Uydan asabiy chiqdi. Xotiniga biror nima deyishga haddi bo‘lmadi. To‘g‘risi, gapni ko‘paytirmadi. Ustiga-ustak, mashinaning akkumulyatori ham o‘tirib qolibdi.
Jahl bilan yerga tupurdi. Xotinining beto‘xtov vaysashini eshitmay deb yomg‘irpo‘shining tugmalarini ustma-ust qadaganicha ko‘chaga shoshildi.
Qarasa, trolleybus kelyapti. Chopib chiqib oldi. Aslida, taksi to‘xtatsa ham bo‘lardi. Endi bu trolleybus deganlari shunday toshbaqayurish qiladiki, tushib olib yayov yugurib ketgilaring keladi. Ertalab bir kayfiyating buzilib, ishing yurishmasa, tamom, oxirigacha yurishmaydi. Endi qachon yetib boradi-yu... Mashinaga o‘rgangan odam, jamoat ulovida yurishi qiyin ekan. Bir qur trolleybus ichiga nazar solib chiqdi. Shunda qulog‘iga tanish, judayam tanish ovoz eshitildi. Eshitildi-yu, shuurini ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi.
— Mastura opa, ishga borib turibsizmi? — yoshgina ovoz yonidagi ayoldan so‘roqlardi.
— Ha, aylanay, bormay bo‘ladimi. Uydayam ezilib ketarkan odam. Picha betoblanib qoluvdim, o‘tirolmadim, siqilib ketdim. Bor-e, deb ishga chiqib oldim.
U beixtiyor ovoz kelgan tomonga o‘girildi. O‘girildi-yu, yuragi orqasiga qalqib ketganday bo‘ldi.
U qachonlardir bir kun kelib, qizni uchratishini, yuzma-yuz kelishini his qilardi. Lekin uni hech qachon bunday kayfiyatda, bunday raftorda ko‘raman, degan o‘y xayolining bir chekkasidan o‘tmagan edi.
Ayolning yuzlari osoyishta ko‘rinardi. Chamasi, u hech nimaga da’vogar ham, umidvor ham emasdi. Bir paytlar shu ayol, ha, bir paytlar shu yoshgina qiz kulganicha, bari o‘tar-ketar, lekin xotira qolar, derdi.
Qizning bashorati haq chiqdi.
Kishi borib-borib kelajak orzulari bilan emas, o‘tmish xotiralari bilan yasharkan. Esida, bari esida. O‘shanda shunday qo‘shiq bo‘lardi:

Eh, kechki poezd, kechki poezd,
Seviklimni olib ketding-a...

Bu qo‘shiqda qayg‘udan ko‘ra betashvish ohang, sho‘xchan ohang mujassam edi. Quyoshning so‘nggi nurlari olamni g‘arq etayotgan palla. Kuy tinimsiz yangraydi, sho‘x sadolar xonani tutadi. Quyoshning so‘nggi nurlari ostida, kechki poezdning relslarni taraqlatib kelishidan temir yo‘l chekkasidagi za’faron tus devonagullar, yashil maysalar titrab ketadi. Aslida hech qanday poezd relslarni gumburlatib o‘tmaydi. Bu, shunchaki, qo‘shiq qo‘zg‘agan taassurot, xolos.
Tevarak fayzli yoz shomi ham emas.
Tashqarida qor maydalab, ezilib yog‘yapti. Buni uzun simyog‘ochlarga osilgan chiroqlar nuridan payqash mumkin.
Qiz kuy ohangiga monand irg‘ishlaydi, dimog‘ida qo‘shiqqa jo‘r bo‘ladi.
U to‘satdan ayol o‘tirgan suyanchiqqa yaqin borgisi, ayolning kiftlariga qo‘lini qo‘yib, o‘ziga qaratgisi, kechki poezdni... so‘roqlagisi keldi. Xayoliga kelgan bu o‘ydan o‘zi uyalib ketdi.
Yana... yana keng paxtazor esida. “Keng paxtazor. Hamma dalada”. Bu siyqasi chiqib ketgan iborani o‘shandan hozirga dovur bamaylixotir ishlatib kelishadi. Qiz o‘shanda uzoqlardan unga peshvoz yugurib keldi. Ha, ha, o‘shanda ular, yettinchi sinfdagilar paxta terishga chiqishgan edi. Qiz esa oltinchi sinfda o‘qir, o‘shanda dadasiningmi, uylaridagi kimningdir o‘rniga paxtaga chiqqan edi.
Ha, oriqqina qiz yelib keldi-yu, qo‘lidagi tushlikda non bilan yeyman, deb olib kelgan bir bosh uzumni unga tashlab ketdi. Xayolida shu manzara mixlanib qoldi. Olislardan istiqboliga yugurib kelayotgan nozikkina qiz... Qo‘lidagi uzumni unga tashlab, ortiga qaytayotgan qiz...
Keyin... bir safargi kuz yodida qolgan. O‘sha, xotirasida qolgan yagona kuz.
Kolxoz bog‘i, jarlar orasidan mungli oqayotgan soy. Daraxt shoxlarida tinmay “chiriq-chiriq” qilayotgan qushlar. Atrof sokin. Odamzotning “tiq” etgan tovushi eshitilmaydi.
Shu qiz ikkalasi jiyda terishga, jiyda xazanakka chiqdilar. Ikkalovi jiyda terishga tutindilar. Jiyda degani qani edi topila qolsa. Sababi, jiyda allaqachonlar qoqilib olib ketilgan. Faqat oyoq ostida shitirlagan xazonlar orasidan chirik jiyda isi gurkiraydi. Bahorda to‘lib-toshib, ko‘pirib oqayotgan soyda endi tiniq suv jildiraydi. Odamlar bog‘lardan ko‘chib ketgan, yozdagi gavjum kulbalar endi yolg‘iz, so‘niq.
Hozir ham quloqlari ostida o‘sha sukunatning ovozi jaranglaydi. Ular o‘shanda kuz sukunatiga birga quloq tutdilar. Tugab borayotgan kuz ularga yal-yal yongan bahordan a’loroq bo‘ldi.
Axir, qachon, qachon bu beg‘ubor yoshlik damlaridan, bu kunlardan qaytish bo‘ldi? Qachon axir?
U, xom sut emgan banda, bundan ham totli onlar kelajak, bunday ham go‘zal kunlar bo‘lajakligiga qat’iy ishongan edi.
Yana ular bir safar tongni birga qarshi oldilar. Erta tong chog‘i qalbda kechgan ajib hislarni, ko‘ngil holatini birga-birga tongni qarshi olganlar aytsin.
Qiz uning pinjiga suqilganicha, g‘alati hislar qurshovida, pichirladi:
— Ayting, ayting, kishi hech o‘zi sevgan, ishongan narsasiga xiyonat qilmaydi-ya?
U ha, dedi. O‘sha paytda ha, der edi. Hozir-chi? Endi, oradan ko‘p yillar o‘tib, anglasa, qiz o‘shanda o‘zi ishongan-ishonmagan, shubha qilgan savollariga undan javob izlagan ekan.

Eh, kechki poezd, kechki poezd,
Seviklimni olib ketding-a!

Plastinka charchamay aylanadi, tinmay aylanadi, relslarni taraqlatib poezd yelib o‘tadi. Temir yo‘l bo‘yidagi ko‘m-ko‘k maysalar, devonagullar o‘tib ketayotgan poezd zarbidan titranadi.
Qiz kursiga cho‘kkanicha, ro‘molchasini o‘ynaydi. Bir yigitga, bir yerga qaraydi. Yigitning esa yuragi negadir xijil. Hozir ham o‘sha paytda nega ichi xijil bo‘lgan-ligini, ko‘nglidan nimalar kechganini aniq ayta oladi: bu qiz uning kelajagi emas edi! Hozir o‘zini-o‘zi toptagisi, tepkilagisi keladi. Xo‘p, kelajaging kim bo‘ldi, nima bo‘ldi, galvars?!
Qiz o‘shanda yotoqxona kursisiga o‘tirib, qo‘lida ro‘molchasini o‘ynaganicha mash’um haqiqatni aytdi. Bo‘lgani bo‘ldi, dedi, endi nima qilamiz, dedi. O‘shanda u quloqlariga ishonmadi. Xonada uyoqdan-buyoqqa yurdi, boshini changalladi.
Qiz o‘rnidan turdi.
— Nega bunchalik ezilasiz, nari borsa... — qiz g‘aribgina jilmaydi.
— Nari borsa, to‘y qilarmiz, he, seni...
U shunda odobning barcha chegaralaridan chiqdi. Qabih so‘zni og‘ziga oldi. O‘shanda, bir oz keyin ham o‘sha haqorat so‘zini aytganiga pushaymon bo‘lgan edi.
Qiz beixtiyor yigit qarshisiga bordi. Tili kalimaga kelmadi, titradi. Uning esa jahli bo‘g‘ziga keldi, qarshisida turgan qizni itarib yubordi.
Qiz yerga mukkasidan tushdi. Asta turishga intildi. U qizga qaramadi, xonadan sapchib chiqib ketdi. Eshik taraqlab yopildi.
Endi bilsa, o‘shanda yoshlikka, o‘sha kunlarga xiyonat bo‘lgan ekan... Odamzot noshukur-da, himmatni bilmaydi.
Yodida, o‘shanda mash’um falokat, deb o‘ylagan, dahshatga tushgan hodisaga tunlari, kunlari chora izlaganlari... Hozirga kelib o‘zini oqlashga sabab, chora izlayapti.
Esida, o‘sha kunlari hamkursi: “Chiqarkansiz, bir qiz sizni so‘rayapti”, deb qoldi.
Shu payt tovonigacha qaltiroq turdi. Ichida qizni yandi, koyidi. Tashqari chiqdi. Dilida ming bir bahonani ro‘kach qildi. Devorga suyanib turgan qizni ko‘rib, darsdan keyin gaplashamiz, deyishga og‘iz juftladi.
Qiz uni ko‘rdi. Yigitga peshvoz yurdi. Qizning holatidan go‘yo hech nima bo‘lmadi, hech hodisa ro‘y bermadi.
O‘shanda u qizni tanimadi.
Qizning ovozi hozirga dovur quloqlari ostida jaranglaydi:
— Hozir, gapirib bo‘lay, keyin ketaverasiz. Faqat meni kechirsangiz bo‘lgani, — qiz o‘sha bir vaqtlar, ahil damlaridagiday andak g‘amza, andak erkalik bilan so‘zlardi: — Urishmaysiz-da. O‘sha kuni sizga o‘sha gapni... hazillashib aytgan edim.
— A? Nima? — Shu top o‘z ovozi o‘ziga begona tuyuldi.
— Aytyapman-ku, hazillashdim, deb. Agar... shunday bo‘lsa, siz qay ahvolga tusharkinsiz, sizga bu qanday ta’sir qilarkin, deb sinagandim. Shuning uchun aytgandim. — Qiz hech nima bo‘lmaganday xurram kuldi.
Keyin, qizning o‘sha holatini ko‘p esladi, ko‘p xayolida tikladi, bo‘lmadi. O‘shanda chin kuldimi, yolg‘on kuldimi, bilmadi.
Shundan keyin u qizni aslo ko‘rmadi. O‘shanda qiz qaysi gapni gapirib uni aldadi — buni ham bilmadi.
Bu unga jumboq bo‘ldi. To‘g‘ri, o‘shanda xavf, to‘fon o‘tib ketdi, zilday mas’uliyat yuki yelkasidan ag‘darildi.
Keyin, esida, jumboqni yechmoq umidida qizni izlab o‘qish joyiga bordi, topolmadi. Qishloqdan izladi, topmadi — qiz izsiz yo‘qoldi.
Qishloqdagilar, qizni shu shaharga o‘qishga ketganicha qaytmadi, dedi. Shahardan esa topolmadi. Keyinchalik qishloqdan, onasi bechora qizi dardida kuyib ketdi, Mastura turmush ham qilmabdi, deb eshitdi.
Nimaiki eshitsa, bari mishmish bo‘ldi. Mana, hozir oradan qancha yil o‘tgach, kallasini bir joyga qo‘yib o‘ylasa, ko‘nglining bir chekkasida qizning o‘sha gapi, o‘sha voqea... chin bo‘lganligiga amin bo‘ladi. Shunda o‘zini qo‘yishga joy topolmaydi.
Mana, ayol osoyishta ketyapti. Ma’yusgina, g‘aribgina ketyapti, dunyodan shunday o‘tyapti. Ko‘ngli muztar bo‘ldi. Beixtiyor oldinga intildi. Hozir uni tutib qolmasa, so‘ramasa-so‘roqlamasa, oyog‘iga bosh urmasa, g‘aflatda qoladi, u dunyosiyu bu dunyosi kuyadi...
U shoshqaloqlik bilan oldidagi odamlarni itarib, o‘sha suyanchiqqa yaqin bordi. Chaqiraman, dedi. Nafasi bo‘g‘ziga tiqilib qoldi.
— Kap-katta odam, nega turtasiz? — yonida turgan baqaloq xotin unga g‘azab qildi.
Shunda ayol o‘rnidan qo‘zg‘aldi.
— Bo‘pti, Mastura opa, yaxshi boring.
— Bo‘pti, jonim, xayr.
Trolleybus “g‘iyq” etib to‘xtadi. Ayol o‘rnidan turdi, eshikka bordi. Bir muddat hamrohiga o‘girildi.
U hovliqdi, jon-jahdi bilan ayol tomon intildi. Shunda ko‘zlar to‘qnash keldi. Ayol uni payqamadi. Bilmadi, tanimadi. Uning esa so‘zlashga majoli bo‘lmadi.
O‘tkinchi-ketkinchilar yo‘lda tushib qoldi. Ayol ham tushdi-ketdi.
U shosha-pisha oyna tomonga o‘tdi. Yuzlarini oynaga yopishtirib qaradi.
Nahotki, uni tanimay adashtirgan bo‘lsa? Nahotki? Axir yonidagi hamrohi ham, Mastura opa, dedi-ku! Yo‘g‘-e, ana, bo‘y-basti ham, yurishi ham o‘sha-o‘sha-ku. Ana, ayol asta ketmoqda. Kulrang yomg‘irpo‘sh bari epkindan silkinib-silkinib ketmoqda.
Boshini mag‘rur ko‘targancha, xotirjam ketmoqda.
Trolleybus g‘azillab ketdi. Shu payt nazarida ayolning ko‘zlari trolleybusga intiq, shoshilib tikilganday bo‘lib ketdi!
Axiri kulrang yomg‘irpo‘shni ko‘z ilg‘amay qoldi. Ancha ortda qolib ketdi.

1991.