SAMODIL
Ta’tilda edim. Universitetda ishlaydigan faylasuf do‘stim qo‘ng‘iroq qilib qoldi: “Bugun ochiq dars bo‘ladi... Vatan tuyg‘usi... Vatan mavzusida! Talabalar seni taklif qilishayapti”. (Shu yeri yolg‘on bo‘ldi, talabalar emas, o‘zi taklif qilayapti...). U desam bu dedi, ke, kelmasang bo‘lmaydi, deb turib oldi. Kelining ishdan qaytmadi, bolalarga ta’til bo‘lgani uchun birinchi sinfda o‘qiydigan qizimga o‘zim “enaga”lik qilayapman desam ham ko‘nmadi. “Soat o‘n birda. Kech qolma! Qizingni ham ola kel. Shuncha qorako‘z seni kutib turibdi, uyat bo‘ladi...”
Ha, mayli, uyat bo‘lmasin. Mashinani o‘t oldirdim, orqa o‘rindiqda qizim, rulda o‘zim — Universitetga yo‘l oldik.
Manzilga yaqin bo‘lish uchun katta aylana yo‘l orqali yurib, Qoraqamish dahasining qoq belidan qiyib chiqdim. Chorrahaga yaqinlashgach, orqa o‘rindiqdagi qizim yelkamdan turtkilay boshladi.
— Nima deysan? Xalal berayapsan. Bir pas jim o‘tir! — dedim ro‘paradagi oynadan qizimga qarab.
— Dada... dadajon, manavi anhorga kelganmiz-a? Akam cho‘milganlar... Anavi... anavi, qarang, bog‘cha. Men shu bog‘chaga qatnaganman-a... Dadajon, ana, svetafor, bunisi hokimlik, ana-ana... “Tabassum” magazini, bu-bu, bu esa bizning uyimiz. Biz shu uyda yashaganmiz-a? Ana to‘rtinchi qavatdagi ochiq deraza... Biz shu uyda yashaganmiz. Men derazadan ko‘chalarni tomosha qilardim-a... Dadajon, to‘xtating, mashinani to‘xtating...
Qizim yig‘lab yubordi... Yo‘l chetida to‘xtadim. Oyoq-qo‘lim bo‘shashib ketdi. Ichimdan nimadir uzilganday bo‘ldi. Qizim bo‘ynimdan mahkam quchoqlab olib hiqillab yig‘layapti.
— Dadajon, jon dada, tushaylik. — U eshikni ochib tashqariga chiqdi. Uy tomon yurdi. A’zoyi-badanim titrab, noiloj ortidan ergashdim.
— Dadajon, uyimizning yoniga borib qaytamiz, xo‘pmi, dadajon...
— Mayli ena qizim, mayli enajon!
Qizim qo‘limdan ushlab meni yetaklab oldi. Yo‘l chetidagi to‘rt qavatli uyga yaqinlashayapmiz. Oyoq-qo‘lim titrayapti. Shu mitti jondagi, mushtdekkina qizaloqdagi hayajon, uning qo‘lchalaridagi taft mening tomirlarimga ham ko‘chdi. Yuragimda allanechuk sog‘inch tuyg‘ulari olovlanib, bo‘g‘zimga nimadir tiqildi...
Shaharning o‘ziga xos turmush tarzi taqozosi bilan farzandlarim tug‘ilib o‘sgan uyni sotib, uch yil muqaddam ko‘p xonali uy olgandim. Olti yoshga kirib-kirmagan qizimning yodiga bunchalar singib o‘rnashgan bu aziz go‘sha qarshisida ayni dam o‘zimni gunohkorday his qilayotgandim.
Qizim yetaklayapti, tosh qotib uning ortidan ergashayapman. Mana, nihoyat uyning yo‘lagiga keldik, ichkari kirdik, men beixtiyor qizimning ortidan ergashayapman, zinapoyalardan yuqori ko‘tarilayapmiz, yuragim entikib ketayapti, ko‘ksimga og‘irlik qilayapti. To‘rtinchi qavatga chiqdik, so‘l tomondagi o‘sha eshik — 60 raqami ham o‘sha-o‘sha shaklda, almashtirishmabdi.
Samodil jajji barmoqlari bilan sarg‘ish dub eshikni siypalay boshladi. Ohista qayrilib munchoqday yoshli ko‘zlarini menga qadadi.
— Dadajon, ichkariga kirmaymizmi? — dedi ohista, xuddi birov eshitib qolmasin, deganday pichirlab.
— Endi ichkarida boshqalar yashayapti, qizim, — dedim.
Samodil uf tortdi. So‘ng:
— Mayli, dadajon! Mayliga, faqat mana shu yerda, zinapoyada ozgina o‘tiraylik, — dedi.
O‘tirdik. Sukunat. Biroq bu sukut botinidagi “chinqiriq” mening yurak-bag‘rimni ezib yuborayotganday edi. Qizim sekingina qo‘limdan tortdi, o‘rnidan turdi:
— Dada, Siz boravering, men hozir yetib olaman.
— Noiloj zinapoyalardan pastlay boshladim. Yelkamdan nimadir ezib turganday edi. Uchinchi qavatda to‘xtab uni kuzatdim, jajji barmoqlar eshikka tutash devorlarni siladi, so‘ng qizim eshikni o‘pib qo‘ydi... va ortga burilib zinadan pastlay boshladi. Men shaxdam qadamlar bilan pastga, birinchi qavatga yetib, tashqariga otilib chiqdim...
Mashinaga o‘tirdik. Ko‘zim jimirlashdi. Biroz o‘zimga kelgach, yo‘lga tushdik. Qizim o‘girilib mashinaning orqa oynasidan uyga qo‘l silkib xayrlashayapti.
Mashina muyulishga kelganda qo‘l telefonim jiringladi. Faylasuf do‘stim qo‘ng‘iroq qilayotgan ekan.
— Qaerlarda yuribsan?! Butun boshli auditoriya seni kutayapti... Hech shu bemalolchiliging qolmadi-da...
— Men o‘zi qaerga bormoqchiman, — dedim tutaqib.
— Hoy, esing joyidami? Universitetga, Vatan tuyg‘usi, Vatan haqida...
— Yo‘q, men borolmayman... Biz bu mavzuda gapirishga tayyor bo‘lishimiz, ma’nan tayyor bo‘lishimiz kerak ekan... Men borolmayman...
Mashinani boshqa ko‘chaga burdim. Yana telefon jiringladi. Tag‘in faylasuf:
— Hoy, sen qip-qizil shoir ekansan-ku, xayoling joyidami, hozir qaerdasan, o‘zi?
— Qaytib ketayapman.
— Nega?
— Vatan haqida yuzaki gapirmaslik uchun?
— Bu nima deganing?
— Tushunib ol o‘zing! Ulkan Vatan haqida gapirishdan avval kichik ostona — kindik qoning tomgan uyni ziyorat qilishing, o‘sha uyni yuragingga joylashing kerak ekan...
— Ol-a, gaplaring buncha havoyi bo‘lmasa.
— Bu havoyi gap emas... Buni hozir o‘rgandim.
— Hozir o‘rgandim deysanmi?.. Kimdan o‘rganding? — dedi faylasuf kesatib.
— Qizim! Birinchi sinfdan o‘qiydigan qizimdan!
— O‘lay agar, jinni bo‘p qopsan. Shu turishda boradigan joying ham tayinga o‘xshaydi.
— Ha, tayin. Hozir vokzalga boraman. Bilet olaman. Kechqurun poezdga chiqaman. O‘zimning Mo‘minqul qishlog‘imga boraman, ota uyim, ena ostonamga bosh egib ta’zim qilaman, hovlimiz devorlariga yuzimni bosaman... Bilasanmi, ko‘nglimda nimadir uyg‘onganga o‘xshayapti...
Qo‘l telefonimdan ovoz keldi:
— Ovozingni o‘chir! Masxaraboz ekansan! Men seni odam deb hurmat qilib o‘tiribman-a! Ah...
Telefon tugmasini bosib qo‘ydim. So‘ng ukamga, Tali polvonga qo‘ng‘iroq qilib, kechqurun yo‘lga chiqishimni aytdim.
— Yaxshi o‘ylabsiz, aka! Samodil qizingiz toy-toy qilib endi-endi yura boshlaganda keluvdingizlar! Hozir katta qiz bo‘lib qolgandir.
— Xudoga shukr, katta qiz bo‘lib qoldi. Maktabga borayapti... Mana, gaplash o‘zi bilan...
Ortimga o‘girildim. Samodil orqa o‘rindiqda oynaga boshini qo‘yib, go‘yoki uxlayotgan kabi ko‘zlarini yumib olgandi...
TAQA
Amerika adibi Og. Mandinoning bir she’rdan ta’sirlangani xususida o‘qidim va o‘sha she’rni men ham o‘qib dahshatga tushdim.
She’rning mazmuni shunday: “Taqachida mix yo‘q edi. Taqani qoqmadi. Taqa yo‘qoldi. Taqasiz ot qiynaldi — yiqildi. Natijada ot ustidagi chavandoz tang ahvolda qoldi, yaralandi... Chavandoz — qo‘mondonning o‘lganini bilgan qo‘shin sarosimaga tushdi, dushmanning qo‘li baland keldi, qo‘shinni tor-mor etdi, shaharga bostirib kirdi, xalqni qiyratdi, xalqni qul qildi...”.
Mana senga arzimas tuyilgan o‘sha mixning nechog‘lik katta ahamiyatga ega ekanligi, mana Senga taqachining loqaydligi qanchalar tarixiy fojiaga sabab bo‘lganligi!
OMAD
— Omadmi? Omad bor narsa, — deydi bir tanishim.
— Omading o‘zingga bog‘liq, o‘z qo‘lingdadir ehtimol? — deyman!
— Yo‘q, o‘zingga ham bog‘liq bo‘lmagan hol, lekin qancha urinsang ham Sen amalga oshirish mumkin bo‘lmagan shunday ishlar borki, alal oqibat hayratga tushib, yoqa ushlashdan boshqa chorang qolmaydi.
— Demak, Omad Senga bog‘liq bo‘lmaydi, Omad osmondan tushadi, shundaymi?
— Qanday o‘ylasang o‘zing bilasan.
— Bir voqeani aytib beraymi?
— Ayt.
— Magazingga kirdim. O‘g‘limga koptok olgani. Sotuvchi qiz rosa imilladi. Ishi bitmaydiganlar xilidan ekan. Pulni sanab berib tashqariga otilib chiqdim. Taksiga o‘tirdim. Qizil chiroqqa duch kelaverdim. Bir amallab aeroportga keldim. Samolyot uchib ketibdi. Bunaqasi hech qachon bo‘lmagan, bo‘lishi ham mumkin emas, chiptamda samolyotning uchish vaqtini 1850 deb emas, 1950 deb xato yozishgan ekan... Tasodifmi bu? Taqdirmi bu? Tasavvurga sig‘maydigan hodisa. Aeroport boshlig‘idan tortib, chipta sotuvchi qizgacha hammani obborib-olib keldim, nima desam dedim. To‘polon qildim. Sudga beraman dedim. Ishdan bo‘shattiraman dedim. Toqati toq bo‘lgan aeroportning smena boshlig‘i, suqsurdek qiz asabiylashgan holda, biroz jilmayib:
— O‘zingizni bosing. Bu ehtimol yaxshilikkadir, — dedi.
— Nimasi yaxshilikka?! Uyda xotinim, o‘g‘lim kutayapti... Men ularga va’da berganman, bugun borishimga ko‘z tikib turishibdi.
Qiz yuzini burdi. O‘zimni u yoq-bu yoqqa urishdan foyda yo‘q. Hovurimdan tushib, mehmonxonaga qaytdim. Ertalab yuvinib, taranib, choy ichdim. Televizorni qo‘ydim. Ertalabki xabar dasturi berilayapti. Kutilmaganda berilgan xabar meni gangitib qo‘ydi. Moskvadan Irkutskka uchayotgan falon reysdagi Tu-114 samolyot obi-havo noqulayligi sababli aeroportga qo‘nayotib halokatga uchrabdi. Quloqlarim shang‘illab, ko‘zim tinib ketdi. Bu o‘sha kecha men ulgurolmagan reys edi.
Kiyinib ko‘chaga otildim, aeroportga shoshildim. Qor buralab urayapti. Taksi to‘xtatdim. Aeroport foesiga kirishim hamono smena boshlig‘i, o‘sha xushro‘y sohibjamolning oynavand xonasi tomon chopdim. Ana boshini quyi egib kompyuterda nimalarnidir yozayapti. Kechagi chehrasining chaqnab-charaqlashidan asar ham qolmagan. Yuzi horg‘in. Tund. U boshini ko‘tarib oyna ortidan menga qaradi. Yuzi battar tundlashdi. Qiyofasida menga achinish hissimi yoki nafrat tuyg‘usi qotganmidi, bilolmadim. Uning g‘amgin nigohiga dosh berolmadim...
— Meni kechiring, iltimos kechiring, — dedim qizga. So‘ng o‘pkam to‘lib yig‘lab yubordim. Ayol kishi qarshisida ilk bor yig‘lashim edi, bu...
Sen nima deysan. Bu omadmidi?..
OTSIZ ARAVA
Sivilizatsiya — insoniyatni ortmalagan otsiz arava. Lekin arava shamolday uchib ketayapti.
Ot chavandozga bo‘ysinadi, har holda tirik mavjudot, uydim chuqurlik, to‘siqni, jarlikni ko‘radi, chavandozni halokat jariga qulatmaydi. Chavandoz istak-xohishini sezadi ot.
Biroq jonsiz temir ot o‘qday uchirib ketayotgan aravada chavandoz horisa, uyquga ketsa, arava shak-shubhasiz jarlikka qulaydi yoki biror to‘siqqa uriladi. Murvatlar evaziga boshqariladigan temir otlar chavandozning ehtiyotsizligi yoxud biror murvatni xato bosib yuborishi bilan yashin tezligida harakat chog‘idayoq chilparchin bo‘lib, yo‘qolib ketishi mumkin...
Otlar insonni tushunadi, behudaga yiqitmaydi, yiqilgan chavandoz tagiga o‘z yolini to‘shaydi. Chavandoz bilan jonivorni tiriklikning muqaddas rishtasi bog‘lab turadi.
Temir otlar-chi? Temir otlar? Ular ajal to‘shagiga o‘xshaydilar.
QO‘L TELEFON
Otamdan borib xabar ololmayman. Vaqtim yo‘q. Qo‘l telefon orqali hol-ahvol so‘rab qo‘yaveraman.
Onamdan xabar ololmayman. Vaqtim ziq. Qo‘l telefondan qo‘ng‘iroq qilaman.
Qadim bobolarim qirq kunlik yo‘l bosib bir-biridan xabar olishar edi. Vaqti bor edi ularning. Diydorni g‘animat bilishardi ular.
Samolyot yo‘q edi, poezd yo‘q edi... Yo‘l olis edi. Lekin mehr — muqaddas, diydor — g‘animat edi.
XXI asr — qo‘l telefonlar g‘avg‘osi, internet karomati nima bo‘ldi — mehr va muhabbat bilan mening oramda jarlik paydo qildi, oqibat va odam orasida o‘tib bo‘lmas tog‘ni vujudga keltirdi.
Odam hech narsaga ulgurolmay qoldi. Vaqt ziq. Vaqt yo‘q...
SO‘Z
So‘z — tirik... So‘zning ham joni bo‘ladi. Iste’dodsiz, no‘noq yozuvchi yoki shoir tirik so‘zni o‘ldiradi. Mahalliychi, tarafkash munaqqid adabiyotni oldi-sotdi korxonasiga aylantirib sayoz asarlarni ko‘kka ko‘taradi. Bu esa qabr tepasida bazm uyushtirilayotganga o‘xshaydi.
