Sir emaski, o‘rta maktablarda: «Birinchi o‘zbek generali Sobir Rahimov edi!» deb uqdiriladi. Lekin Oktyabr inqilobidan ancha ilgari ham o‘zbeklar orasida talaygina «birinchi» generallar bo‘lganligi to‘g‘risida lom-mim deyilmaydi. Ehtimol, darsliklarda tarixiy haqiqatni buzib ko‘rsatgan o‘rtoqlar: «yo‘q, biz birinchi o‘zbek sovet generali S. Rahimov edi, deb aytmoqchi bo‘lganmiz!» deyishib o‘zlarini oqlashar. Unday bo‘lsa, 37-yillarda nohaqlik qurboni bo‘lgan general Mirkomil Mirsharopov-chi? Fayzulla Xo‘jaevning ham «komandarm» («general»dan ham kattaroq!) harbiy unvoni bor edi-ku!.. Sezib turibmiz, darslik mualliflari yana o‘zlarini oqlaydilar: «Axir repressiyaga uchragan kishilarning nomlarini darslik sahifalarida zikr etish u yoqda tursin, hatto ularning nomlarini tilga olish ham taqiqlangan edi». Ha, ularning ahvolini ham tushunish kerak: to 1985 yilgacha zamon boshqacha edi. Zero, shoir ham, «Tarixlar to‘qilur sening nomingdan», deb bekorga faryod chekmagan. Tarix ataylab soxtalashtirilgan, natijada tarix sahifalarida g‘ij-g‘ij oq dog‘lar paydo bo‘lgan.
Xullas, biz quyida «O‘zbekiston SSR tarixi» sahifasida ham, O‘zbekistonning Oktyabr inqilobidan oldingi tarixi sahifalarida ham nomi uchramaydigan bitta tarixiy shaxs haqida baholi qudrat hikoya qilmoqchimiz. Darvoqe, so‘z avvalida bir gapni alohida ta’kidlab qo‘yishni istardik: maqsadimiz — qandaydir shubhali shaxsni ulug‘lash yoki xalq xotirasidan o‘chib ketgan bir kishining nomini abadiylashtirish emas, asosiy maqsadimiz — birinchi rus revolyutsiyasi davrida sobiq Turkiston o‘lkasi manzaralarini ozmi-ko‘pmi jonlantirishu o‘quvchini o‘sha paytlardagi Turkiston ahvoli bilan tanishtirishdan iborat. Bundan tashqari, V.I.Lenin «asosiy repetitsiya» deb baholagan rus burjua-demokratik revolyutsiyasi mustamlaka xalqlarining, jumladan, o‘zbek xalqining uyg‘onishiga nechog‘lik samarali ta’sir ko‘rsatganini, o‘sha dolg‘ali yillarda xalq ilg‘or vakillari qanday siyosiy-ijtimoiy haq-huquqlar uchun kurashganlarini, bu kurashda kimlar «harakatlantiruvchi kuchlar» bo‘lganini tasvirlash niyatidamiz. Darvoqe, ba’zi bir sinchkov o‘quvchilarda ushbu maqola «bolsheviklar partiyasining roli yetarlicha aks ettirilmagandek» noxush taassurot qoldirishi mumkin. Biz buni o‘zimiz ham bilamiz. Anglab turibmiz. Ayni choqda sizning-da anglashingizni chin dildan istaymiz. Chunki biz murojaat etgan manba Partiya tarixi instituti arxivida saqlanmaydi, boz ustiga, birinchi rus inqilobi stixiyali harakatlardan boshlangan edi — bolsheviklar partiyasi inqilobga bevosita rahbarlikni ancha kechikib o‘z qo‘liga olgan. Kamina hujjatlar bilan tanishib chiqqandan keyin amin bo‘ldiki, birinchi rus inqilobi davrida Turkiston o‘lkasi manzaralari hali «ochilmagan qo‘riq» ekan. Shuning uchun maqolamizni zalvorli ilmiy asosda emas, «hammabop» syujet asosida yozishni afzal ko‘rdik. Hech bo‘lmasa, asrimiz muqaddimasida boshlangan xayrli ishning bitta qirrasini yoritamiz-ku, deb o‘yladik. Ravshanki, inqilobiy harakat to‘g‘risida iloji boricha rost gaplarni yozishga urindik. Aldovga yo‘l qo‘yilmadi. Bilamizki, aldov qorinni gumurtiradi, xolos.
Demak, so‘zimiz — birinchi rus inqilobi davrida Turkiston manzaralari xususindadir, asosiy qahramonimiz (adashmang, «ijobiy qahramonimiz» emas!) esa general Jo‘rabek.
* * *
Turli shaharlarda, ayrim jug‘rofiy kengliklarda istiqomat qiladigan notanish kishilar taqdir taqozosi bilan qaerdadir uchrashib qolishsa, nimalar haqida gaplashishadi? Mabodo Siz, muhtaram o‘quvchi, bir-birini tanimaydigan mo‘ysafidlarni gapga solib qo‘yib, o‘zingiz bir chetda ularga choy quyib berib o‘tirgan bo‘lsangiz — bilasiz: joylardagi ob-havolar, narx-navolar, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan hodisalaru mish-mishlar doston qilinadi. Agar o‘sha suhbatdoshlarning makoni ham, zamoni ham o‘zga-o‘zga bo‘lsa-chi? (Xayollaringizga ozgina erk bering-da!) Ishonchingiz komil bo‘lsinki, mavzular bari bir o‘zgarmasdi — taomil shunaqa. Taomil o‘zgarmaydi. Chunki u eng kamida yuz yil mobaynida shakllanadi. Har holda, biz yuqorida qayd etgan taomil — ma’lum bir sinf, toifa doirasidagi kishilar manfaatini o‘zida mujassamlashtirgan ustqurma emas, balki xalq tabiati negizi ustida qaror topgan milliy an’anadir. G‘alati hol: inqilobiy o‘tmish haqida tajribaviy maqola yozishni niyat qilgan edik, lekin muqaddimadayoq milliy an’anani qonuniy hol sifatida talqin eta boshladik. Illo, oxiri baxayr bo‘lsin!
Asrimizning dastlabki yillarida chop etilgan matbuot sahifalarini ko‘zdan kechirsangiz, ob-havo ma’lumotlari «to‘ydan keyin» — kechikib e’lon qilinganining guvohi bo‘lasiz. Masalan, 1905 yilning 4 yanvar (eskicha sana, bundai keyin ham to Oktyabr inqilobigacha bo‘lgan voqealar eskicha sana bo‘yicha raqam etiladi) seshanba kuni bosmadan chiqqan «Turkestanskaya vdomosti» («Turkiston axborotnomasi») gazetasida quyidagi ob-havo ma’lumotlari qayd etilgan (O‘quvchiga qulay bo‘lishi uchun bundan keyin gazeta nomi ham, gazetadan olingan parchalar ham o‘zbek tilida beriladi. Barcha tarjimalar muallifniki):
«Shanba kunga — 1 yanvarga o‘tar kechasi Toshkentda qor yog‘di. 2 yanvar, yakshanba kuni esa havo ochiq va ilimiliq bo‘ldi; tog‘lar, tog‘ etaklari oppoq qorga burkangan. Kecha, 3 yanvar dushanba kuni yana namchil qor yog‘diyu shu zahoti erib ketdi».
«Bizga Qo‘qondan xabar berishlaricha, u yerda dekabr oyining ikkinchi yarmida nisbatan ancha issiq bo‘libdi. Termometrning simob ustunlari faqat bir martagina — 30 dekabr kuni erta tong chog‘ida nol darajadan pastga (-2°) tushgan, xolos. Kunduz kunlari esa+3darajadan to+8 darajagacha issiqbo‘lgan. Havo temperaturasi goh sovib, goh isib turgan: 20-26 dekabr kunlari vaqti-vaqti bilan ezib yomg‘ir yog‘ibdi, 29 dekabr kuni esa kuchli shamol esibdi».
«...31 dekabr kuni tinmay yomg‘ir yog‘ishi natijasida bizning ko‘chalarimiz o‘tib bo‘lmaydigan dengizga aylanib ketdi. 1 yanvar kuni qisqa muddat qor yog‘di va tez erib ketdi, kechga tomon esa ayoz tushdi. 2 yanvarga — yakshanbaga o‘tar kechasi esa ko‘cha-ko‘ydagi balchiqlar taqa-taq muzladi, lekin 1 yanvar kuni yana charaqlab quyosh ko‘rindi. Tog‘ etaklari oppoq oqarib turibdi. Shu paytgacha tog‘larga kamroq qor yog‘di, bundan bizning uezdimizdagi qishloqlarning xo‘jayinlari nihoyatda qayg‘urishmoqda.
Darvoqe, Andijonda Yangi yil bayrami misli ko‘rilmagan darajada zerikarli o‘tdi. Harbiylarning sayllari shahar aholisining diqqatini o‘ziga jalb etolmayapti. Hatto ko‘k dalalarning ritsarlari ham negadir jimib qolishgan. Hamma puli yo‘qligidan nolimoqda. Asosiysi — qandaydir ko‘ngilochar jamoat o‘yinlari uyushtiradigan tashabbuskor yo‘q».
«...Tajribali keksa kishilarning aytishiga qaraganda, agar yanvar-fevral oylarida ham qor yog‘masa, hosildor yerlarning faqat yarmigacha ekin ekishga to‘g‘ri kelarmish, aks holda, ekin-tikinlarni sug‘orishga suv yetmay qolarmish» (Qo‘qon, «Turk. axb.» gazetasining muxbiri).
Shunga qaramay, 7 yanvar kuni yaqin-yiroqdan Qo‘qondagi Juma masjidiga namoz o‘qigani kelgan kishilarning ust-boshini oppoq qor qoplaydi. Masjid hovlisida saf tortib turgan nomozxonlar tolorda mehrobga qarab tilovat qilayotgan imomning tovushini ham eshitishmasdi: faqat imomning harakatlariga tusmollab taqlid qilishardi, xolos. Shimoliy-g‘arb tomondan esayotgan kuchli shamol imomning jarangdor tovushini mehrobga altib zarb bilan urar, ohanrabo oyatlar chil-chil sinib, joynamoz ustiga to‘kilar edi. Go‘yo nomozxonlar joynamoz ustiga to‘kilgan oyat parchalarini to‘plash bilan mashg‘ul edilar.
Ayni choqda sabr kosasi to‘lib-toshgan Peterburg ishchilari — oq podsho fuqarolari ham ruhoniy-yo‘lboshchining «shirin yolg‘onlari»ga mahliyo bo‘ladilar: Nikolay II nomiga iltimosnoma yozadilar, hokimi mutlaqni insofga chaqiradilar va shu yo‘l bilan ijtimoiy ildizi yovuzlikka borib taqaladigan tuzumni poklaymiz, obizamzamga cho‘miltirib olamiz, xaloyiq guvohligida rostakamiga cho‘qintiramiz, uni otaxonimiz pop Gapon cho‘qintiradi deb o‘ylaydilar.
9 yanvar kuni ziyolilar tomonidan tahrir qilingan iltimosnomani mehribon, mushfiq hazratlariga shaxsan topshirishga qaror qilgan yo‘qsullar pop Gaponga ergashib Qishki saroy sari yo‘l oladilar. Biroq, namoyishchilar podsho farmoniga muvofiq o‘qqa tutiladi, ming-ming begunoh ishchilar qonga botiriladi. «Qonli yakshanba» voqealaridan so‘ng birinchi rus burjua-demokratik inqilobi boshlanadi.
Xo‘sh, dastlabki inqilob davrida Turkiston o‘lkasida, aytaylik, Kattaqo‘rg‘onda narx-navolar qanday edi? 1905 yangi yilning ilk bozori kuni Kattaqo‘rg‘onda eng zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari tubandagi narxlarda sotilgan ekan: bir botmon (8 kilo) sara bug‘doy — 45 tanga (Kattaqo‘rg‘onda 15 tiyin — bir tanga hisoblangan), bahori bug‘doy esa 52 tanga, bug‘doy uni — 52-56 tanga, arpa, jo‘xori, moshlarning bahosi bir xil — 32 tangadan, tariq — 28 tanga, kunjut — 115 tanga, zig‘ir urug‘i — 60 tanga, shu yerlik kishilarga qarashli zavodlarda ishlab chiqarilgan bir botmon paxta moyi — 22 tanga, «Birodarlashgan Turkiston» zavodidan keltirilgan moy esa 14 tanga, bir qadoq mol yog‘i — 20 tiyin, qo‘y yog‘i esa 22 tiyin. Mol go‘shtining bir qadog‘i 8 tiyin, qo‘y go‘shti — 12 tiyin. Kezi kelganda o‘sha paytlari paxtaning bahosi qancha bo‘lganligi to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz: bir botmon (8 kg.) birinchi nav paxtaning narxi 90-100 tanga, agar chigiti chala pishgan bo‘lsa — 50-60 tanga, 2-3 navlari — 30-40 tanga turarkan. Demak, bir kilogramm paxtaning puliga (ya’ni, 187,5 tiyinga) to‘rt (4) kg. qo‘y go‘shti, bir kiloyu ikki yuz (1200) gramm qo‘y yog‘i xarid qilish hamda bir yarim tiyinga birorta hammol yollab, o‘sha masalliqni uygacha ko‘tartirib borish mumkin ekan.
«Bozorlar xiyla tushkun ruhda o‘tmoqda, dehqonlarning umidlari puchga chiqqanga o‘xshaydi. Eng yaxshi paxtalar deyarli ikki barobar arzon narxda sotilmoqda (yaqinda bir botmon paxtaning bahosi — 180 tanga edi). Xaridorlarning avji sust, ko‘pgina mahsulotlar shu yerlik aholi qo‘lida qolib ketyapti» («Turknston axborotnomasi» gazetasi, 1905 yil 4 yanvar soni).
Bundan sakson uch yil muqaddam Kattaqo‘rg‘onda narx-navolar ana shunday edi. Maqolamiz davomida Kattaqo‘rg‘on atroflariga yana qaytamiz. Hozir esa asl muddaoga o‘tmoqchimiz.
Peterburgdagi «Qonli yakshanba» voqealaridan so‘ng chorizmning mustamlakasi bo‘lmish Turkiston o‘lkasida inqilobiy harakatlar jonlanib ketadi, siyosiy-ijtimoiy uyg‘onish ro‘y beradi: Toshkentda, Qo‘qonda, Andijonda, Marg‘ilonu Farg‘onada mitinglar, zabastovkalar, namoyishlar odatdagi holga aylanib qoladi. Turli-tuman partiya vakillari o‘zlari mansub bo‘lgan toifa nomidan, ilg‘or ziyolilar nomidan bir qator demokratik tadbirlar amalga oshirilishini talab qilib chiqadilar. O‘sha paytlarda kun tartibiga qo‘yilgan ikkita dolzarb masala ayniqsa diqqatga sazovordir. Birinchisi — milliy tilning huquqi masalasi.
«Farg‘ona» gazetasi[1]ning xabar berishicha, konstitutsion-demokratlar partiyasining Yangi Marg‘ilon gruppasi o‘zining majlislarining birida mahalliy amaldorlar shu yerlik aholi tilini bilishi zarurligi to‘g‘risidagi masalani muhokama etdi. Ma’lumki, asosiy nizomga muvofiq har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega, ya’ni muayyan millat vakillari umumdavlat tilini bilishi shart emas. Gruppa a’zolari quyidagi fikrni bildiradilar: bu o‘lkada xizmat qilayotgan barcha amaldorlar zimmasiga ma’lum muddat orasida birorta mahalliy tilni o‘rganish vazifasini yuklash lozim. Bu vazifani amalga oshirish uchun bepul saboq berish yoki bepul kurslar tashkil etish kerak» («Turkiston axborotnomasi» gazetasi, 1906 y. 22 fevral soni).
Albatta, bu masala faqat mo‘‘jazgina guruh tomonidan kun tartibiga qo‘yilgan yoki o‘rinsiz shov-shuv ko‘tarilgan ekstremistik harakat deb bo‘lmaydi. Aks holda, oq podsho qarorgohida talabgorlarga osonlikcha yon bosilmasdi. Chunonchi, davlatpanoh hoqonbonu Aleksandra Fyodorovna komiteti tomonidan Turkiston o‘lkasi bo‘yicha maxsus farmon e’lon qilinadi.
Toshkent shahri, 1906 y. 7 fevral 46-son.
Ulug‘ zot tomonidan kaminaga ishonib topshirilgan o‘lkaning ko‘pgina mahkama ma’murlari, tub joy aholisi bilan doimiy muloqotda bo‘lishlariga qaramay, mahalliy tillarni risoladagiday bilmaydilar.
Bunday holni toqat qilib bo‘lmaydigan darajada g‘ayritabiiy hodisa deb bilaman. Shuning uchun men komissiya joriy etaman: raisi — Sirdaryo oblast gubernatorining yordamchisi, 5-darajali maslahatchi Xomutov; a’zolari — kamina huzurida maxsus topshiriqlarni ijro etuvchi katta amaldor, 5-darajali maslahatchi Papengut, mening ixtiyorimda turadigan podpolkovnik Lomakin hamda Toshkent uezd 6oshlig‘i kapitan Kastalskiy. Ularga xizmatchilarda mahalliy tilni o‘rganishga rag‘bat uyg‘ogadigan chora-tadbirlar belgilashni topshiraman.
Hoqonbonu Aleksandra Fyodorovnaning oliy farmoni qay darajada ijro etilganini bilish qiyin. Lekin o‘sha dolg‘ali yillarda mustamlaka zulmi ostida ezilib yotgan mahalliy xalqning ko‘nglini ovlash uchun xo‘jako‘rsin tadbirlar o‘tkazilgani rost. Jumladan, komissiya raisi bo‘lmish 5-darajali maslahatchi Xomutov tasarrufidagi Sirdaryo gubernasida istiqomat qiladigan 289 musulmonga chet ellarga chiqish uchun pasport beriladi. Biroq, 1905 yil oxirlarida temir yo‘llarning ishchi-xizmatchilari yalpisiga zabastovka e’lon qilganliklari tufayli pasportli fuqaroning cheklangan qismigina xorijdagi muqaddas ziyoratgohlar tomon yo‘l oladi, xolos.
...Kun tartibiga qo‘yilgan yana bir diqqatga sazovor masala — bu tub joy aholisini Sibirga surgun qilishni to‘xtatish xususidagi talabdir. Qizig‘i shundaki, ushbu muammo ham dastlab «Farg‘ona» gazetasi sahifalarida ko‘tariladi: Sibirda surgun muddatini o‘tab bo‘lgach, o‘z yurtiga piyoda kelgan bir nechta kishilar bilan «dildan suhbat»lar e’lon qilinadi. Chor Rossiyasining, demak mustamlakachilarning manfaatinn himoya qiladigan «Turkiston axborotnomasi» gazetasi «Farg‘ona» sahifalarida yoritilgan maqolalar mazmunini o‘z o‘quvchilariga yetkazibgina qolmay, balki ularni «insonparvar, adolatli» deb baholaydi[2]. Shu o‘rinda muhim bir gapni eslatib o‘tish lozim: bunday g‘oya tarafdorlari Turkiston bilan Sibir iqlimi o‘rtasida keskin tafovut borligini, sud tomonidan surgunga hukm etilgan kishilar aslida o‘limga jo‘natilayotganini dalillab beradilar va ayni choqda Sibirda surgun muddatini o‘tab qaytayotgan musulmonlar siyosiy «qaroqchilar» ta’sirida buzilib, inqilobiy kayfiyatda Turkistonga kirib kelayotganlarini ta’kidlaydilar. Ya’ni, ular asosiy maqsadlariga erishish uchun go‘yo inqilobiy g‘oyalarni «g‘ov» bilan to‘smoqchi bo‘ladilar. Bu burjua demokratiyasi tarafdorlariga xos bo‘lgan liberallikning tipik ko‘rinishi, albatta. Ehtimol, ular shunchaki taktika ishlatishgandir? Balki, ayrim kishilar tomonidan tarqatiladigan chalaroq inqilobiy g‘oyalardan ko‘ra, haqiqiy inqilobni amalga oshirishi mumkin bo‘lgan tirik kishilarni afzal ko‘rishgandir?
1905 yil 19 avgust kuni Nikolay II farmoniga binoan harbiy-dala sudi joriy etiladi va unga yigirma to‘rt soat ichida «jinoyatchi»ni qatl etish huquqi beriladi. Harbiy-dala sudi oltn oy mobaynida (to 1906 yil 31 yanvargacha) qizg‘in faoliyat ko‘rsatadi: shu davrda 950 kishi qatl etiladi. Jumladan, Qo‘qondan ikki kishi, Andijondan ham ikki kishn harbiy-dala sudining hukmi bilan o‘ldiriladi. Ular kimlar edi?.. Bilmadik. O‘sha yillarda, xususan, 1905 yil avgust oyidan to 1906 yilning fevral oyigacha Turkistonda chop etilgan matbuot sahifalarini yana bir karra ko‘zdan kechirish lozim shekilli. Lekin baribir arab imlosida nashr etilgan o‘zbekcha gazeta-jurnallarni o‘qiy olmaymiz. Arabcha imloni o‘rgatadigan bepul kurslar ochilishini kutishga to‘g‘rn keladi (muallim yollab savod chiqarishga esa... cho‘ntak ko‘tarmaydi).
Peterburgdagi «Qonli yakshanba» voqeasi Turkistonni ham larzaga soladi. 1905 yil 22 oktyabr kuni Turkistonning general gubernatori, general-leytenant Saxarov qon hidi anqib turgan Murojaatnomaga imzo chekadi:
«Agar inqilobiy partiya yo‘lboshchilari bundan keyin ham aholini to‘lqinlantirish, tartibsizlikni yuzaga keltirish maqsadida odamlarni to‘dalashtirib bir joyga to‘playdigan bo‘lishsa, tinch-totuv yashayotgan barcha grajdanlardan to‘s-to‘polonga aralashmaslikni iltimos qilaman: bekordan bekorga hayotni xavf ostida qoldirish yaramaydi. Men har qanday ommaviy tartibsizlikni, o‘zboshimchalikni qat’iy ravishda ta’qib etaveraman...»
- Peterburg telegraf agentligining xabar berishicha, graf L. N. Tolstoy zamonaviy mavzuda yozayotgan «To‘s-to‘polon» nomli yangi yirik asarini yakunlamoqda.
Ha, Lev Tolstoy hali ancha bardam edi. Hokimiyatning rasmiy telegraf agengligi buyuk yozuvchi muxlislarini laqillatgan bo‘lsa-da, lekin ul zot ham inqilobiy voqealarni sinchiklab kuzatib borayotgani sir emasdi.
«Novыy put» gazetasining yozishicha, xokisor Moliya ministrining dokladiga ko‘ra, Yanoniya bilan urush Rossiyaga 1,677 million so‘mga tushibdi. Yodingizdami, Rossiyada inqilobiy harakatlar avj olayotgan kezlari Nikolay II «kichkinagina g‘olibona urush bo‘lishini» orzu qilgan edi. Lekin uning niyati Artur bandargohida kunpayakun bo‘ladi, Yapon dengiziga -arq bo‘lib ketadi.
1905 yilni mustamlakachi ma’murlar g‘am-anduhlar ichra kutib oladilar. Sobiq Turkiston general gubernatori, Turkiston qo‘shinlari qo‘mondoni N. N. Tevyashov vafot etgan kunga qirq kun to‘lishi munosabati bilan 2 yanvarda Toshkentdagi Spassko-Preobrajenskiy ibodatxonasida motam marosimi uyushtiriladi. Marhumning qabriga gulchambar qo‘yish uchun Buxoro amirining elchilari Toshkentga tashrif buyuradi. Ularni Kattaqo‘rg‘onda podpolkovnik N. M. Mixaylovskiy bilan (tarjimon) podpolkovnik S. D. Isfandiyorovlar kutib oladilar va pochta tashiydigan poezdda poytaxtgacha kuzatib kelishadi.
«Bizga Qo‘qondan xabar berishlaricha, noyabr oyidagi zabastovkalardan so‘ng u yerda nihoyatda tashvishli kayfiyat hukm surmoqda. Ruslar bilan tub joy aholisining munosabatlari buzilyapti; ular bir-birlariga ishonmay qo‘yishgan» («Turkiston axborotnomasi» gazetasi, 1906 y. 24 yanvar soni).
Sirtdan qaraganda, yuqorida bayon etilgan voqealar o‘zaro bog‘lanmasligi mumkin. Daf’atan shunday tuyuladi. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin bir zamonda, bir makonda ro‘y berayotgan ijtimoiy hodisalar bir-birlariga bog‘lanmasligi mumkin emas, ular qaysidir nuqtada tutashadi va maxsus surg‘uchlangan tilsim paydo bo‘ladi. Bizningcha, general Jo‘rabekning fojiali o‘limi obi-tobida surg‘uchlangan tilsimga o‘xshaydn.
Mash’um voqea 1906 yil 25 yanvarga o‘tar kechasi sodir bo‘lgan: general Jo‘rabek Qorasuv arig‘i yoqasidagi o‘z uyida qurollangan noma’lum kimsalar tomonidan o‘ldiriladi. Xizmatkorlari ham bosqinchilar uyga qanday qilib kirib olishganini sezmay qolishadi. Ko‘p yillardan buyon generalga sadoqatli xizmat qilayotgan Boycha dod solib, xaloyiqni yordamga chaqiradi. Lekin sunqasdchilar birpasda yashirinishib ulgurishadi.
«Marhumning dushmanlari yo‘q edi. Shubhasizki, qotillik talonchilik maqsadida sodir etilgan: general Jo‘rabek janobi oliylari Buxoro amiriga ajoyib bog‘ini ijaraga bergani uchun kuni kecha bir necha ming so‘m pul olgan edi. Jinoyatchilar javondagi barcha buyumlarni, yozuv stoli g‘aladonlarini, garderobni ag‘dar-to‘ntar qilib tashlashibdi, lekin, chamasi, faqat pullarni o‘g‘irlab ketishibdi, xolos. Qimmatbaho buyumlarga, jumladan, javonda turgan o‘qlanmagan to‘pponchaga (hozirgi zamonda qimmatbaho hisoblanadigan buyum) qo‘l tekkizilmagan...» («Turkiston axborotnomasi» gaz. 1906 y. 27 yanvar).
Xo‘sh, haqiqatan ham, «marhumning dushmanlari yo‘q» edimi? Bu savolga biryoqlama javob berish mushkul. Chunki Jo‘rabekning hayotn qizg‘in kurashlar girdobida o‘tadi. Kelinglar, yaxshisi uning qisqacha tarjimai holini birgalikda ko‘zdan kechirib ko‘raylik:
«...14 avgust kuni (1870 yili — N. B.) Kitob shahri shiddatli hujum natijasida qo‘lga olinadi va beklar ozgina ishonchli mulozimlar bilan birgalikda Farg‘ona vodiysini Qashqardan ajratib turgan tog‘lar tomonga qochib ketishadi. Ular Qashqarga o‘tib olishni ko‘zlashgan edi, lekin Xudoyorxon ularni tutib kelish uchun navkarlarini yuboradi. Beklar Mahram yaqinida asir olinadi. Xudoyorxon esa rus hukumatiga o‘zining do‘stligini isbotlash ilinjida tutqunlarni Xo‘jandga yuboradi. U yerdan mahbuslar Toshkentga jo‘natiladi... Ruslarning bag‘rikengligi — dastlab, ularga hayot hadya etiladi, keyin ozodlikning barcha ne’matlaridan bahramand bo‘lish huquqi qaytariladi — shahrisabzlik beklarni lol qoldiradi, ko‘ngillarini eritib yuboradi... Qo‘qon xonligi bilan urush boshlangach, beklar general gubernatordan bosqinchilik yurishlarida ishtirok etish uchun ruxsat so‘raydilar. Olijanob Konstantin Petrovich fon Kaufman insonlar qalbiga yo‘l topa olardi va ularni munosib baholardi. Iltimosnoma qondiriladi: beklar M. D. Skobelev otryadiga a’zo qilib olinadi va ular o‘zlarini nimaga qodir ekanliklarini janglarda ko‘rsatadilar.
1880 yili Jo‘rabek Farg‘onadagi isyonlarni bostirishda ishtirok etadi va tez orada u yerda ko‘rsatgan xizmatlari uchun «polkovnik» harbiy unvoniga sazovor bo‘ladi. 1884 yili polkovnik Jo‘rabek 4-darajali muqaddas Vladimir ordeni bilan mukofotlanadi. 1901 yili unga «general» unvoni beriladi. 1904 yilda esa janobi oliylari unga 3-darajali muqaddas Vladimir ordenini hadya etdilar. O‘limidan ancha oldinroq, 1903 yili u Buxoro hukumati bilan samimiy va uzil-kesil yarashadi: ma’lumki, 1870 yildan keyin uning ota meros yer-mulki Buxoro amiri tasarrufiga o‘tib ketgan edi. Burungi zamonlar abadul abad barham topdi: yangi hokimiyat davrida feodallar o‘rtasidagi asriy qarama qarshiliklar o‘z ahamiyatini mutlaqo yo‘qotdi...» («Turkiston axborotnomasi» gazetasi, 1906 y. 29 yanvar’.)
Birinchi rus burjua-demokratik revolyutsiyasi, 1905 yili Moskva ishchilarining dekabr oyidagi qo‘zg‘oloni mag‘lubiyatga uchragach, amalda yengildi: reaktsiya quturib hujumga o‘tdi, repressiya kuchaydi. Shukga qaramay, hali inqilob gulxani so‘nmagan edi. Chunonchi, 1906 yil yanvar oyining birinchi dekadasida O‘rta Osiyo temir yo‘lining xizmatchilari «Qonli yakshanba»da halok bo‘lgan ishchilarning xotiralarini nishonlaydilar — ishga chiqmaydilar.
Zo‘rlash, zo‘ravonlik hamon davom etardi: «1 yanvar kuni kechki soat sakkizlarda Eski Gospital ko‘chasidagi Ochildiboevning uyida istiqomat qiluvchi dehqon Vasiliy Makarovning arz etishicha, xuddi shu uyda yashovchi N. I. K. dehqon Arkadiy Ivanovning o‘g‘lini — sakkiz yashar bolani zo‘rlagan va o‘zi qochib ketgan. K. yarim kechasi soat 12 larda politsiya tomonidan qo‘lga tushirildi, lekin aybini bo‘yniga olmayapti» («Turkiston axborotnomasi» gazetasi, 1905 y. 4 yanvar soni).
«Tungi soat to‘rtlar chamasi Razdinskaya xonim cho‘chib uyg‘onib ketdi va yotoqxonada yonib turgan lampochka yorug‘ida yuzining yarmini ro‘mol bilan bog‘lab olgan devqomat kishiga ko‘zi tushdi: u ayolning peshonasiga to‘pponchasini o‘qtalib turardi — bosqinchi imo-ishoralar yordamida g‘ing desang yoki qarshilik ko‘rsatsang otib tashlayman degan ma’noni anglatadi. Xuddi shunday «mehmon» xuddi shunday holatda erining boshida ham tik turardi...» (Turkiston axborotnomasi» gazetasi, 1906 y. 12 fevral.)
Darhaqiqat, Karl Marks ta’biri bilan aytganda, «Zo‘ravonlik — yangi tuzumni bachadonida saqlab turgan homilador eski jamiyatning doyasidir». («Kapital», 1953 y. 1 jild, 754-bet.)
Xullas, Turkiston o‘lkasida ijtimoiy hayot alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib turgan bir paytda general Jo‘rabek noma’lum kimsalar tomonidan chavaqlab ketiladi. Rasmiy hujjatlarda generalni chakana o‘g‘rilar o‘ldirishdi deb qayd etilgan. Lekin o‘sha kezlardagi siyosiy vaziyatni nazarda tutsak, general Jo‘rabek tasodif tufayli halok bo‘lganiga ishonish qiyin; u milliy qasoskorlar tomonidan Inqilob nomi bilan qatl etilgan bo‘lishi mumkin. Chunki Jo‘rabek o‘z xalqiga Xiyonat qilgan edi: u mustamlakachilarga sidqidildan xizmat qiladi, mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashgan xalq qo‘zg‘olonchilarini qonga botiradi. Buning evaziga chor hukumatidan sadaqalar oladi.
Bundan tashqari, general Jo‘rabekning fojiali o‘limiga oid ikkinchi faraz ham mavjud: go‘yo u umrining oxirlarida progressiv rus ziyolilari bilan do‘stona munosabat o‘rnatgan emish va Turkiston general gubernatori ishtirok etgan ko‘pgina bazmi jamshidlarda chorizmning mustamlakachilik siyosatini qoralaganmish. Ehtimol, keyinchalik Jo‘rabekning vijdoni qiynalgandir; kech bo‘lsa-da ko‘zi ochilgandir — tiz cho‘kib yashashdan ko‘ra, tik turib o‘lmoqni afzal deb bilgandir. Balki, birinchi rus burjua-demokratik inqilobi ta’sirida, «Xalqim!» deb jonlarini fido qilayotgan rus inqilobchilari ta’sirida Jo‘rabekning o‘ttiz-o‘ttiz besh yillik ko‘r-ko‘rona sadoqati puturdan ketgandir?.. Shuning uchun oq podsho ayg‘oqchilari tomonidan o‘ldirilgan bo‘lsa ham ajab emas.
«Tarixiy voqealar zanjirida pahlavon erkak tutgan o‘rin har doim ham aniq bo‘lavermaydi; ko‘pincha uning muddaosi ham, faoliyati ham mavhum bo‘lib qoladi. Bir asr o‘tgach, u qonxo‘r, motamsaro jumboq sifatida ko‘z o‘ngimizda gandalanadi. Sira aqlimiz bovar qilmaydi: axir u nima uchun dunyoga keldi, nega xalq orasiga qutqu soldi?» (Vl.Cherevanskiy, Dve volnы, Birinchi bo‘lim, S. Peterburg, 1898 y. 1-bet.)
General-mayor Jo‘rabek oltmish besh yoshida olamdan o‘tadi. O‘sha paytda uning o‘g‘li A. D. Jo‘rabekov chorizm armiyasida shtab rotmistri edi. Marhumdan turmushga uzatilgan ikkita qiz qolgan: birini Xudoyorxonning o‘g‘li Nasrullobekka bergan, yana birini o‘zining jiyaniga chiqargan. Jo‘rabekning avlodlari masalasi — butunlay boshqa maqolaga mavzu bo‘ladi, albatta.
“Yoshlik” jurnali, 1988 yil, 11-son
[1] Дастлабки пайтларда хийла прогрессив йўналишда бўлган сиёсий, иқтисодий, адабий газета. 1906 йилдан бошлаб чоп этилган.
[2] Қаранг: «Туркистон ахборотномаси» газетаси, 1906 й. 29 январь сони.
