Adirga tutash qishloqchadagi orti derazasiz uylar badantarbiyaga saflangan bo‘yi past-baland o‘quv­­chilardek, yo‘lning ikki chetida zich tizilib tu­rib­di. Eshik-darvozalar ham turlicha: bunisi bir­qanot, odmi, ba’zilari bo‘yoq ko‘rmagan, taxtalari quyosh kuydirig‘idan qorayib, yorilib ketgan; unisi – qo‘shqanot, rangdor, hashamatli. Torgina toshloq ko‘­cha­ning chap yog‘ida – kishi bemalol sakrab o‘tsa bo‘­ladigan sershag‘al ariq, suvlari qushchalarga sayrashni o‘r­gatmoqchidek qishin-yozin chuldiragani chul­­­diragan. Ariq ustida har bir xonadonning o‘z so‘­ri­­toki bor, ularda turfa navli uzumlar ayoz payti tom chetida hosil bo‘lguchi muzburunlardek shoda-shoda osilib yotadi. Eng ertapishari – bahor tugamasidanoq shira yig‘ib ulguruvchi chilgi. Keyin kishmish, hasayni, hu­sayni, qizbarmoq, shivirg‘oni, qizilto‘ra, shakarangul, qorapirqilar birin-ketin yetilaveradi. Yumaloq degani – eng kechkisi, qishning boshlarida ham po‘sti so‘limaydi, og‘izda bodringdek karsillaydi.
Tunukatom boloxona ostidagi temir darvozaning so‘l qanoti g‘ijirloqlanib ochildi-yu, faqat to‘y-ma’rakalar munosabati bilangina javondan olinuvchi oppoq yaktagini, ohorli ko‘k to‘nini kiyib, boshidagi marg‘iloni do‘ppining girdiga adras qiyiqni ixchamlatib bog‘lagan do‘ngmanglay chol shoshqaloqlanib ko‘chaga chiqdi. Chiqiboq, kaltagina soqolini entikkanicha silay-silay, yoshiga xos bo‘lmagan tarzda ildam odimlab, kunbotardagi mozor tarafga yo‘naldi. Ildamlagani sayin yosharib boraverdi, oxiri yetti yoshli bolaga do‘ndi-qoldi.
Chol, ko‘nglida uning ismini bolalikdan ardoqlab kelayotgan, oradan necha yillar o‘tmasin, chiroyini zarrachayam yo‘qotishi mumkin bo‘lmagan, keksalikni shunchaki niqob qilib olgan qumriko‘z parivashning yoniga oshiqmoqda edi. Hademay yetib boradi, Xudo nasib etsa, diydoriga to‘yadi. Shunisi qiziqki, cholni tanib ololsa, yana bir mo‘‘jiza yuz beradi, kampir ham o‘sha zahoti yetti yoshli qizaloqqa aylanadi...

* * *
Nusa xolani o‘zim danak chaqib yeyishni o‘rgangan chog‘imdan buyon bilaman, eshakaravada mahallama-mahalla kezib, piyoz, guruch sotib yuradi. Ko‘chamizdan o‘tib qolsa, biznikiga kirmasdan qo‘ymaydi. Buning sababi bor.
Nusa xolalar ilgari juda uzoq bir o‘lkada yashagan ekan. Ko‘p yillar oldin ularni kimlardir, nima uchundir to‘satdan quvg‘in qilibdi-yu, biz tomonlarga kelib qolishibdi. To muqim boshpana topilgunicha, birlari yarimvayrona xonaqolarga, birlari kolxozning turli omborlariga, birlari dala shiyponlariga joylashtirilibdi. Ortiqcha tomi bor kishilardan ayrimlarining achinishi qo‘zib, quvg‘indilarga o‘z hovlisidan hujra beribdi. Men hali tug‘ilmasimdan burun Nusa xola bilan eri Sadir tog‘a qish ichi biznikida turishganini, yalpizlar quloqlay boshlagan pallada ikki ko‘tarim chiqib-chiqmaydigan ko‘chini yig‘ib, yangi yerlar o‘zlashtirilayotgan cho‘lga ketishgach, o‘zlariga kichik bir kulba qurib olishganini eshitgandim.
Dadamning aytishicha, Sadir tog‘aning asli ismi koreyscha Sugir, xotinining ismi ruscha Nyusya ekan. Qishloqdagilar shunaqa – millati boshqa kishilarning otini yo buzib aytishadi, yo o‘zbekcha nom qo‘yib olishadi.
Odamlarning fe’li g‘alati-da, ba’zi qo‘shnilar to‘polonchi bolalarini tinchitishga urinib, hadeb sho‘x­lik qilaversang seni Nusa karisga berib yuboraman, deb qo‘rqitardi. Bir kuni o‘rtog‘imnikiga o‘ynagani kirib, buzoqchasini shataloq ottirgancha quvalab yursak, sopol tosda yem qorayotgan onasi bizni po‘pisalashga tutindi:
– Bas qilinglar! Ana, Nusaning ovozi kelyapti. Hozir ikkovingniyam qo‘l-oyog‘ingni boylab, aravasiga ortib beraman, cho‘lga opketadi.
Ikkalamiz to‘rtta quloqni tengdan ding qil­ga­nimizcha turib qoldik. Ko‘chadan Nusa xolaning “Piyozlar keldi-i, guruchlar keldi-i” degan tovushi eshi­tilmasa-da, o‘rtog‘im onasiga hadikli boqib, so‘­radi:
– Cho‘lga opketib, keyin bizni nima qiladi?
– Nima qilardi, to‘xtatmay ishlatadi, – tosga kepak sepayotib vahimani kuchaytirdi onasi. – Oftobda boshing qaynab, piyoz o‘taysan. Sholipoyada loy kechib, o‘t yulasan.
O‘rtog‘imning ko‘zi gildirab, orada ovqat-povqat berib turadimi, deb so‘raganida, onasi birdaniga qaqira-qaqir kulib yuborgandi.
Nusa xolaning eri Sadir tog‘ani kamdan-kam ko‘­rardim. Uyimizga qadam bosadigan bo‘lsa, xaltacha­da guruchi, bir-ikki shisha arag‘i bilan kelib, tunab qolardi. Bir uxlab uyg‘onsam ham, dadam ikkovi ha­li-hali otamlashayotgan bo‘lardi. Ayrim gaplarini uqardim, ayrimlarini uqmasdim.
– Biz-ku og‘irliklarga ko‘nikib ketganmiz, – derdi Sadir tog‘a. – Lekin, qizchamga juda qiyin bo‘ldi-da. Xotinim aravasida tirikchilikka chiqib ketsa, uni dalaga opketaman. Bilasan, dalamizda daraxt yo‘q hisobi, qizimga katta savat shlyapa kiydirib, sholipoyaning uvatiga o‘tqazib qo‘yaman. Ora-sira yoniga borsam, terga pishilib, hansiroqlanib qolgan bo‘ladi. Xotinim qaytib kelsa, tuproqqa belangan, yuzlari qizarib, yonoqlari po‘st tashlagudek po‘rsilloqlangan qizchani ko‘rib, bolaga umuman qaramabsan-ku, deganicha meni g‘azablashga tushadi.
– Ha endi, ona zoti sen bilan menga qaraganda kuyinchakroq-da.
– Uniyam tushunaman, yuragi bezillab qolgan. Bizni buyoqqa haydashganda, eshiklari jipslab yopilgan, to‘rt joyida kichik-kichik tuynuklarigina bo‘lgan tiqin yuk vagonida bir yarim yoshli o‘g‘ilchamiz bo‘g‘riqishdan o‘lgan. Xotinimning ro‘moliga o‘rab, temiryo‘lning yoqa­siga ko‘mganmiz. Bolachog‘imning go‘ri qayoqlarda qolib ketdi, deb yig‘lagani yig‘lagan edi xotinim. Qizim tug‘ilganidan keyin o‘rtanishi ancha tiyildi. O‘g‘lim esimga tushsa, o‘zimniyam ichim yonib ketadi, oshna. Jizillab qovrilaman-u, xotinimga sezdirmayman.
– Nimasini aytasan, Sadirvoy! Farzand dog‘i­dan battari borakanmi? Men birmas, ikkita bolamni topshirganman.
– Bilaman, xotining xotinimga aytgan ekan.
– Ikkinchi qizim uch yashar bo‘pqoluvdi-ya! Senlar kelmasingdan bir yilcha oldin qizamiqqa cha­lindi-yu... E, qo‘y, yaxshiroq gaplardan gaplashaylik. Ol manavini. Baxtimizga shu bolalarimiz sog‘ bo‘lsin endi.
Piyolalarning jaranglatib cho‘qishtirilgani eshi­­­tiladi. Bo‘shatilgan idishlar dasturxonga do‘qil­la­tib qo‘yilganidan so‘ng, nima uchundir, oraga jimlik cho‘kadi.
Dadajonim ko‘proq ichvolib, mehmonning oldida dumalab qolmasaydi, deb xavfsirardim. Ertalab xijolat tortib o‘tirmasin derdim-da.
Mahallamiz bolalari biri qadimda, biri shu davrlarda to‘qilgan, bunisi o‘ta quvnoq, unisi juda-juda qayg‘uli bo‘lgan o‘nlab tilqayramalarni xuddi qo‘shiq kuylayotgandek ohangga solib aytib yurishardi.

Bugun bozorga o‘xshaydi,
Yetimlar buncha qaqshaydi?
Bozordan qand opkeluvchi
Otaginasi yo‘qqa o‘xshaydi.

Shunisini eshitganimda, yuragim “jig‘-g‘” etib ketardi doim. Dadam o‘lib qolmasaydi, deb qo‘rqishni boshlardim. Yaxshi ko‘rgandan yaxshi ko‘rardim dadaginamni. Menga sira qattiq tegmasdi.
Yil yangilangan oyning o‘rtarog‘idan boshlab dadam negadir uyga kelmay qo‘ydi. Ayamdan so‘rasam, uni bir ish bilan olisroqqa jo‘natishdi, hali a-ancha yuradi, deyishdan nariga o‘tmaydi.
Sal keyinroq, gap nimadaligini ko‘chadagi o‘r­toqlarimdan baribir bilib oldim. Ular ota-onalarining o‘zaro g‘ujurlashuvidan ilg‘avolgan bo‘l­sa kerak-da. Dadam kolxoz fermasida omborchi edi, qandaydir tekshiruvchilar kelib, ishidan u-bu kamchiliklar topishibdi, shuning kasridan qamoqqa tushibdi. Ayamdan qamoqning nimaligini surishtirsam, u joy – devori baland bir qo‘rg‘on, to fursati to‘lmaguncha, ichidagilarni tashqariga chiqarmay turishadi xolos, lekin yotoqlari tayin, ovqati bepul, deb uqtirdi.
Ovoragarchilikni qarang! Aybi bo‘lsa, uzoqqa op­­ketib bepul boqib yurguncha, uyimizga qamab qo‘­yi­sha­vermaydimi...
Dadamni sog‘inaverdim, sog‘inaverdim. Qo‘shni xotinlar chiqib ayam bilan jaqir-juqurni boshlasa, dadam to‘g‘risida iliqroq gap o‘rmalashidan umid qilib, ularning og‘zini poylaganim poylagan edi. Ba’zida Sadir tog‘a kelib qolardi. Unga ko‘zim tushishi bilanoq, xuddi dadamni ko‘rgandek, quvonib ketardim. Har gal u kichik bir tuguncha ko‘tarib kelar, kostyumining ichki cho‘ntagida menga atalgan popukdor qog‘ozli chaynamayshiming ham bo‘lardi.
Nusa xola eridan ko‘ra serqatnov edi. Qoplar ortilgan eshakaravasida ko‘chamizga oralagudek bo‘lsa, odatdagidek, biznikiga bosh suqmasdan o‘tmasdi. Goho bir-ikki piyola choy ustida ayam bilan andak dardlashgan bo‘lardi.
– Nimaga Goptayni hech opkelmaysizlar? – deb so‘rab qoldi bir kuni ayam. – Bolamday bo‘pqoluvdi, ko‘rgim keladi-da.
– Mushtdek qiz kun bo‘yi aravada yurishga chidashi qiyin, – dedi Nusa xola.
– Qo‘rqmang, oltiga kiryapti, suyagi ancha qotdi.
– Qani, bir opkelarman.
Shunda ayam ko‘z qirida menga qitmirona qarab, Goptay esingdami, qulog‘ini tishlab o‘zingniki qilvol deganimda, kartillatibgina tishlaganiding, deb kuldi.
Qulog‘idan tishlaganim, qizcha bor tovushda dod­lab yuborgani shuvillab yodimga tushdi, ammo qiyo­fasini ko‘z oldimga yaqqolroq keltirolmadim. Uch yasharligimda hatna to‘yim bo‘lgandi, Sadir tog‘a to‘yga xotini bilan qizchasiniyam olib kelgan, Goptayni o‘shanda birinchi marta ko‘rgan edim. Ikkovimiz sopol kosachaga barmoq tiqib nisholda yalaganimiz, so‘yilgan qo‘yning jonsirab potranishini dong qotib kuzatib turganimiz, bolalarga qo‘shilib chopqillab o‘ynaganimiz, ayamning ishqoviga uchib, uning qulog‘idan tishlaganim uzuq-yuluq esimda. Aniq bilganim shuki, o‘sha kuni undan sira nari ketgim kelmagandi. Chiroylidirki, yonidan siljishni istamagandirman, deb o‘ylayotgandim shu damda.
Kuzning boshlarida Nusa xola o‘zbekcha uzun ishton, yengi shalviroq chit ko‘ylak kiygan qizchasi bilan kelib qoldi.
– Voy, bu – Goptaymi? – ayam borasolib, kaltagina sochining o‘rtasidan yalma ochib olgan mehmonchani bag‘riga bosdi. – Katta qiz bo‘pketibdi-ku! Voy, o‘zim o‘rgilayin sendan!
Birga tushlik qildik. Goptay bizga elikolmay, qunishganicha tamaddilanib o‘tirdi. Ora-sira unga pastdan ko‘z tashlayman, u ham hurkaklik bilan menga qiyalab-qiyalab qo‘yadi.
Ovqatlanib bo‘lganimizdan keyin, tok ostidagi yog‘och so‘rimizdan tushib, qittay ikkilanib turgach, yur, Goptay, eshagingga o‘t beramiz, dedim. Goptay mung‘ayib onasiga qaradi.
– Boraqol, – dedi Nusa xola, – eshakniyam qorni ochdi-da.
Goptay so‘ridan sirg‘alib tushib, patakli kalishchasini kiydi, men bilan borishga oyog‘i tortmayotgandek ishtiyoqsiz odimlab, ortimdan ergashdi.
Uni tomorqaga boshlab kirdim. Og‘ilning oldida to‘xtab, qo‘ylarimiz uchun jodida qirqib qo‘yilgan xashakdan bir quchog‘ini oldim-da, Goptayga uzatdim. Goptay qorni ochilib qolayotganini xayoligayam keltirmay, ko‘ylagining etagini tutdi. Xashakni etakka solib, o‘zim yana bir quchog‘ini ko‘targancha tashqariga yurdim. Ko‘chaga chiqib borib, oziqlarni eshakning oldiga to‘kdik.
Qo‘shni qizlar yerga bo‘r bilan chizilgan kataklarda bir oyoqlab sopol surib, “hakkalakam” o‘ynashayotgan ekan, bu mehmon kim, deb so‘rashgan edi, Nusa xolaning qizi, dedim. Birdan Goptay ham tilga kirib, ularga dadil yaqinlashdi:
– Otim – Goptay. Birga o‘ynasam maylimi? Meniyam o‘yinga qo‘shinglar.
– Ie, o‘zbekchada boplab gapirding-ku, – dedi qiz­lardan biri. – Karischaniyam bilarsan?
– Bilaman.
Goptay “hakkalakam”ga qo‘shildi. Men chetda so‘p­payib qolmayin deb, ularga qozilik qilishni boshladim. O‘yinda goh kimdir bir oyoqda muvozanatini yo‘qotib tebranib ketadi, yiqilmaslik uchun, tepaga bukib olgan oyog‘iniyam beixtiyor ishga soladi. Ikki oyoqlab to‘xtading, o‘yindan chiq, deb jovirlaydi qiz­lar. Ba’zan oyoqda surilgan sopol sakkizta katakdan birining oq chizig‘iga qadalib to‘xtaydi. Yana o‘sha jovur-juvurlar:
– Sopoling chiziqni bosdi, o‘yindan chiqding!
Goptay ham ikki marta ana shunday holatga tushdi. Birinchisida qizlarga o‘shqirgudek bo‘lib, bukilgan oyog‘ini cho‘zishga cho‘zdi-yu, yerga tekkizgani yo‘q, deb; ikkinchisida esa, sopol bilan chiziqning orasida qoshliqcho‘p siqqudek joy turibdi, deb uning yonini oldim. Qizlarga gapimni o‘tkaza olganim sayin taltayaverdim. Goptayning oldida obro‘yim tog‘ bo‘yi ko‘tarildimi deyman-da!
Shunaqaga o‘xshaydi. Uyimizdan chiqib kelgan Nusa xola qizchasini aravadagi qoplarning old tomoniga o‘tirg‘izib, o‘zi ham chetroqqa yalpayib cho‘kkanicha eshagini oldinga siljitgach, asta olislab borayotgan Goptay yo‘l-yo‘lakay menga ikki-uch bor o‘girilib, yoqimli-yoqimli jilmayib qo‘ydi.
Dadamni bir yilga qamashgan ekan, boshliqlari insofliroq bo‘lsa kerak, oilangda bayram qilaqol, deb muddatidan avvalroq bo‘shatib yuborishibdi, yangi yil kirishiga ikki kun qolganida lop etib uyimizda paydo bo‘ldi. Hovlimiz oldin qo‘ni-qo‘shniga, keyin qarindosh-urug‘larga to‘ldi. Qo‘y so‘yildi. Uyqozondan kattaroq bo‘lgan dalaqozonda bir sho‘rva qaynasa, bir palov damlanadi. Sadir tog‘a ham ertasi kuniyoq eshakaravaga xotini bilan qizini o‘tqazib yetib keldi. Yangi yilni biznikida kutishdi. Goptay bu safar mendan yotsiramay, birga o‘ynab o‘tirdi. Tishimning izi qolmaganmikin deb, quloqchalarining dam unisiga, dam bunisiga zog‘lanib ko‘z qadar edim. Oxiri, o‘rik o‘tinning cho‘g‘i solingan sandalga oyoq tiqqancha, biqinma-biqin uxlab qolibmiz.
Dadamga kolxozdan ish berishmadi. Damo-dam mahalladagi issiq-sovuq ma’rakalarga aralashib turishini hisobga olmaganda, qish ichi uyda uymalanib yurdi. Yo‘qchilikdanmi, o‘zini odamlardan olib qochadigan bo‘lib qoldi. Ilgarilari biznikida tez-tez yig‘ilib turadigan ulfatlari ham qorasini ko‘rsatmay ketishgandi. Guzardagi choyxonaga chiqib, odamlar bilan bir chaqchaqlashsangiz, ko‘nglingiz yozilarmidi, deb qo‘yardi ayam ba’zida.
– Nimani chaqchaqlashasan? – deb o‘qrayar edi dadam. – Biri mayda-chuyda dardini chuvalashga tushadi, biri ig‘vodan bo‘shamaydi...
To‘qqizta qo‘yimiz bo‘lardi. Dadam qamoqdaligida ikkitasini sotib ro‘zg‘orga xarjlagandik, qamoqdan chiqqanida bittasini elga yegizdik. Yetishmovchilik bordirki, keyinroq yana ikkitasini sotdik.
– Bitta qo‘chqor, uchta bo‘g‘oz sovlig‘imiz qoldi, – deb dadamga bir kuni pand aytgan bo‘ldi ayam. – Qancha qiynalsak qiynalaylik, to ko‘payib olmaguncha, endi qo‘ylarga tegmay turing. Xamirturishdek gap bular.
Har yilgidek, tomorqamiz chetidagi ikki tup bodom bahor kirib-kirmasidanoq gullay boshlagan kunlar edi. Sadir tog‘a kelib, dadam bilan yarim kechagacha ulfatchilik qildi. Ertalab chala-chulpa nonushtalandi-yu, o‘zbekona odatga ko‘ra yuziga fotiha tortib, o‘rnidan turdi. Eshikdan chiqayotib, eshakaravani minib kelaymi, yo o‘zing ulov topasanmi, deb so‘radi dadamdan. Ovora bo‘lib yurma, o‘zim borarman, dedi dadam. Sadir tog‘a ketgach, ayamning ko‘zlari sinchkovlanib, bu o‘rtog‘ingiz qanaqa arava to‘g‘risida gapiryapti o‘zi, deb surishtirgan edi, dadam parvosizgina boqib, tuzukroq ish topguningcha men bilan dehqonchilik qip­turaqol, daromad – o‘rtada, deganidi, tavakkaliga rozilik bervordim, dedi.
– Boshqa ish qurib ketganakan-da! – ko‘zini chaq­chay­tirib bidirladi ayam. – Cho‘lga chidash osonakanmi?
Dadam indamasdan chetga yuzlandi. Uning ko‘z­la­rida mung yallig‘langani, kipriklari o‘ksik bolanikidek tez-tez pirpiray boshlaganini ko‘rib, birdan ko‘nglim buzildi…
Cho‘l deganlari Uzumchi qishlog‘imizdan uncha uzoq emasdirki, paxta yetishtiruvchi brigada a’zolari qo‘sh otli, to‘rt g‘ildirakli, so‘risi keng “haptakach”da tong yorishib-yorishmasidan yo‘lga tushib, ishlari bitgach, qorong‘i tushganda yana qaytib kelishardi. Dadam esa, o‘n-o‘n besh kunda bir kelib-ketardi xolos. Ayamdan buning boisini so‘rasam, dadang dehqonchilik qilayotgan joy paxtazorlardan ancha narida, cho‘lning etakrog‘ida, derdi.
Yozning o‘rtalari edi. Dadam navbatdagi kelishida meni ham cho‘lga olib ketmoqchi ekanini aytdi. Ayamning tuyqus achchig‘i chiqib, o‘ylab gapiryapsizmi, uyda bitta o‘zim qolsam, odamlar nima deydi, deb bobillashga tushdi.
– Bitta o‘zing qolmaysan, – deb qoshini chimirdi dadam. – Ana, to‘rt eshik naridagi beva opang kelini bilan g‘ijillashaverishdan bezib, qayoqqa qochishni bilmay yuribdi. Butunlay ko‘chib chiqmasayam, kechala­ri jon-jon deb yoningda yotib yuradi. Ertosh oltidan o‘tyapti, dalani ko‘rsin, ishga ko‘zi pishib borsin, deyman-da, xotin.
– Bahona to‘qimang! Bilaman, shu bolasiz turolmaysiz. Kim vaqtida yedirib-ichiradi, kim kirini yuvadi? Buyog‘iniyam o‘ylang-da.
– Nusa xolasi bor-ku! O‘rtog‘inggayam ishonmaysanmi?
Hayajonim ichimga sig‘may borayotgandi. Dadajonimga kunda esh-qo‘sh bo‘lib yayrashdan ko‘ra shu chog‘da, negadir, Goptayni ko‘proq o‘ylayotgan edim…
Sadir tog‘aning uyidan teparoqdagi tuprog‘i arzikli, kamquvvat, serkesak, shu sababli paxta ekishga yaroqsiz hisoblangan dalalarda piyozlar pishib-etilib yotardi. Yer osti suvini pastlatish maqsadida qazilgan serqamish zovurdan nariga o‘tishingiz bi­lanoq, sho‘ri tepaga urib oq qatqaloq hosil qilgan qumloq yerlar boshlanadi. Uyog‘i endi – sholipoyalar. Boshqa sohadagi olimlarning ko‘pchiligiga ma’lum bo‘lmagan bir sirni – yerning sho‘rini yuvishda, unumdor qilishda katak-katak marzalar ichra suv doimo limillab turguchi, loyqali cho‘kmalar balchiqlanib, qumlarni asta-sekin tuproqqa aylantira borguvchi sholipoyadan zo‘rroq omil yo‘q ekanligini bu dalaning chaqaloqlariyam yaxshi bilardi.
Dastlabki kunlarda, piyoz qazishga yollanganlar ishini boshqarish, ularga ovqat tashkillab berish bilan band bo‘lgan dadamning yonida Goptay ikkalamiz ivirsib yurdik.
Kattalarning ishiga aralashgimiz kelaverardi. Ko‘pincha, qazuv chog‘ida chetini ketmon tirnab zaxa­lagan, birinchi o‘rinda sotib yoki ovqatga ishlatib yubo­riladigan piyozlarni alohidalatib to‘plashga qarashar edik. Bularning bir qismini o‘ta maydalariga qo‘shib, ro‘zg‘orga ishlatarsizlar, deya yollanmachilarga tekin tarqatishda qatnashish bizga o‘zgacha zavq bag‘ishlardi. Keyin piyozning qo‘lansa isini ketkazish uchun, qo‘limizni ora-sira hidlay-hidlay, loyda ishqalab yuvishga tushardik.
– Loydagi toshcha boshmaldog‘imni tildi, achishyapti, – deb yuzini bujmaytirardi Goptay.
Yiqilib-netgan chog‘imda ayamning erkalatishiga taqlid qilib, ke, og‘rigan joyingni bir o‘pib qo‘yay, desam, Goptay “ho-o” deya qo‘lini biqiniga yashirardi.
Piyozlar to‘liq qazib olinib, yer haqi uchun qariyb yarmi kolxozga topshirilgach, qolganining bir qismi daladayoq ko‘tarasiga sotildi, bir qismini yukso‘risiga baland chetan to‘siqchalar o‘rnatilgan aravalarga yuk­lab, yoyib quritish uchun xirmonga tashish boshlandi. Yaxshilab quritilgan piyoz har qancha uzoq saqlanmasin, chirimas ekan.
Qancha-qancha odamga qiron keltirgan urushning na­fasi hanuz sezilib turardi – dalada ketmon chopishga yaramagani uchun bo‘lsa kerak, piyoz tashuvchi aravakashlarning ko‘pchiligi nogironlardan iborat edi: biri oqsoq, boshqasining bir qo‘li yoki bir oyog‘i yo‘q, kontuziyaning jaddidan qaltiroqqa yo‘liqqanlariyam bor. Ayrimlarida askarcha shim-ko‘ylak, enli qayish tasmalar. Sadir tog‘ani nega urushga yuborishmaganini bilmayman-u, dadamning o‘ng ko‘zi tug‘ma shilpiq bo‘lib, qizarib yallig‘langanicha xiyol qisilib turishi tufayli harbiyga olishmagan ekan.
Qishda sotishga qoldirilgan piyozlar quritilib, ijara omborga joylab bo‘lingach, dadam sholipoyani yovvoyi o‘tlardan tozalashda, ekinlarni o‘g‘itlashda Sadir tog‘aga yordam berishga o‘tdi. Goptay ikkalamizning kunimiz ham endi shu tomonda kecha boshladi. Ota­larimizga ko‘maklashmoqchi bo‘lsak, goh na­ri­roqdagi pastakkina, tanasi ketmon sopidan ozgina yo‘g‘onroq bo‘lgan yosh majnuntolni ko‘rsatib, tezda soyaga borishimizni buyurishadi, goh, kechki salqin tusha boshlaganidanmi, indamay qo‘yib berishardi. Menga qo‘shilib Goptay ham ishtonining pochasini tizzagacha shimarib, marzalardan biridagi bo‘tana suvga tushib borardi. Kurmak­larni tortqilab yulmasdan, tomiridan teparog‘ini chimdib uzib olinglar, yo‘qsa yonidagi sholi ham tag-tubi bilan qo‘porilib chiqadi, deb uqtirishardi bizga.
Tomiri butun qolganidanmi, to‘rt-besh kun o‘tmayoq, kurmaklar yana sholidan balandlab ketaverardi. Qa­rabsizki, hamma ish boshqatdan boshlanib turibdi-da. Muhimi – bu la’natilarni urug‘i pishmasdan burun gumdon qilish. Urug‘i to‘kilib, bir bolalab bersa, sholiga kun yo‘q.
Sholi boshoqlamaguncha uni kurmakdan farqlash qiyin. Kurmakning kurmakligini bargida oq chiziqcha borligidangina ajratib olsa bo‘ladi. O‘ylashimcha, shuni yanglishtirib qo‘yishimizdan cho‘chib, bizni sholipoyaga yaqinlatgilari kelavermasdi. Juda g‘ay­rat­laring qo‘ziyotgan bo‘lsa, ana, marzaning ustini tozalanglar, deyishardi.
Marza suvdan balandligi uchunmi, muttaham kurmaklar bu yerda qorasiniyam ko‘rsatmas, mug‘am­birdan mug‘ambir semiz o‘tlargina o‘sardi. Mug‘am­birligi shundaki, shoxlaridan birining uchini o‘t o‘chiruvchilarning ichagidek suvga tushirib olsa bas, suyuqlikni keragicha so‘rib, butun tana bo‘ylab pismayib tarqataveradi.
Bir gal marza ustidagi o‘tlarni yulayotib, oldimizdan suzib o‘tayotgan baqani tutib oldik. Ikkovimiz bir paytda tashlanganimiz bois men baqaning orqa oyog‘idan, Goptay oldingi oyog‘idan ushlagancha suvdan ko‘tardik, birinchi bo‘lib men tutdim, deya talasha ketdik. Tortdi-tortdida orqa oyoq uzilib changalimda qoldi-yu, qo‘liga qon sachragan Goptay baqani tashlab yuborib, uning tipirchilashiga yig‘lamsirab tikilib turdi, so‘ng menga bir o‘qrayib qo‘yib, shartta ortga burildi, marzadan chiqiboq, uyi tomonga yo‘naldi.
Kechki ovqat paytidayam Goptayning arazi bosilmadi, tumtaygan asno, menga umuman qaramasdan, jim kavshanib o‘tirdi. Nusa xola miyig‘ida kulimsirab, bu ikkovi bugun rosayam yuvoshlanib qolibdimi, deya yonidagilar bilan ma’nodor ko‘z urishtirib qo‘ydi. Bildimki, oramiz buzilganini bular allaqachon payqab bo‘lishgan.
Sadir tog‘aning bir oynakli uyi yonida kichkina omborcha bor edi. Dadam omborchaning chetiga taxta terib, ustiga ko‘rpa to‘shab olgan ekan, shu joyda yolg‘iz uxlardi. Bir oynakli uyda esa, gilamdek-gilamdek keladigan o‘zbekona ko‘rpalarning tagligiyam, yopinchig‘iyam uzunasiga to‘shalib, u chetida Nusa xola, bu chetida Sadir tog‘a yotar, Goptay ikkalamiz ularning o‘rtasiga suqilib olardik. O‘sha kuni Goptay onasining narigi yog‘iga o‘tib uxladi.
Qayoqdanam yo‘liqa qoldi o‘sha olako‘z baqa? Ushlashga ushladik, uni Goptayga indamasdan berib qo‘ya­qolsam, o‘larmidim?
Yuragim siqila-siqila, pinakka ketibman.
Nonushtaga uyg‘otishdi. Chivin chaqqan joylarimni qashlay-qashlay, lanjlanib o‘rnimdan turdim. Oyo­g‘imni sudrab bosgancha uydan chiqib, ariqchada yuzimni yuvdim, tolga ilingan sochiqni olib, sustlanib artina boshladim. Ko‘nglim hamon qorong‘i edi.
Bir payt Goptay kelib, kuragimga turtkiladi:
– Hey, menga qara!
Yuragim boshqacha tepinib, unga o‘girildim.
– Bugun yana baqa ushlasak, bo‘pti, sen olaqol, – deb jilmaydi u. – Endi talashmayman.
Ichimda yarq etib quyosh porlagandek bo‘ldi.
– E, baqayam qurib ketsin, – deya qo‘l siltadim men. – O‘shani deb, seni xafa qipqo‘ydim.
Shu tariqa kunlarim Goptay bilan birgalikda charaqlab-charaqlab o‘taverdi. Men uning ko‘nglini avay­lashga tirishadigan bo‘lib qoldimmi yoki u menga ko‘proq yon berarmidi, hartugul o‘rtamizga qaytib sovuqchilik tushmadi. Uni biror soat ko‘rmasam, eng suyumli o‘yinchog‘imni yo‘qotib qo‘ygandek betoqat elovlana boshlardim. Bu elitmako‘z qizaloq shu yoshimdayoq qalbim chechakzorini butunlay o‘ziniki qilib olayotgani, mazkur maskanda boshqa kezargonga joy qoldirmay borayotganini bilmasdim hali.
Hech unutolmayman – Goptayning bir ertagi yuragimda g‘alatidan g‘alati jimirloq uyg‘otgan edi. O‘sha kuni ertalabki salqinda dadalarimizga ozgina ko‘maklashgan bo‘ldik, keyin bizni yana soyaga quvishdi. Borib, majnuntolning ostiga o‘tirdim. Goptay yonimga cho‘kdi. O‘zimizga yangi ermak topib, ishtonimizning shalabbo bo‘lgan pochasini siqishga tutindik.
– Dadang hozir ishini tashlab kelib, bizga ta­g‘in ertak aytib bersa, zo‘r bo‘lardi-da, Ertosh, – deb qoldi bir payt Goptay. – Ayniqsa, Alpomishni boshqatdan eshitgim kelyapti. O‘shanday polvon yigitga yoqib qol­ganiga qaraganda, Barchinoy juda chiroyli bo‘lsa kerak, a?
– Shunaqaga o‘xshaydi, – dedim men.
So‘ng, karislarniyam ertagi bormi, deb so‘radim. Bor, degan javobni eshitib, qani, bittasini aytib ber-chi, dedim.
– Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim-qadim zamonda bitta kichkina bola bilan bitta kichkina qiz bo‘lgan ekan, – deb ertagini boshladi Goptay. – Ikkalasi doim birga o‘ynarkan. Bir kuni ularga avliyo chol yo‘liqibdi-yu, tilaklaring bo‘lsa, aytinglar, debdi. Qiz, buni eshitib, bizni hoziroq katta qilib qo‘ya olasizmi, deb so‘rabdi. Avliyo chol shu zahoti ularni katta qilib qo‘yibdi. Shunda yigit qizga qarab, seni yaxshi ko‘raman, menga xotin bo‘lasanmi, debdi. Mayli, debdi qiz. To‘y qilishibdi. Keyin yigit o‘sha qizning ota-onasiniyam uylariga ko‘chirib kelibdi. Yigit bilan qiz ota-onalariga qo‘shilib, bitta joyda yashab-yashab yuraveribdi...
Sholipoya yaqinidagi tosho‘choqqa kichkina qozon osilgan bo‘lib, dadalarimiz tushlik ovqatni shu yerning o‘zida pishirib yeyishardi. Ko‘pincha qaynatma sho‘r­va qilinardi. O‘tin ho‘lroq bo‘lsa, bizni o‘choqqa yaqin bordirishmas edi. Ho‘l o‘tin charsillagani charsillagan. Charsilloqdan uchgan cho‘g‘ kiyimni kuydiradi, badaninggga tegsa, yara qiladi.
Tushlik mahali chetlari titilgan bo‘z dasturxonni yoyib, oldimizga ikkita sopol kosada sho‘rva qo‘yishdi. Keyin o‘zlariga ovqat keltirishdi, nonni mayda-mayda to‘g‘rab, sho‘rvaga bo‘ktirishdi. Men ham o‘shanday qildim. Chimtomoq Goptay esa, non bo‘lagini shoshmasdan sho‘rvaga botirib, istamaygina og‘ziga soldi.
– Mogora! – deb jerkib berdi Sadir tog‘a.
Karischada bu “eyaqol” degani. Kelganimdan beri, bunaqa gaplardan besh-o‘ntasini o‘rganib olganman: yosh onara – buyoqqa kel, igo kadera – ol, chagara – uxla, gadya – yur, ketdik... Karislarning “salom”i uzunroq xolos – anensi xasimnika.
Sadir tog‘a bo‘g‘ma xaltadan to‘rtta ko‘k qalampir olib, pichoqda parraklab-parraklab qirqdi, yarmini o‘z kosasiga, yarmini dadamning ovqatiga to‘kdi. Aytishlaricha, qalampir odamni terlatib, badanidagi bor sovuqlikni quvib chiqararkan. Sholipoyada kun bo‘yi suv kechib yurganlarning esa, suyak-suyagigacha zaxlik singib ketarmish.
Ovqatlanib o‘tirganimizda, mo‘ylovdor, to‘lpoq­yuz kishi zovurning ko‘prigidan o‘tib, biz sari yaqin­lashaverdi. Keling, domla, keling, deb dadam uni Sadir tog‘aning yoniga o‘tqazdi-da, qornim to‘q, desa ham, baribir sho‘rva quyib kelib, oldiga qo‘ydi. Mo‘ylovdor kishi maktab o‘qituvchisi bo‘lib, dalada yashovchilarning bolalarini ro‘yxatga olib yurgan ekan. Bizning yoshimizni surishtirgan edi, dadam meni ko‘rsatib, o‘g‘lim mart oyining boshida olti yoshga to‘ldi, Goptay undan o‘n besh kunlik kichik, dedi. Mo‘ylovdor kishi ismlarimizni, tug‘ilgan vaqtimizni daftariga yozib bo‘lib, bular sentyabrda olti yarimga kirarkan, biz maktabga yetti yoshdan oshganlarni olamiz, kelasi yili o‘qishga borishadi endi, deb tushuntirish berdi. Ke­yin, sho‘rvadan ho‘plarkan, Sadir tog‘aga qarab, avvalgi yurtlaringda qachondan beri yashar edilaring, deb savol tashladi.
– Aniq bilmadim-u, otam ham, otamning otasi ham, uning otasi ham o‘sha yerda yashab o‘tgan ekan, – dedi Sadir tog‘a. – Nimaga so‘rayapsiz?
Mo‘ylovdor kishi oxirini bir ko‘tarishda kosani bo‘shatgach, popukli satin ro‘molchada og‘zini artib, Sadir tog‘aga salmoqli siyoqda yuzlandi:
– So‘raganimning boisi – o‘shancha vaqt ruslar bilan aralash yashab, haliyam ruschaga tillaring kelishmaydi. O‘zbekistonda yashayotganlaringga hech qancha bo‘lgani yo‘g‘-u, o‘zbekchada xuddi o‘zbekdek toza gapiradigan bo‘ldilaring. Xo‘sh, bu nimani anglatadi? Bu shuni anglatadiki, tillarimizning tomiri bir!
Dadalarimiz mehmonni kuzatib qo‘yib, yana yumushga berilishdi. Sadir tog‘a ishlayotib, odatiga ko‘ra, qandaydir qo‘shiqni dimog‘ida tinmay xirgoyi qila boshladi.
– Qachon qarama, shu ashulani aytganing aytgan, – deya tegishqoqlanib so‘z qotdi dadam. – Boshqasi yo‘qmi?
– Boshqalariyam ko‘p, – deb javob qildi Sadir tog‘a. – Lekin, hech qaysinisi bu qo‘shiqqa teng kelolmaydi, oshna.
Dadam kesatishini qo‘ymadi:
– Shunchalik kuchli bo‘lsa, mazmuniniyam bilay­lik-chi.
Sadir tog‘aning aytishicha, bu qo‘shiqning ma’nosi shunday ekan:
    
Ey, yurtimdan kelayotgan shamol!
Otam bo‘lib, onam bo‘lib,
Sochlarimni silab o‘t!

Ey, yurtimga ketayotgan shamol!
Men o‘g‘liga aylanib,
Otam bilan onamning qabrini silab o‘t!

Sadir tog‘a manglayini tirishtirib turib qoldi. Dadam unga hilviroqlanib tikilganicha dedi:
– Qo‘shiqmisan qo‘shiq ekan! Aytaver, og‘ayni, aytaver!
Lekin, Sadir tog‘a ashulasini davom ettirmadi, cho‘ntagidan papiros olib, og‘ziga qistirdi. Gugurtda yondirib, ustma-ust so‘rdi-yu, o‘qchib-o‘qchib yo‘taldi.
– Achchiqdan achchiq bo‘lsayam, arzonligiga uchib, shu o‘lati “Baykal”ni chekkanim chekkan, – deya ko‘kragini silab qo‘ydi.
O‘z-o‘zidan ko‘zim suzila boshladi, biram uyqum kel­yaptiki, deb tolga yelka tiradim.
– Meniyam uyqu bosyapti, – dedi Goptay. – Yelkangga suyansam maylimi? Yerga yotsam, chumolilar tishlab qochadi.
Men tolga, Goptay menga suyanib, uyquga ketdik. Uy­g‘onsam, Goptayning boshi yelkamdan sirg‘alib tushibdi, cho‘zilgan oyog‘imni yostiq qilganicha tiniqib uxlayapti.
Ertakdagi o‘sha avliyo chol Goptayni sehrlab qo‘y­sa-yu, qaniydi, mana shu yotishda uyg‘onmay yotaversa, deb o‘ylayotgandim shu onda.
Qish boshlanib, paxta terimi oxirlab borayotganida, kolxozdagi kattakonlar dadamga ish berishdi – bog‘ brigadiri qilib tayinlashdi. Buni eshitib, Sadir tog‘aning boshi osmonga yetdi, Nusa xola quyuqroq ziyofat uyushtirgan bo‘ldi.
Tongda dadam ikkovimiz qishloqqa jo‘nadik. Goptay ota-onasiga ergashganicha bir oynakli uychadan chiqib kelib, ko‘zi mo‘ltiragan asno bizni kuzatib qoldi. Ancha yurib borgach, ortga qayrilsam, uychaning oldida endi bitta o‘zi haliyam o‘shanday tikilib turibdi. Unga kaftimni tebratib qichqirdim:
– Yana kelama-a-n!
Qishloqqa qaytsak, qo‘chqorimiz lorsillab ketibdi. Sovliqlardan biri egiz tuqqani uchun to‘rtta qo‘yimiz sakkizta bo‘luvdi, qo‘zichoqlar allaqachon to‘xliga aylanib ulguribdi. Boshimizga davlat yog‘ilgani shu-da. Buning ustiga, Sadir tog‘a birinchi qor tushgan kuni uyi­mizga kelib, bu sening ulushing, deya dadamga bir chorsi pul tashlab ketdi.
– Qadaming yengil ekan, – degandi u o‘shanda dadamga. – Shuncha ekin ekib yurib, hosil bu yilgidek mo‘l bo‘lganini sira ko‘rmagandim.
Oradan ikki hafta o‘tib-o‘tmay, Sadir tog‘a yana darvozamizdan kirib keldi. Yonida Goptay ham bor edi. Bir-birimizni ko‘rishimiz bilanoq, ko‘zlarimiz yashnagandan yashnab ketdi.
Sadir tog‘aning, negadir, tafti sust edi, dadamni chetga tortib, qovoq solganicha allanimalarni shipshitdi. Tomorqadan chiqib kelgan ayam Sadir tog‘ani ko‘rib, endigina hol-ahvol so‘rashni boshlagandi, dadam yaqinroq borib, ungayam nimadir deb pichirladi. Ayamning to‘satdan rangi quv o‘chdi, voy o‘lmasam, deb ko‘ylagining yoqasini tutamladi.
Dadam uyga kirib, tezda kiyinib chiqdi, ayamga qarab, bugun kelolmasam kerak, dedi. Sadir tog‘a ikkovi shosha-pisha yo‘lga tushdi. Shu ketgancha qaytishmadi, Goptay biznikida tunab qoldi. Dadang nimaga xafa, deb so‘rasam, onam kasal, dedi xolos.
Nima voqea yuz berganini ertasi kuni ayam qo‘shni xotinga so‘zlab berayotganida bilib oldim. Bundan uch-to‘rt kun avval Nusa xola ko‘ksini changallab yiqilibdi-yu, shu-shu, qimirlolmay qolibdi. Darrovda do‘xtirxonaga olib borishibdi. Foydasi bo‘lmabdi. Kecha tushlikka yaqin joni uzilgan ekan.
Goptayga buni aytishga tilim bormadi. Chamasi, ayam ham nima deyishni bilmayotgandi.
– Ko‘chada bir o‘ynab kelsalaring-chi, – deb qo‘li­mizga uch-to‘rttadan yong‘oq tutqazdi oxiri.
Ko‘chaga chiqmasak ham bo‘larkan, Goptayni “ha, karischa”, deb ermaklagani uchun o‘zimdan kattaroq bola bilan yoqalashib qoldim. Qattiq olishdik. Yerga dumalab yiqilganimizda, bilagim yaxshigina shilindi, uning ko‘ylagi yirtildi.
Hovliga qaytib kirib, qo‘limiz sovuqdan qal­tiraganicha tovuqning katagi yonida hammompish o‘y­nashga unnadik. Nam tuproqdan yumaloq gumbazli hammom yasagach, ustiga mo‘ri o‘rnatib, yonidan eshikcha ochayotganimda, qara, men zo‘r uy qurdim, deb qoldi Goptay. Ko‘rsam, kattagina uy tiklab, hovlisining atrofini cho‘p devorda o‘rab qo‘yibdi.
– Pulimiz ko‘paysa, dadam shunaqa uy quradi, – deb orziqdi Goptay. – Sizlarnikiga yaqinroq joyga qursak, har kuni birga o‘ynardik.
Bu ish erta-indinoq amalga oshadigandek, suyunib ketdim:
– Ie, qishloqqa ko‘chib kelasizlarmi?
– Cho‘lda maktab yo‘q, – xo‘rsindi Goptay. – Kelmasak, qaerda o‘qiyman?
– Uyni qurishga nechchi kun ketarkin?
– Bilmadim... Ulgurishar...
Birdan quvligim qo‘zidi:
– Agar ulgurishmasa, seni qishloqqa erga berib qo‘yaqolishsin.
– Erga berishsin? – charaqlanib boqdi Goptay. – Kimga?
– Kimga bo‘lardi, menga-da!
Goptayning lo‘ppi yuzi tuyqus duvillab qizardi.
– Senga? – dedi so‘ng iljayib. – Sen urishqoqsan-ku! Yumdalog‘ich mushukka o‘xshaysan!
Shunday deya, qotib-qotib kula ketdi. Men ham kulgiga qo‘shildim. Kulyapman-u, ichimda nimadir titranib erib boryapti.
Kechasi ayam uzunlatib joy to‘shadi, uchalamiz bitta ko‘rpaga kirdik. Goptay hayal o‘tmasdanoq uyquning qopqoniga ilindi. Ancha mahal unga tikilib yotdim. O‘zimni chinakamiga kuyovchadek his etmog‘im uchun ayam ortiqchalik qilayotgandek edi shu topda.
Sadir tog‘a biz uxlaganimizdan keyin dadam bilan kelib, darvozamiz yonidagi mehmonxonada tunab qolgan ekan, Goptay ertalab uni ko‘riboq, onam qani, deb so‘radi. Sadir tog‘a chuqur homuza tortib olgach, onang uzo-o-qqa ketdi, dedi.
Goptay dadasiga xavotirli boqib, yana so‘roqqa tutdi:
– Qachon keladi?
– Bilmadim, – dedi dadasi. – Kelavermasa, bir kuni o‘zimiz oldiga boramiz-da, qizim.
Buni eshitib, ayam o‘zini yig‘idan tiyolmay, sha­palog‘ida ko‘zini to‘sganicha, uy ichiga tezlanib kirib ketdi…
Kelgusi yili maktabga bordim. Shu yerda bo‘l­ganida, hozir Goptay ikkalamiz birga o‘qiyotgan bo‘­larmidik, degan o‘y boshimda tez-tez aylanib turardi. Afsuski, ular ketib qolishgan. Nusa xola vafot etganidan keyin, Qozog‘istonning allaqaerida yashovchi singlisi kelib, jiyanimni boshqa ayolga o‘gaylatib qo‘ymayman, debdi-yu, o‘zi bilan olib ketibdi.
Qizini qo‘msagan bo‘lsa kerak, qishning qirchil­lamasida Sadir tog‘a ham o‘sha yoqqa jo‘nadi. Ketishdan avval biznikiga kelgani, dadam bilan quchoqlashib-quchoqlashib xayrlashgani esimda.
– Xotinimning qabriga qarab-netib turinglar, men kelolmasam, bir kunmas bir kuni bolammi, nevarammi kelib ziyorat qilar.
Sadir tog‘a aytgan oxirgi gap shu bo‘ldi.
Oqsoqollarning roziligi bilan, Nusa xolani qishlog‘imizdagi musulmon qabristoniga dafn etishgandi. Dadam har bahorda borib, o‘z ota-onasiniki qatorida Nusa xolaning go‘rini ham o‘tlardan tozalab kelardi. Bunaqa paytda Sadir tog‘aning o‘sha ashulasi yodimga tushaverardi. Dadam gazetada ishlaydigan bir tanishiga bu qo‘shiqning mazmunini aytib berib, ke­yinchalik she’r qildirib olgandi:

Shamol keldi yurtimdan,
Yoydim men qulochimni.
Otam bo‘lib,
Onam bo‘lib,
Silab o‘tsin sochimni.

Ko‘zlarimni yoshlatib,
Shamol ketdi yurtimga.
Otam qabrin,
Onam qabrin
Silab o‘tsin o‘rnimga.

Qozog‘iston tomonlarda bo‘lib qaytgan tanish bir karis kishi dadamni uchratib qolib, Sadir tog‘a av­tomashinalar to‘qnashuvida o‘lganini aytganligi es­ki qadrdonining ezgin qo‘shig‘ini o‘zbekcha she’rga aylantirib asrab yurishga turtki bergan ekan. Dadam o‘shanda uning qizini surishtirsa, ikkalasi birga ha­lok bo‘lganmish, debdi.
Buni dadamdan talay fursat o‘tibgina eshitganimda, yuragim uqalanib ketgudek bo‘luvdi. Goptay esimga tushsa, goho ko‘zlarim o‘z-o‘zidan yoshlanishni boshlardi. Uni olib ketgan ayolni topib, ayamasdan savalagim kelaverardi.
Shunday charaqlagan qizni nima qipqo‘yishdi-ya?!
...Qabriston jimjit edi, yomg‘ir siyrak tomchilab turardi.
– Agar tirikligingni bilsam, seni yerning tagidan bo‘lsayam izlab topmasmidim, Goptay. Nega o‘zing xat-pat yozmading? Nega?
– Bir-ikki marta yozmoqchiyam bo‘ldim, lekin manzilimning tayini yo‘q edi. Umrimning eng charsillagan davri qozoqlarning u dalasidan bu dalasiga ko‘chib yurish bilan o‘tdi. Boshim kulfatdan chiqmadi. Xolamning ichuvchi eri qimorboz, janjalkash, betayin kishi edi, hech kimga yoqmasdi, hech yerga sig‘masdi.
– Harbiyda bo‘ldim, institutda o‘qidim. Bitirganimdan keyin ham anchagacha uylanmay yurdim. Uchragan qizdan sendagi qiyofani, sendagi qiliqlarni axtaraverdim. Hatto to‘yim bo‘layotgan kuniyam ko‘z oldimga kelib turvolding...
– Men-chi, men? Seni eslamagan, senga talpinmagan kunim yo‘q edi. Sargardonlikdan qutulib, yo‘limni topib olganimda, yigirma beshdan o‘tib qoluvdim. Ertosh – yolg‘iz o‘g‘il, allaqachon uylangandir, deb o‘ylardim. Seni hech bo‘lmasa yana bir marta ko‘ray, armonim arisin, derdim-u, o‘zbek ayollarining fe’li nozikligini bilganim uchun, turmushingga sovuqchilik tushirib qo‘yishdan cho‘chirdim, o‘zimni zo‘rlab yo‘ldan qaytarardim.
– O‘shanda imillamasliging kerak edi, Goptay. Men yigirma yettimda uylanganman, yigirma yettimda!
– Senam meni yaxshi ko‘rishingni qaerdan bilibman...
– Vah, pishmagan kalla-ya! Hamma ayb o‘zimda, qayoqdagi mishmishga ishonib, seni tiriklayin ko‘mib o‘tiribman-a! Nimaga yaxshiroq surishtirmadim? Nimaga qidirib ko‘rmadim? Men landavurni kechir, Goptay! Kechir men xumboshni... Kechir…

* * *
Bunaqasini to‘qib bo‘larkanmi?! Bir mistovoq som­sani ko‘tarib, qishloqdagi udumga ko‘ra, qo‘shnining mehmonini yo‘qlashga kirganimda Ertosh otadan nimani eshitgan bo‘lsam, shuni yozdim.
Qarangki, Ertosh ota bilan shuncha yil bitta ko‘chada yashab, bir paytlar taniqli meliorator bo‘lgani, qanchadan-qancha suv inshootlari uning loyihasi asosida qurilganidan bo‘lak narsani bilmay yuraveribman. Buyam odam-ku, balki, ko‘nglida hali hech kimga aytmagan sirlari bordir, degan o‘y biror marta boshimga qo‘nmabdi. Agar, Goptay momo degan kampir o‘nlab yillarga cho‘zilgan judolikdan so‘ng onasining qabrini ziyoratlash niyatida Uzumchi qishlog‘ini istab kelgani; xotirasida o‘chmas yolqinga do‘nmish Ertosh otaning tirikligidan quvonib, bir oychadan beri unikida qo‘noq bo‘lib yurgani; kampirning nevarasi ularni o‘z mashinasida vodiy bo‘ylab sayr qildirgani; bolalikning zahmatli, biroq totlidan totli damlarini qayta jonlantirmoq ilinjida, tobora tarovatli tus olayotgan ko‘hna cho‘lni ikkovlon yayov kezib chiqqani haqida odamlar shov-shuv ko‘tarmasa; men shov-shuvning tafsilotiga chuqurroq sho‘ng‘imoqdan erinib, bu silsilali qismatni yer kezg‘ichida har bir soniya ichra yuz berib turguchi minglab oddiy ayriliqlardan biriga yo‘yib qo‘yaqolsam; keyinroq esa, ilohiy hodisadek tuyuluvi ila butun boshli qishloqni larzaga solgan ma’rakada qatnashmasam, olamda mungligina yangi bir ertak tug‘ilganiga shohid bo‘lolmay o‘tib ketaverar ekanman.
Xatomni to‘g‘rilashga oshiqmang, xotima topgan umr­lar bayoni o‘laroq idrok etilguchi “ertak” degan so‘zni yanglish ishlatmadim. Yurtiga yo‘l olishga hozirlangan Goptay momo so‘nggi kechada Ertosh ota bilan uzoq suhbatlashib o‘tirgach, tun yarimdan og‘ganida uxlashga yotibdi-yu, qaytib uyg‘onmabdi.
Xonadon tongdayoq odamga to‘ldi. Mahalla oq­so­qoli goh kampirning nevarasi, goh cholning farzandlari bilan nimalarnidir maslahatlashar, lang ochiq deraza tarafga bot-bot jalanglab, uy ichiga sinchkovlanib qarab qo‘yardi. Uy ichida esa, Ertosh ota karavotdagi jasadga kiprik qoqmay termilgan kuyi tosh qotib o‘tirar, hech kimga gapirmas, o‘zgalarning gapi ham qulog‘iga mutlaqo chalinmayotgandek edi. Burnog‘i yili kampiridan ayrilganidayam cholni bunday karaxt kepatada ko‘rmagandik.     
Oqsoqol oxiri Ertosh otaning oldiga kirib bordi. Yelkasidan sekingina quchib tebratganicha, endi nima qilamiz, deb so‘ragan edi, u keskin tovushda: “Goptay yonimda qoladi!” dedi. Shunday dedi-yu, ko‘zlari to‘satdan tepaga bitib, boshi bilanglanib chayqaldi, ostidagi kursidan karavot tomonga mulgiy boshladi. Oqsoqol potrangan alfozda uning qo‘ltig‘idan tutdi, avaylab gilamga yotqizdi.
Ertosh ota bilan Goptay momo qabristonga birga ketdi, yonma-yon qazilgan lahadlarga bir paytda qo‘­yildi.
Ular endi oramizda emas. Bir-birining jahonda o‘xshashi yo‘q chehrasiga qonib-qonib olib, bu muvaqqat chaylani armonsiz tark etishdi-yu, ikkovi bitta ertakka aylandi...
Ertami-kech biz ham ertakka aylanamiz. Ammo, shu tomoniyam borki, buning uchun odamdek yashab, birovga aytishga arzigulik, loaqal, biron-bir jimjimali kechinmani boshdan o‘tkarmog‘imiz lozim shekilli.

“Yoshlik” jurnali, 2014 yil, 12-son