo‘ldoshi Xudoyberdi, o‘zbek xotinlaridan Tuhfanisa, Tojinisa, Xonchanisa opalar o‘lturadirlar.
Nahoyat o‘ng qo‘l tomondan hammadan chetda o‘zimizning Muhitdin Qori bilan Tamaraxon (Kamara bilan Tamara orasida menimcha farq yo‘q!) o‘lturadirlar.
Yaqindagina Muxtoruva xonimning «ashula bazm»larida Toshkentning muhtasham «Qolizey»si 6 marotaba to‘lib-toshdi. Yaqinda bizning shu bazm-cholg‘i to‘damiz ham Farg‘onada birinchi bazmini qurg‘on vaqtida ko‘plar xafa bo‘lib, so‘kib chiqib ketdilar. Nimadan xafa bo‘lub, kimni so‘kdilar: joyning torligidan xafa bo‘lub, joyni tor solg‘onlarni so‘kdilar... Kechagina O’zbekiston markaz ijroqo‘mining Samarqandda bo‘lg‘on to‘rtinchi yalpi majlisida to‘daning birinchi chiqishi bo‘ldi. Jumhuriyatimizning katta-kichik eranlari hammasi bor edi. Haddan tashqari ko‘b qilinib tuzulgan program hech kimni to‘ydurmadi. Hamma barobar, hamma bir tilak bilan olqishladi. Yo‘ldoshboy akam chidamadilar, chiqib so‘zladilar, xursandlik bildirdilar: demak, ko‘plar hursandlik bildirdilar; demak, ko‘plar xursand bo‘lg‘on! Firqa markazqo‘mining mas’ul sarkotibi o‘rtoq Ivano‘f qizib-qizib Yusuf qiziqni chaqirar edi.
Yusuf qiziq chiqmadi. Chiqmas — emish-da. Chunki bu bizning tariximizning tadqiqiga aloqador (etnografi) to‘da emish. Men Yusufjonni, uning o‘tkur hajvli — pochti dohiyona gaplarini juda yaxshi ko‘rsam-da, to‘daning asosiga qarshi bo‘lgum kelmaydir. Chinakam, bizning cholg‘imiz yo‘qolib ketishidan saqlonmog‘i lozim, kuylarimiz unutilish va buzulishdan asralmagi darkor. Ko‘pdan beri darkor bo‘lg‘on bugun kech bo‘lsada tuzulibdir. Yashasun yashnasun, bizning kutgan tilaklarimizni bersun.
Bizning vazifamiz — o‘shalarni tor burchaklardan keng maydonlarga olib chiqish, o‘sdirish, parvarish qilish, tarbiya berishdir. Ijtimoiy hududlar ichida parvarish topaturg‘on bolaning ijtimoiy hodisalarga begona qolishi mumkinmi? Yo‘q! Demak, bu kunning vazifasi o‘sha qari bolani parvarish qilmoq!..

__________________
^{Maskavdagi dramstudiyamiz — «Yer yuzi» jurnalining 1926 yil 12-sonida bosilgan.
«Davlat bazm-cholg‘i to‘dasi» — O’zbekistonda ilk ashula va raqs ansambli, .1926 yilda Samarqandda M. Qoriyoqubov rahbarligida tashkil qilgan.
Muhitdin qori Ya’kubiy — Muhitdin Qoriyoqubov (1896—1957), o‘zbek san’atining taniqli arbobi, O’zSSR xalq artisti.
Bulbul o‘rtoq — Bulbul Mamedov (1897 — 1961), ozarbayjon artisti, opera solisti, SSSR xalq artisti (1938), professional vokal maktabi va muzika teatri asoschilaridan biri. 
«Mana, qarshingizda...» — maqolaning bu tarzda yozilishiga sabab shundaki, «Maorif va o‘qitg‘uvchi» da fotosurat e’lon qilingan (ayni shu sonda), Cho‘lpon esa unda aks etdirilganlarni tanishtiradi go‘yo. Bu suratdagilardan eng mashhurlari: Yusufjon qiziq, To‘xtasin g‘ijjakchi (T.Jalilov), Usta Olim, Orif garmon (O. Toshmatov), Jo‘raxon yallachi (J. Sultonov), Muhitdin Qoriyoqubov va Tamaraxonimlardir. 
Yo‘ldoshboy akam — Y. Oxunboboev (1885—1943), taniqli davlat arbobi, 1925 yildan O’zSSR Markaziy Ijroya Komitetinipg raisi.}