Bu voqea qadim-qadim zamonlarda, janub-janub tomonlarda, qisqasi, Afrikada bo‘lib o‘tgan edi.
Yorug‘ yoz kunlarining birida ikki ilon kattakon yapasqi tosh ustida yotib quyoshga toblanmoqda va yaqindagina yutilgan quyonlarni bahuzur hazm qilmoqda edilar. Ulardan biri keksa bir ko‘zli ilon edi. Aslida g‘ilay emas, bir ko‘zli bo‘lsa-da, nimagadir u ilonlar orasida “G‘ilay” degan laqab bilan ma’lum va mashhur edi.
Ikkinchi ilon hali juda yosh va hech qanday laqabga ega emas edi. U yosh bo‘lishiga qaramay quyonlarni yaxshigina yamlamay yutar, shuning uchun porloq kelajagiga katta umid uyg‘otardi. Har qalay, yaqin-yaqinlarga qadar asosan kalamushu sichqonlar, gohida yovvoiy kurkalarning jo‘jalari bilangina o‘z nafsini qondirib yurgan bu ilon endi quyonlarni ham tanovul qilishga o‘tgan ediki, ushbu dadil qadam uning yoshida aytsa arzigulik yutuq edi.
Hordiq chiqarayotgan ilonlarning atrofi yam-yashil o‘rmon bilan qoplangan bo‘lib, unda kokos palmalari, banan va yong‘oq daraxtlari ko‘p edi. Atrofda mo‘‘jaz qushcha kattaligidagi kapalaklaru katta kapalakdek qushchalar qanot yozib quvnardilar. To‘tilar rango-rang patlarini silkitib daraxtdan daraxtga uchib-qo‘nishar, shu asno o‘zlaricha nimalarnidir chug‘ur-chug‘ur qilardilar.
Ba’zan daraxtlarning tepa-tepalarida shoxlar bexos silkinib qolar, maymunlar chiyillashar, ana shunda yaqinginada mudrab yotgan janobi sher tahdidli na’ra tortardi. Maymunlar na’rani eshitgan zahoti shivirlashib qolishar, sal o‘tmay o‘zliklarini unutib tag‘in chiyillasha boshlashardi. Nihoyat, sher o‘zining yana bir qattiq na’rasi bilan maymunlarga tahdid qilib, ular uyqusiga xalal berishayotgani, holbuki kechqurungi ovga kuch to‘plab borishi kerakligi xususida ogohlantirdi.
Maymunlar tag‘in o‘zaro shivirlashishga tushdilar, lekin butunlay jimib qolmadilar. Ular mudom nima haqdadir bahslashar, biroq aynan nimani bo‘lisholmayotganini bilib bo‘lmasdi.
Sirasini aytganda, yapasqi tosh ustida dam olayotgan ikki ilonning bu chiyillashlaru shivirlashlarga parvoyi palak edi. Gohida maymunlarning bezovta-behalovatliklariga ko‘zlari tushganida “Bu esi pastlar chirigan bananni bo‘lisholmayaptimi, nimani talashib-tortishaverishadi muncha!” deya o‘ylardi o‘zlaricha...
– Bir narsani hech tushunolmayapman, – dedi yaqindagina quyonlarni yutishga o‘tgan yosh ilon, – men ko‘z tikib turganimda nega quyonlar qochib qolmaydilar, axir, ular odatda juda tez chopadilar-ku?..
– Buning nimasiga tushunmaysan? – dedi G‘ilay. – Axir biz ularni gipnoz qilamiz-ku!
– “Gipnoz” nima u? – tag‘in so‘radi yosh ilon.
Aytish kerakki, biz yozishga kirishgan o‘sha qadim-qadim zamonlarda bo‘g‘ma ilonlar o‘z o‘ljalarini bo‘g‘ib o‘ldirmas edilar. Faqat uchrashganlarida, aniqrog‘i, bu hurkak jonivorlarga yaqin masofada bexos duch kelib qolganlarida o‘z nigoh-nazarlari bilan bechoralarni shunaqangi dong qotirib qo‘yar edilarki, ayni shu holat oddiy xalq tilida “gipnoz” deb atalar edi.
– “Gipnoz” deganlari nima o‘zi? – yana ajablanib so‘radi yosh ilon.
– Aniq javob berishga qiynalyapman, – dedi G‘ilay, aslida u g‘ilay emas, balki bor-yo‘g‘i bir ko‘zli edi, – har qalay, quyonga yaqin masofadan qaralganida u qimirlamasligi kerak.
– Nima uchun qimirlamasligi kerak? – ajablandi yosh ilon. – Men, masalan, ular hatto qornimda ham ba’zan qimir-qimir qilayotganini sezib turaman...
– Qorinda qimirlashi mumkin, – uni ma’qulladi G‘ilay. – Axir yutilgan luqma kerakli yo‘nalishda harakatlanishi shart-da.
G‘ilay shunday deya yotgan joyida bir to‘lg‘onib oldi, boisi ichidagi quyon go‘yo ularning gaplarini eshitayotgandek birdan taqqa to‘xtab qolgan va, nazarida, uni kerakli yo‘nalishga solib qo‘yish shartdek edi.
Gap shundaki, bu ko‘pni ko‘rgan qari ilonning hayotida shunaqangi baxtsiz hodisa ro‘y bergan ediki, o‘shanda u bir ko‘zidan ajragan, o‘zi ham bazo‘r tirik qolgan edi. Har gal o‘sha hodisani eslaganida yutilgan quyon qornida taqqa to‘xtab qolar, ana shunda yemishini yo‘lga solish uchun bir to‘lg‘onib olishi kerak bo‘lar edi. Yosh ilonning savollari o‘zi eslashni xush ko‘rmaydigan o‘sha ko‘ngilsiz voqeani yodga soldi.
– Baribir, men tushunmayapman, – bir muddatlik jimlikdan keyin tag‘in so‘radi yosh ilon. – Nega endi aynan biz ko‘z tikkanimizda quyon dong qotib qolishi kerak?..
– Senga buni qanday tushuntirsam ekan? – deya o‘zicha xayolga toldi G‘ilay. – O‘ylashimcha, tiriklikning taomili shunaqa, aftidan, bu shunday qadimiy yoqimli odatki...
– Biz uchun albatta yoqimliku-ya, – gapni ilib ketdi yosh ilon, – lekin bu odat quyonlar uchun yoqimli bo‘lmasa kerak-ov?..
G‘ilay nima deyishini bilmay bir muddat jim qoldi-da, anchagina mujmal javob qildi:
– Bo‘lsa bordir, buyog‘ini kim biladi deysan, uka!
Asl tabiatini olganda, G‘ilay, ayniqsa, bo‘g‘ma ilonlar dunyosida anchagina olijanob edi. To‘g‘ri, uni quyonning yumshoqqina go‘shtini tanovul qilishdan o‘zini tiyish darajasida o‘taketgan olijanob deb bo‘lmasdi. Har qalay, u quyonlar uchun shunday bir himmat ko‘rsata olardiki, og‘ziga tushgan jonivorning jonini og‘ritmasdan yutishga imkon qadar harakat qilar edi. Evoh, ayni shu olijanobligi uchun tovon to‘lashga to‘g‘ri kelgan edi unga!
– Shunday qilib, nahotki quyonlar, – hayajonlanib gapida davom etdi yosh ilon, – bu o‘zlari uchun yoqimsiz odatga qarshi isyon qilishga hech qachon hech bir harakat qilmagan bo‘lsalar?!.
– Bunday urinishlar-ku, bo‘lgan! – istab-istamay javob qildi G‘ilay.– Yaxshisi, sen mendan bu haqda so‘rama, uka! Menga o‘z ko‘rgiliklarimni eslash mutlaqo yoqmaydi.
– Iltimo-os! – yolvordi yosh ilon. – Qiziqarli bir hikoya tinglashni shunaqangi xohlab turibmanki!..
– Gap shundaki, – dedi G‘ilay g‘ijinib, – kelib-kelib aynan mening qornimdagi quyon isyon qilsa bo‘ladimi! O‘sha kasofatning kasriga bir ko‘zimdan ajraganman-da!
– Nima bo‘luvdi, ko‘zingizni tirnab olganmidi? – battar qiziqib so‘radi yosh ilon.
– Tirnashga tirnamadi-yu, biroq shu padarqusurning aybi bilan bir ko‘zimdan ajradim-da, – dedi G‘ilay, so‘ng gaplari qornidagi quyonga qanday ta’sir qilayotganini aniqlashga o‘zicha urindi. Xayriyat, quyon jimgina hazm bo‘layotgandek edi.
– Qani, aytib bering! – tag‘in yalinib-yolvordi yosh ilon. – Nima bo‘lganini juda bilgim kelyapti!..
G‘ilay ancha keksa va yolg‘iz ilon edi. Katta ilonlar unga masxaromuz yoki dushmanlarcha munosabatda bo‘lishardi, shuning uchun u manavi yosh, lekin uquvli ilonning do‘stona muomalasini juda qadrlardi.
– Mayli, qo‘ymading, aytsam ayta qolay, – rozi bo‘ldi G‘ilay. – Faqat shuni bilib qo‘yki, bu sirni boshqa yosh ilonlar bilmasliklari kerak.
– Qasam ichaman: hech kimga churq etmayman! – barcha qasamxo‘rlar kabi o‘z qiziqishini ichayotgan qasamiga sadoqat sifatida taqdim qilgani ko‘yi yalinib-yolvordi yosh ilon.
– Bu voqea yetmish yil avval bo‘lgan edi, – gap boshladi G‘ilay. – O‘shanda men sendan salgina katta edim. O‘sha kuni men la’nati quyonga Eshaklar Suvlovi qoshida duch keldim-da, oppa-oson yutdim-yubordim. Avvaliga hammasi risoladagidek ketayotgan edi, biroq keyin... quyon qornimning qoq o‘rtasiga borganida... kutilmaganda orqa oyoqlarida tik turib, boshini yelkamga qattiq tirab olsa bo‘ladimi!..
Shu payt G‘ilay hikoyasini to‘xtatib, qulog‘ini ding qildi.
– Boshini yelkangizga tirab olsa nima qipti? – betoqatlanib so‘radi yosh ilon.
– Kimdir bizning gapimizni tinglayotgandek tuyulyapti-da menga! – dedi G‘ilay sog‘ ko‘zini nariroqdagi qalin butazorga tikib.
Yosh ilon battar betoqatlandi:
– Menimcha, sizga shunday tuyulyapti, xolos. Axir, siz yaxshi eshitmaysiz-ku! Bo‘laqoling, davomini ayting!
– Men g‘ilayman, biroq eshitish qobiliyatim joyida, uka! – norozi bo‘lib pisanda qildi keksa ilon, so‘ng tezgina hovuridan tushdi. Aftidan, deb o‘yladi u o‘zicha, shox-shabbalarning shamolda shitirlashini tirik jonning qimirlashi deb yanglishdi, shekilli-da.
U g‘aroyib hikoyasini davom ettirdi. Lekin gohida yutilgan quyonni hazm qilish uchun to‘lg‘onib, gohida kimdir gaplarini tinglayotganidan gumonsirab o‘qtin-o‘qtin to‘xtab qolaverdi. Keling, biz o‘zimiz bo‘lgan voqeani tutilmay-to‘xtamay muxtasarroq hikoya qila qolaylik. Biz, axir, gapimizni kimdir tinglayotganidan xavotirlanmaymiz, qolaversa, yaxshi bilasizki, o‘zgalarning sir-asrorlari hisobiga jasorat ko‘rsatish hamisha yoqimli!
Shunday qilib, qari G‘ilay hali o‘shanda na qari, na g‘ilay bo‘lmagani holda Eshaklar suv ichadigan ko‘l qoshida quyonni yutdi-yubordi. Darhaqiqat, avvaliga hammasi baayni xamirdan qil sug‘urgandek silliqqina kechdi. Lekin quyon kutilmaganda pastki oyoqlarida turib, boshini uning yelkasiga tiragan ko‘yi qorin bo‘shlig‘ida toshdek qotib qoldiki, bu xatti-harakati bilan hazm bo‘lmoqchi emasligini so‘zsizgina anglatmoqchidek...
– Ie, bu nima xurmacha qiliq? – dedi unga G‘ilay. – Nega o‘zboshimchalik qilyapsan? Qani, hazm bo‘l-da, yo‘lingda davom et!
– Men senga qasdma-qasd shu alfozda turaveraman! – qornining ichidan qichqirdi quyon.
Bunday o‘taketgan qaysarlikka javoban nima deysan endi!
– Asli senga yaxshilik qilgan men ahmoq! – g‘ijindi G‘ilay. Bir muddat o‘ylanib, qo‘shimcha qildi: – Ko‘ramiz, qachongacha shunday tek qotib turaverar ekansan!..
G‘ilay hali juda yosh, egiluvchan va kuchli dumi bilan uni savalay ketdi. Savalagani sayin joni og‘ridi, lekin padarqusur quyonning parvoyi palak!
– Men og‘riqni sezmayapman, men og‘riqni sezmayapman! – tag‘in qichqirdi u qornida turib.
Rostdan ham, deb o‘yladi o‘shanda ilon, mening terim qalin bo‘lganidan keyin, bu shakkokning adabini beraman deb o‘zimni o‘zim jazolayapman, shekilli?..
– Mayli, ko‘ramiz! – battar g‘ijindi G‘ilay. – Hozir men sening boshingga shunaqangi it kunini solayki, holingga maymunlar yig‘laydigan bo‘lsin!..
U atrofga olazarak qaradi. Ulkan kokos palmasining jaladan keyin ochilib qolgan bukri ildiziga ko‘zi tushdi. Ildiz qoshiga ohista o‘rmalab borib, qornining yashovchan quyon do‘mpaytirib turgan joyi-ni bukri ildizga tiradi.
– Yaxshilikcha yot! – yovvoyi vajohat bilan hayqirdi u. – Yo‘qsa naq boshingda yong‘oq chaqaman!
– Qani, chaqib ko‘r-chi! – battar qaysarligi tutdi bu esi past quyonning. – Men ham bo‘sh kelmaganim bo‘lsin!
Ana shunda ilonning butun vujudini g‘azab qopladi. Bukri ildiz ostiga kirib kiftini unga ishqayverdi-ishqayverdi.
Daraxt qattiq silkindi, kokos yong‘oqlari yerga duvva to‘kildi, biroq quyon battar quturdi.
– Ha! – deb qichqirdi. – Yana! – deb baqirdi. – Bo‘shashma! – deb masxaraomuz dalda berdi.
G‘ilay jahl ustida daraxtni shunaqangi silkitdiki, uning antiqa xatti-harakatlarini qiziqib tomosha qilib turgan maymun... naq boshiga yiqilib tushsa bo‘ladimi! Zarba sezilarli darajada kuchli edi, chunki maymun daraxtning eng uchidan yerga qulab tushgan edi. Chaqib o‘ldirmoqchi bo‘ldi, lekin boshiga balo bo‘lib yog‘ilgan maymun chaqqongina juftakni rostlab qoldi. Ortidan tashlanay desa, qornida ko‘ndalang turib olgan anovi tavqi la’nat!..
O‘zi quyonning xurmacha qilig‘idan jig‘ibiyroni chiqqan emasmi, ustiga yiqilgan maymun obro‘yini bir pul qilib boshini tuproqqa qorishtirganidan battar jazavasi tutib shunaqangi kuch bilan siltandiki, natijada bukri ildiz uzilib ketdi va u... nariroqdagi shamshod daraxtiga bor kuchi bilan kalla qo‘ydi-da, shu zahoti hushini yo‘qotdi.
Taxminan biror soatdan keyin hushiga kelib, ohista bosh ko‘targancha tevarakka nigoh tashladi. Garchi boshi g‘uvillab turgan bo‘lsa-da, atrofida qondosh ilonlarning qadrdon vishillashlari yaxshi eshitilib turibdi. Taniganlar, sudralib kelganlar, endi biri olib-biri qo‘yib gap berayotgan qavmdoshlari...
– Ish yurishmasa shunaqa bo‘ladi, – vishilladi bir ilon. – Yumshoqqina quyonning go‘shtiga ham bo‘kib o‘laverasan!
– Kimlardir bizning holimizga havas bilan qarashadi tag‘in! – dedi ilonlar orasida o‘zining tushkun kayfiyatiyu badbinligi bilan ma’lum va mashhur bir ilon...
– Oh, birodarlar! – beixtiyor faryod chekdi G‘ilay. – Anovi qornimdagi padarqusurning uni o‘chib, o‘zi hazm bo‘lay dedimi?..
– Taxminan maymunning kaftidekkina joyi hazm bo‘lgandir-ov! – dedi yaqinroqda yotgan bir ilon.
– Hamma gap maymunning qanchalik kattaligida-da! – daraxt tepasida turib kutilmaganda gap qo‘shdi bir maymuncha. – Agar gap Orangutanning kafti haqida ketayotgan bo‘lsa, uning tirnoqchasiyam hazm bo‘lgani yo‘q hali!
– Na uni o‘chdi, na murtini bolta kesdi bu quyonning! – hamma narsani qora rangda ko‘rishga yomon o‘rgangan ilon gapni ilib ketdi: – Avval-boshda qanday qoziqdek tiqilgan bo‘lsa, shunday qotib turibdi!..
– Birodarlar, yordam bering!.. –tag‘in holsizlanib yolvordi G‘ilay.
– Ishlar yomon! – kutilmaganda ilonlar podshohi Ulug‘ Bosh-qoshning ovozi yangradi: – Yomon odatlar yuqumli bo‘ladi. Quyonlarning bunday shakkokligini ko‘rib, hali maymunlar ham bizga aql o‘rgatib boshlaydi endi!
– Nima, maymunlarning boshqalardan kam joyi bormi?! – Daraxt tepasida po‘pisa bilan barmoq o‘ynatdi jikkakkina maymuncha. – Bir gap bo‘lsa darrov “maymun”, “maymun”!..
Ulug‘ Bosh-qoshning ovozini eshitib, G‘ilay qattiq dahshatga tushdi. Bu dahshatning oldida o‘zining boshiga bexos yog‘ilgan kulfatlar, nazarida, holva edi.
Gap shundaki, Ulug‘ Bosh-qosh ilonlar orasida ko‘rinish berganida o‘zining jangovar madhiyasini aytar, barcha ilonlar Bosh-qoshga cheksiz sadoqati ramzi sifatida madhiyani boshlarini ko‘tarib tinglashlari talab etilar edi.
Mana o‘sha qisqagina, ammo shu turishida ham anchagina ma’noli jangovar madhiya so‘zlari:

Ajdahoning avlodlari,
Ulug‘ merosxo‘rlari,
Ulug‘ Bosh-qoshning shogirdlari,
Yosh ilonlar!
Yutilgan quyonlarning shirin yukini
Dast ko‘taring! Bu suronli davr talabi!

Ulug‘ Bosh-qosh uchun, hatto o‘zidan yoshi kattaroq bo‘lsa-da, barcha ilonlar kichkina hisoblanardi. Uning madhiyasini bosh ko‘tarib eshitmagan ilon xoin sifatida o‘ldirilar edi.
G‘ilay hali G‘ilay bo‘lmay turib, Ulug‘ Bosh-qoshning ovozini eshitganda dahshatga tushganiga sabab mana shunda edi! Axir, u azbaroyi hushi o‘zida bo‘lmagani uchun madhiya aytilganida boshini ko‘tarolmadi-ku!
Aslida u bekorga qo‘rqqan ekan. Ulug‘ Bosh-qosh madhiya aytganida boshlarni ko‘tarish odati shu qadar kuchli bo‘lib, bu odat qon-qonlarga shu qadar chuqur singib ketgan ediki, u hushini yo‘qotgan holida ham madhiyani eshitganida boshqa ilonlar qatorida boshini ko‘targan edi.
Ulug‘ Bosh-qoshning taklifiga ko‘ra, ilonlar omadi chopmagan qavm-doshlarini qanday qutqarish masalasini muhokama qilishga kirishdilar. Bir ilon unga eng baland palmaning eng baland shoxiga qadar o‘rmalab chiqib, o‘zini yerga tappa tashlash, shu yo‘l bilan beadab quyonning boplab ta’zirini berishni maslahat qildi.
– Bu qanaqasi, birodarlar?! – fig‘oni falakka o‘rladi bechora G‘ilayning. – Men, axir, shu ahvolda daraxtga o‘rmalab chiqolmayman-ku... O‘rmalab chiqqan taqdirimda ham, yerga quyonim bilan emas, yana boshim bilan yiqilsam nima bo‘ladi?.. Men, axir, omadsizman...
– To‘g‘ri, u o‘rmalab chiqolmaydi, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh, – xo‘sh, kimda yana qanday taklif bor?
– Balki quyonni qayt qilib tashlagani ma’quldir? – iymanibgina so‘radi bitta ilon. Ulug‘ Bosh-qosh o‘ylanib qoldi:
– Bir tomondan olib qaraydigan bo‘lsak, bu yo‘l to‘g‘riga o‘xshaydi, – dedi u. – Lekin boshqa tomondan olib qaralganda, ilonning og‘zi chiqishga emas, kirishga moslangan!..
– Biz axir bu mo‘maygina luqmadan butunlay voz kechmoqchi emasmiz-ku! – dedi ushbu antiqaroq taklifni o‘rtaga tashlagan ilon jur’at paydo qilib. – Quyon og‘zidan chiqishi bilan bir olg‘irrog‘imiz og‘zimizga olamiz-da, betamizga yutish qanaqa bo‘lishini ko‘rsatib qo‘yamiz, tamom-vassalom!
– Bunday tentak quyonni yutgandan ko‘ra tipratikan yutganim yaxshi! – dedi hamma narsani qora rangda ko‘rishga odatlangan ilon.
– Tinchlik saqlansin, o‘rtoqlar! – ogohlantirdi Ulug‘ Bosh-qosh. – Ohistaroq vishillang! Unutmangki, dushman ichimizda... Har qalay, bittamizning ichimizda... Butun hayotim davomida (Xudoga shukur, ikki yuz yil yashab qo‘ydim), bor-yo‘g‘i bir martagina quyon ilonning og‘zidan qaytib chiqishga muvaffaq bo‘lgan!
– Qanday qilib?!
– Bu qiziq-ku...
– Aytib bering!.. – vishillashdi ilonlar.
– Birodarlar! – nola qildi G‘ilay. – Shu topda o‘tganni kavlashtirishga balo bormi?! Men nima ahvoldaman-u...
– Sabr qil! – dedi Ulug‘ Bosh-qosh. – Meni o‘z xalqim bilan gaplashib olgani qo‘y-da!.. Shunday qilib, bu voqea “Navbatdagi quyongacha quyonga quyon” degan o‘yin ilonlar orasida keng tarqalgan doril-omon zamonlarda bo‘lib o‘tgan edi.
– Bu qanday o‘yin bo‘ldi tag‘in?
– Qiziq...
– Tezroq ayta qoling!..
– Birodarlar!. – atrofga najot istab mo‘ltiradi G‘ilay. Biroq endi uning oh-nolasini hech kim eshitmadi. Odatda Ulug‘ Bosh-qosh ko‘rgan-kechirganlarini aytib boshlaganida uni to‘xtatish ham, tinglovchilarni alaxsitish ham anchagina qiyin edi.
Sirasini aytganda, rostdan ham, qachonlardir ilonlar orasida shunday bir o‘yin keng tarqalgan edi. Endigina quyonni yutgan ilon shu topda boshqa quyonni yutgan boshqa ilonga taklif qilar edi:
– Navbatdagi quyongacha quyonga quyon qilamizmi?
– Yaxshi! – deydi ikkinchi ilon, agar o‘yinga hushi bo‘lsa.
O‘yinning tartibi shunday ediki, ikki ilon yonma-yon yotib, hakamlik vazifasini o‘z zimmasiga olgan uchinchi ilonning buyrug‘iga binoan, ilonlar ichidagi quyonlar bosh bilan dum orasida u yoqdan, bu yoqqa o‘zaro musobaqalashib yugurishga tushardilar. Kimning quyoni epchilroq bo‘lsa, o‘sha yengib chiqqan hisoblanardi. Ilonlar ichidagi quyonlarning yugurishini tashqaridan osongina kuzatish mumkin edi, chunki ilonning sag‘risi quyonning harakatiga qarab to‘lqinlanib turardi. O‘yinning eng qiziq tomoni shunda ediki, hakamning o‘z ovozini o‘zgartirgan holda: “Quyonlar, qochib qoling, ilon yoningizda!” – degan ogohlantirishidan so‘ng quyonlar beixtiyor yugurib boshlardi. Ikkala quyon shuning uchun ham yugurib boshlar ediki, ular qorin bo‘shlig‘ida gipnoz kuchidan qutulganlarida o‘zlariga nima bo‘lganini mutlaqo eslolmasdilar. Qochib chiqadigan yo‘li bor antiqa kovakka kirib qolganmiz deb xayol qilardilar o‘zlaricha.
Ichidagi quyon chaqqonlik ko‘rsatgan ilon g‘olib deb topilardi. G‘olibning yutug‘i shu bo‘lardiki, mag‘lub unga yana bir quyonni topib, gipnoz qilib, ana undan keyin o‘zi chetga chiqishi, g‘olibga “Marhamat, yuting!” deya iltifot ko‘rsatishi kerak bo‘lar edi. Mag‘lub uchun do‘zax azobi edi bu! Ayrim ilonlar ikki-uch marta ketma-ket yengilganlaridan keyin azobga chidayolmay asab kasaliga giriftor bo‘lardilar.
Ulug‘ Bosh-qoshning aytishicha, ushbu o‘yinning asosiy xususiyati shunda ediki, u yoki bu ilon qanchalik ko‘p yutgani sayin uning oshqozoni shunchalik ko‘p cho‘zilar, bu navbatdagi quyonning yugurishini osonlashtirar, binobarin, ayni shu ilonda g‘olib chiqish imkoniyati tobora oshib borar edi. Ilonlar orasida hatto shunday bir chempion ham chiqqan ekanki, u oshqozonini muttasil takomillashtira borib, ichida uloqcha ham bemalol yugura oladigan qilgan ekan!
– Shoh, e shoh! – kutilmaganda Ulug‘ Bosh-qoshni qiziq gapdan to‘xtatdi bir Kaltabaqaygina ilon.
Ilonlar orasida u o‘zining bitmas-tuganmas qiziquvchanligi bilan tanilgan, shuning oqibatida quyon o‘rniga bananni yutib boshlagan va hatto banan quyonga nisbatan xushxo‘rroq degan aqidani shakkoklarcha ilgari surmoqda edi. Yaxshiyamki, bu shakkokka ilonlar orasida hech kim ergashmadi. Baribir, Ulug‘ Bosh-qosh Kaltabaqayni yoqtirmas edi – uni axloqiy buzuq, ma’naviy jihatdan aynigan deb hisoblardi.
– Shoh, e shoh! – so‘radi Kaltabaqay. – Mana, men, masalan, kaltaman, boshqalar, deylik, uzun?.. Mening ichimdagi quyon boshimdan to quyrug‘imga qadar boshqalarga nisbatan tezroq yuguradimi?..
– U-u-u, Kaltabaqay, – unga qarab vishilladi Ulug‘ Bosh-qosh, – hamisha sen o‘zingni boshqalarga qarama-qarshi qo‘yasan... Sen qadimda ilonlar o‘zingdan ahmoqroq bo‘lgan deb o‘ylama-da. Agar ilonlardan biri uzunroq bo‘lsa, uning ortiqcha joyini burab, ikkinchisi bilan baravarlashtirib qo‘yganlar.
 Ayniqsa, shu o‘rinda ilonlar Shohning hikoyasi o‘zlariga yoqib tushganidan va bu qadimiy o‘yinning shartlari naqadar adolatli bo‘lganidan qattiq hayratlandilar.
– Yashasin Shoh va uning o‘chmas xotirasi! – xushnud qichqirdilar ular. – Bu ajoyib o‘yinni biz ham o‘ynaylik-da endi!
– Afsuski, iloji yo‘q, – oraga jimlik cho‘kishini kutib, mahzun holatda dedi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Nega endi? – hafsalalari pir bo‘lib so‘rashdi ilonlar. – Sen hamisha bizning erkimizni cheklashga urinasan. Ichimizda quyon yugurishini istaymiz biz ham!
– Sababi bir ulug‘ fojia ro‘y berib, o‘shandan keyin quyonlarning ilonlar ichida yugurish erkini cheklashga to‘g‘ri kelgan, – tushuntirish berdi ilonlar shohi.
– Hamisha shunaqa! – po‘ng‘illadi hamma narsani qora rangda ko‘rishga odatlangan ilon. – Quyonlar erki cheklanadi-yu, aslida ilonlar jabr ko‘radi!
– Gap shundaki, – hikoyasini davom ettirdi Ulug‘ Bosh-qosh, – o‘yin paytida ilonlardan biri haddan tashqari og‘ziochiqlik qildimi yoki uning quyoni favqulodda abjirlik ko‘rsatdimi, ishqilib, quyon ilonning og‘zidan lip etib chiqib o‘rmonga qochib qolsa bo‘ladimi!
– Aql bovar qilmaydi! – baravariga hayratlandi bir necha ilon.
– Qanaqangi ablah quyon ekan bu! – bosh chayqab vishillashdi boshqalari.
– Ishonish qiyin, biroq bu ayni haqiqat, – o‘z hikoyasini davom ettirdi Ulug‘ Bosh-qosh, – bu bizning tariximizdagi eng qora kunlar bo‘lgan. Qochqoq quyon bizning ichki tuzilishimiz haqida qaerlarda nimalar deb vaysashi noma’lum edi. Gaplarini boshqa quyonlar qanday qabul qilishadi? Albatta, uni topib jazolash choralari ko‘rildi, topaloqqa mukofot e’lon qilindi, biroq ilonlar orasida past-baland gaplar o‘rmalay boshladi. Oradan bir muddat o‘tib u yoki bu ilon o‘sha qochqoq quyonni tutib, hatto yutib yuborgani xususidagi ma’lumotlar birin-ketin kela boshladi. Lekin qochgan quyon atigi bittagina bo‘lgani, uning tutilganiyu yutilgani xususidagi xabarlar esa, ko‘pligi sababli, aynan o‘sha padarqusur tutilganini tekshirib ko‘rish o‘ta mushkul edi. Vaqt o‘tishi bilan biz xotirjam bo‘ldik. Har qalay, quyonlar tomonidan uyushtirilgan yalpi noroziliklar kuzatilmadi. Hoynahoy isyonkor quyon chekka bir o‘lkadagi kamtaringina ilon tomonidan tutib olingan. O‘sha ilon nafaqat mo‘may mukofot ilinjida, hatto aynan qanaqangi quyonni yutayotganini o‘zi ham bilmagani holda, shakkokni bahuzur tanovul qilib yuborgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas edi. Vaqti-soati bilan biz og‘ziochiq – lapashang ilonni qatl etdik-da, shu bilan hayotimiz qayta izga tushdi. To‘g‘ri, bu o‘ta qiziqarli o‘yinni taqiqlab qo‘yishga majbur bo‘ldik. Chunki ilonning ichidagi quyonning hayotini g‘ayritabiiy ravishda uzaytirishga urinishlarga chek qo‘yish kerak edi. Tutding-da yutdingmi, marhamat, hazm qil, bu muhim ishni paysalga solib bo‘lmaydi, shu ikki o‘rtada oliftagarchilikka balo bormi!..
Ulug‘ Bosh-qosh landovur ilonni tantana bilan qatl etishning ajabtovur tafsilotlarini eslab bir muddat jim qoldi. U qatl haqida kimdir so‘rashini juda-juda istar edi. Biroq hech kimdan sas-sado chiqmadi. Shunda u yordamchilaridan biriga shivirladi, toki qatordagi ilonlar orasida kutilgan savol jadal ravishda tashkil etilsin!
– Bir guruh ilonlar qiziqish bildirishyapti, – nihoyat, savol o‘rtaga tashlandi, – o‘sha lapashang ilon aynan qay yo‘sinda qatl etildi?
– O‘rinli savol, – bosh chayqadi Ulug‘ Bosh-qosh. – Chinakamiga ajabtovur ish bo‘lgan edi bu! Hozirda biz bunday qatl turini yo‘q qildik, ochig‘ini aytsam, bekor yo‘q qilibmiz! Qatl shunday ediki, unda ilon o‘zini o‘zi yeb bitiradi. Unga ikki oy mobaynida yemish berilmaydi. Ana shundan keyin o‘z dumi o‘z og‘ziga to‘g‘rilab qo‘yiladi. Bundan-da ibratliroq jazoni tasavvur qilish mushkul! Bir tomondan, o‘zining dumini yutish ayanchli holligini u yaxshi tushunadi, ikkinchi tomondan, ilon sifatida og‘ziga ilingan o‘ljani yutmasa turolmaydi. Bir tomondan, u o‘zini o‘zi yeb bitiradi, ikkinchi tomondan, shu yo‘l bilan uqubatli hayotini sal bo‘lsa ham uzaytiradi. Axiyri ilonning qariyb boshigina qoladi-da, bu kallavaram boshni qarg‘a-quzg‘unlar cho‘qishga tushadi...
– Qanaqangi dahshatli manzara! – beixtiyor xitob qilishdi ayrim ilonlar. Ayrimlari esa, jimgina o‘z dumlariga zimdan ko‘z yugurtirdilar.
– Shunisi yetmay turuvdi! – dedi hamma narsani qora rangda ko‘rishga odatlangan tushkun kayfiyatdagi ilon. – Dumalanib yotganimda ham dumim tasodifan og‘zimga to‘g‘ri kelib qolmadimi ekan deya xavotirlanadigan bo‘ldim-da endi!
– Har qalay, shunisi aniqki, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh, – ana o‘shandan buyon bironta ilon quyonni og‘zidan chiqarmaydigan bo‘ldi.
– O‘taketgan vahshiylik bu! – kutilmaganda xitob qildi Kaltabaqay uzoqdagi ilonlar panasida turib.
Ilonlar bunday qo‘pol muomalaga javoban nimadir deyishga ulgurmasidan, misli ko‘rilmagan bir so‘z quloqqa chalindi.
– Ablah! – kutilmaganda qaydandir allakimning aniq-tiniq ovozi eshitildi.
Barcha ilonlar bir-birlariga shubha bilan qarab, bunday haqoratli so‘zni aynan kim aytganini aniqlashga o‘zlaricha urindilar.
Ayni vaqtga kelib, ko‘pchilikning nazaridan qolgan G‘ilay qattiq dahshatga tushib shuni his qildiki, o‘zi o‘taketgan omadsizlik bilan yutgan la’nati quyonning ovozi edi bu! U yutilgan quyonning ichdagi harakatiga javobgarlik to‘la ravishda o‘z zimmasiga tushishini yaxshi bilardi, shuning uchun ham dahshatga tushgan edi.
Modomiki boshqa ilonlar aynan kim qichqirganini fahmlamayotgan ekanlar, u har ehtimolga qarshi Shohni haqorat qilgan kimsani qidirgan bo‘lib atrofga alangladi.
– Kim “ablahlar” dedi?! – vajohat bilan vishilladi Ulug‘ Bosh-qosh qo‘rqqanlaridan boshlarini o‘t-o‘lanlar orasiga yashirib olgan ilonlar safini bir sidra ko‘zdan kechirar ekan. – Mabodo sen emasmisan, Kaltabaqay?!
– Men vahshiylik haqida gapirdim, lekin “ablah” haqida, – zaharxanda bilan birlikda ta’kidladi Kaltabaqay, – hech narsa deganim yo‘q!
 Ulug‘ Bosh-qosh haqoratli so‘zni shuning uchun ham ko‘plikka o‘tkazib aytgan ediki, toki u ko‘pchilik ilonlarga taalluqli, shaxsan o‘ziga, Ulug‘ Bosh-qoshga esa, bir qismigina tegishli bo‘lsin. Haqorat shu yerda turgan ilonlarga baravar taqsimlab berilsin! Unga bunday maydalanish natijasida haqoratning zalvori nisbatan kamayib qoladigandek tuyulgan edi, garchi ablahlik, kattadir-kichikdir, baribir, o‘z nomi bilan ablahlik edi.
 Aytib o‘tish kerakki, keyinchalik tuzumlilar ilonlarning haqoratni bunday ko‘pchilikka baravar taqsimlash odatlarini yaxshigina o‘zlashtirib olib, o‘zini qatordagi ablah sifatida taqdim etadigan, shu tariqa o‘z ablahliklarini imkon qadar kamaytirib ko‘rsatadigan bo‘ldilar.
 Shunday qilib, Kaltabaqay o‘zining aynan nima deganiyu haqoratning birlikdami-ko‘plikda qo‘llanganini hammaga yaxshigina eslatib qo‘ydi. Ayni shu o‘zi uchun yoqimsiz nozikkina jihatga e’tiborni qaratmaslik uchun Ulug‘ Bosh-qosh unga oshkora dakki-dashnom berib o‘tirmadi.
– O‘-o‘-o‘, Kaltabaqay! – u tomonga qarab shivirlash qadar vishillash bilan kifoyalandi, – senimi, hali shoshmay tur!
– Ablah! – kutilmaganda yana G‘ilayning qornidagi quyon qichqirib qoldi.
– Yolvorib so‘rayman, jim bo‘l! – iltijo qildi G‘ilay qo‘rquvdan dag‘-dag‘ titrab.
– Men bu yerda jim bo‘lish uchun turganim yo‘q! – ovozining boricha hayqirdi quyon.
Atrofdagi ilonlar G‘ilayga ajablanib qarashdi. Chunki ular nega bu omadsiz boshiga muqarrar o‘lim keltiruvchi so‘zni aytishga jur’at qilganiga mutlaqo tushunmadilar. Hammalari Ulug‘ Bosh-qoshning maroqli hikoyasiga mahliyo bo‘lib, G‘ilayning qornida tirik serg‘ayrat quyon borligini paqqos unutib qo‘ygan edilar.
– Ie, bu hali senmisan?! – nihoyat vishilladi Ulug‘ Bosh-qosh hali g‘ilay bo‘lib ulgurmagan, lekin shunday bir ko‘rgilik ostonasida turgan G‘ilayga.
– Bu men emas, mening ichimda! – titrab-qaqshab tan oldi G‘ilay.
– Ichingda iloning bormi?! – Istehzo bilan so‘radi Ulug‘ Bosh-qosh. Ilonlar orasida keng tarqalgan haqorotomuz ibora edi bu.
– O, Shoh! – tavallo qildi G‘ilay. – Siz odatdagidek ulug‘ o‘tmishingizga mahliyo bo‘lib, mening ichimda quyonim borligini unutib qo‘ydingiz...
– Nima qilibdi?! – uni gapdan to‘xtatdi Ulug‘ Bosh-qosh. – Mening ichimda ham quyonim bor, qolaversa, bittagina emas...
Ammo shu payt yordamchilaridan biri u tomonga engashib, gap nimadaligini qulog‘iga ohista shivirladi.
– Ha, darvoqe, – esladi Shoh, – bizning hammamizni “ablah” deb o‘sha quyon aytdimi hali?
– Ha, men! – hayqirdi qo‘rquvdan dong qotib qolgan ilonning ichidagi shartaki quyon. – Sen o‘zingning ablahlaring orasida eng oliy ablahsan, buning ustiga, ahmoqsan!
– Men ablahmanmi?! – g‘azabdan nima deyishini bilmay savolni beixtiyor takrorladi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Ha, sen ablahsan! – qichqirdi shakkok quyon.
– Men ahmoqmanmi?! – quloqlariga ishonmay, savolni takrorladi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Ha, sen ahmoqsan! – g‘olibona qichqirdi quyon. Bu gal uning ovozi nihoyatda aniq eshitildi. Chunki bechora G‘ilay qo‘rqqanidan og‘zi ochilganicha anqayib qolgan edi.
Oraga yoqimsiz jimlik cho‘kdi. Bu paytda Ulug‘ Bosh-qosh G‘ilayga qattiq ko‘z tikdi.
– Sening oshqozoning quyonlarning minbariga aylanib qolibdi, – dedi u tahdid bilan, – lekin sen hali bu qilmishing uchun javob berasan, yaramas nogiron!
– O, shohanshohim! – tavallo qildi bechora G‘ilay.
– “Shohanshoh”mish! – achchiq kuldi Ulug‘ Bosh-qosh. – Ichida quyon gapiradigan ilon biz uchun kerakli ilon emas!
– Kerakli ilon emas, kerak emas! – vishillashdi ilonlar.
– Shuning uchun ham, – nihoyat, o‘ziga kelib, gapida davom etdi Ulug‘ Bosh-qosh, – buni Fillar So‘qmog‘iga oborib tashlang, modomiki bu ayanchli nogiron o‘zi eplay olmas ekan, betgachopar quyonni fillar bosib chalpak qilib tashlashsin!
Ulug‘ Bosh-qoshga soqchi ilonlar G‘ilayni tutib, Fillar So‘qmog‘i tomon olib ketdilar. Ular olib ketgunicha ilonning oshqozonidagi quyon beto‘xtov qichqiraverdi.
– Quyonlar! – qichqirdi u. – Bir quyon ilonning og‘zidan qaytib chiqib qochib qutulibdi! Shohning o‘zi bu haqda gapirdi! Ilonlarga qarshilik ko‘rsating! Hattoki qorinda turib ham! Menga o‘xshab!..
– Tezroq ko‘zdan yo‘qotinglar! – buyurdi Ulug‘ Bosh-qosh. Ilonlar sirini quyonlarga ovoza qilish uning asabiga tegayotgan edi, albatta.
– Biz-ku, harakat qilyapmiz, – o‘zlarini oqladilar soqchilar, – lekin buning qarshiligi...
– Birodarlar! – fursatdan foydalanib shivirladi G‘ilay ularga, – shafqat qiling, axir fillar quyonimga qo‘shib meni ham yanchib tashlaydi-ku!
– Quyonlar senga birodar! – javob qildi soqchilar uni chakalakzorning ichkarisiga olib kirib ketar ekanlar.
– Quyonlar! – hali-hanuz quloqqa chalinardi tap tortmas quyonning ovozi. – Bir quyon ilonning og‘zidan chiqib qochib qutulibdi! Shohning o‘zi aytib berdi buni!..
– Xi-xi-xi, – daf’atan Kaltabaqayning zaharxandasi eshitildi, – o‘zi shivirlab gaplashinglar deb, tag‘in o‘zi qavmimiz sirini fosh qilib o‘tiribdi anovi qovoqbosh!
– Yaramas! – Ulug‘ Bosh-qosh Kaltabaqay bilan pachakilashmaslik uchun gapni qisqa qildi: – Banan yeb kun ko‘radigan maymun!
– Hali maymun sen ablahdan yomonroq bo‘ldimi? – yong‘oq daraxtining qalin yaproqlari orasidan boshini chiqarib qichqirdi bir maymuncha. – Bizga tinchlik berasanmi-yo‘qmi? Bir gap bo‘lsa, darrov “maymun”, “maymun”!
Ulug‘ Bosh-qosh boshini ko‘tarishi bilan maymun qalin barglar orasiga yashirindi va hoynahoy, yong‘oq chaqa boshladi. Chunki yong‘oq po‘choqlari yerga shiddat bilan yog‘ilishga tushdi... Maymunlar bilan ilonlarning o‘zaro munosabatlari birmuncha chigal edi. Gap shundaki, ilonlar odatiga ko‘ra, maymunning go‘shti bilan oziqlanish mumkin edi. Biroq ular judayam serjun bo‘lgani va go‘shti u qadar mazali emasligi uchun maymunlarni tanovul qilish odobdan hisoblanmasdi.
Shu nuqtai nazarni Ulug‘ Bosh-qoshning o‘zi ham ko‘p marotaba ta’kidlagan, maymunlar, bir tomondan, go‘shtining bemaza hisoblanganidan manfaatdorlikni his qilishgan, boshqa tomondan, o‘zlarining mukammal emasligiga allaqanday imo-ishoralarni og‘rinib qabul qilgan edilar. Shuning uchun ular mayda siyosat bilan shug‘ullanib, ilonlarning ayrim kamsitishlariga javoban yengil do‘q-po‘pisa qilish bilan kifoyalanishar, ayni chog‘da, ilonlar orasida o‘zlarining mazali ekanligi xususidagi nuqtai nazarni saqlab qolishga urinishar edi.
– Topishmoq eshiting! – dedi Ulug‘ Bosh-qosh, quyonning shakkoklarcha qichqiriqlaridan qolgan noxush taassurotlarni izsiz yo‘qotishga urinib. – Hazilomuz topishmoq-da bu. Qanday quyon ilon bo‘lishi mumkin?
Ilonlar o‘ylanib qoldilar. Ayrimlar Shoh bu topishmoq yordamida bo‘lajak xoinlarni qidiryapti deb o‘yladilar, shuning uchun har ehtimolga qarshi jimgina turaverishni ma’qul ko‘rdilar. Boshqalar haqiqatga nisbatan yaqinroq mulohazalarini aytishga jazm qildilar. Biroq to‘g‘ri javobni hech kim topolmadi.
– Javobini eshitaylik, javobini! – qichqira boshlashdi ilonlar.
– Yaxshi, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh, – mana sizga javob: ilon yutgan quyon ilon bo‘lishi mumkin!
– Buni qanday tushunish kerak, o, Shoh? – ajablanib so‘rashdi ilonlar.
– Chunki ilon hazm qilgan quyon ilonga aylanadi-da. Demak, ilonlar – bu o‘z taraqqiyotining oliy darajasiga erishgan quyonlardir. Boshqacha aytganda, biz – avvalgi ularmiz, ular – kelajakdagi biz.
– Xo-xo-xo! – Ulug‘ Bosh-qoshning haziliga qoyil qolib kulishdi ilonlar. – Biz – sobiq quyonlarmiz. Qoyil!
– Ilmiy nuqtai nazar-da bu, – kamtarlik bilan qo‘shib qo‘ydi Ulug‘ Bosh-qosh, ilonlarning o‘zini oshirib maqtashlarini to‘xtatib qolish umidida.
– Ulug‘ Bosh-qosh – bu o‘z nomi bilan Ulug‘ Bosh-qosh! – Shohlarining donishmandlarcha hazilini tilga olib, uning benazir aqliga tasannolar ayta ketishdi ilonlar. Qolaversa, quyonlarni yutar ekanlar, o‘zlari quyonlarning yumshoqqina terisi yupqa go‘shtidan lazzatlanibgina qolmay, ayni chog‘da, ma’lum bo‘lishicha, quyonni o‘zlashtirib, o‘z darajalariga ko‘tarishlarini his qilish ilonlar uchun anchagina yoqimli edi.

Fillar So‘qmog‘ida nimalar bo‘ldi ekan?
G‘ilayning xotirasida kam narsa saqlanib qoldi. Uning esida qolgani, soqchi ilonlar fillar paydo bo‘lib, yaqiniga kelgunlariga qadar uni ushlab turdilar. O‘shanda ham quyon ichida turgan holda ilonlarga qarshi kurashish kerakligi haqida to‘xtovsiz baqirib-chaqirardi.
Fillar ularni toptab boshlaganlarida la’nati quyon qochib qutula oldimi-yo‘qmi, bunisini butkul eslayolmaydi, chunki birinchi fil ustiga oyoq qo‘ymay turiboq u hushini yo‘qotgan edi.
Ikki haftadan keyin, Surunkali Yomg‘ir Mavsumida u hushiga keldi va o‘zini Fillar So‘qmog‘i qoshida behol-bemajol yotgan holda ko‘rdi. Bu yerga, aftidan, qaysidir filning nozikta’b xartumi tomonidan itqitib yuborilgan edi.
Uning jismi bir necha joydan toptab tashlangan va bir ko‘zidan ajragan edi. Fillar bosib bir ko‘zini kosasidan chiqarib yubordimi yo keyinroq o‘zi behush yotganida bir ko‘zini qandaydir o‘laksaxo‘r qush cho‘qidimi, bunisini bilmaydi. Garchi uning ahvolida boshqa tashvishlari ham yetarli bo‘lsa-da, nimagadir ayni masala G‘ilayni qattiq bezovta qilardi. Nimagadir G‘ilay ko‘zining uni o‘lik deb o‘ylagan yaloqxo‘r qush tomonidan cho‘qilab yeyilmagan, balki aynan fillarning oyoqlari ostida toptalgan bo‘lib chiqishini juda xohlardi. To ochlikni his qilish boshqa hissiyotlaridan zo‘rroq chiqquniga qadar qandaydir qush ko‘zini baayni dondek cho‘qilab yegani haqidagi fikr nimagadir uni tashvishga solardi. Shu ahvolda tag‘in bir necha kunni o‘tkazdi. Kunlardan bir kuni uning harakatsiz holatini ko‘rgan bir qarg‘a... hoynahoy ikkinchi ko‘zini ham o‘yish uchun boshiga qo‘nganida betamizni tutib olishga muvaffaq bo‘ldi. O‘shandan buyon u bir necha oy yagona ko‘zi bilan osmonga tikilgan ko‘yi harakatsiz yotdi. Har qalay, bekor yotmadi: uni o‘lik deb o‘ylab qattiq yanglishgan bir necha qarg‘a-quzg‘unni tutib yeyishga muvaffaq bo‘ldi.
Shu yo‘l bilan G‘ilay yana sog‘ayib ketdi. Bu “ishi” bilan boshqa ilonlarda sovuqqon bir hayrat, Ulug‘ Bosh-qoshda esa, ochiq-oshkor norozilik uyg‘otdi. Qavmdoshlari unga boshqa teginmadilar, ammo nafrat bilan qaraydigan bo‘ldilar, sababi, Shoh aytganidek, “ichida quyon gapiradigan ilon ularga kerakli ilon emas” edi.
Bechora ilon boshqa ilonlarning ichida ham yutilgan quyonlar gohida gapirganini aytib, ulardan najot qidirdi, ammo bu urinishlari zoe ketdi.
– Bunisi butunlay boshqa narsa! – deyishdi ular, – bu gipnoz ta’siridagi alahlash, sening ichingdagi quyon bo‘lsa, ongli ravishda gapirdi.
Darvoqe, quyon ilonning og‘zidan chiqib qochib qutulganidan ke-yin quyonni yutgach darhol hazm qilish haqida maxsus qonun qabul qilinganini eslatishni unutib qo‘yibmiz. Mazkur qonunning ijrosi, mohiyatan olganda, ilonlarning vijdoniga havola edi. Chunki ilon quyonni yutganidan keyin darrov hazm qilib boshladimi yo uning umrini uzaytirish hisobiga tanovulning lazzatli onlarini uzaytiryaptimi, buni aniq tekshirib ko‘rish amalda mumkin emas edi.
Xullas, bo‘lib o‘tgan voqealardan keyin qavmdoshlari G‘ilaydan o‘zlarini olib qochadigan bo‘lib qoldilar. Unga teginmasdilar, hatto qariyb gaplashmasdilar ham. G‘ilay bundan qattiq qiynalardi. Chunki har bir tirik jonda o‘z qavmi bilan muloqotga kirishishga cheksiz ehtiyoj mavjud.
Aynan shuning uchun ham G‘ilay bugun yosh ilon bilan yolg‘iz qolganida o‘zining achchiq tarixini oshkora hikoya qilib bergan edi. Har qalay, birgina “kasb siri”ni yosh ilonga aytib o‘tirmadi: u hozir ham gohida o‘likka o‘xshab yotganicha qarg‘a ovlardi. Chunki bir ko‘z bilan quyon ovlash oson emas, gipnoz ko‘pincha yetarli darajada ish bermaydi!
– Darvoqe, – so‘radi yosh ilon, – siz bir ko‘z bilan qanday ov qilasiz?
– Nimayam qilardim, – chuqur xo‘rsindi G‘ilay, – gipnoz chog‘ida birgina ko‘z ancha zo‘riqar ekan.
– Men hammasini eshitdim! – to‘satdan quyonning ovozi atrofga taraldi.
G‘ilayning yuragi shuvilladi.
– Bu qanaqasi?! – dedi u ovozi titrab. – Sen haliyam tirikmisan? Seni haligacha hazm qilolmadimmi?!.
– Qo‘rqmang! – unga tasalli berdi yosh ilon. – Shox-shabbalar ortida og‘zimizga tushib ulgurmagan quyonning gapi bu!
– Xayriyat-e! – yengil nafas oldi G‘ilay. – Men tag‘in o‘sha padar-qusur ichimda gapiryaptimi deb kapalagim uchib ketdi.
– Nimani eshitding o‘zi? – so‘radi yosh ilon, ortidagi quyonni ko‘rish umidida shox-shabbalarga sinchiklab tikilar ekan.
– Men ko‘pdan buyon ilonlarni kuzatib kelaman, – dedi shoxlar ortidagi quyon, – siz jasur quyon haqidagi afsonaning aslida afsona emas, haqiqatligini tasdiqladingiz. Bu mening ayrim ilmiy farazlarim to‘g‘riligini yana bir karra isbotlab turibdi. Endi men aniq bilaman: sizning gipnozingiz – bu bizning qo‘rquvimiz. Bizdagi qo‘rquv – bu sizning gipnozingiz!
– Ikkimizning qornimiz to‘qligidan foydalanib qolyapsan-a! – dedi G‘ilay o‘zining qorniga quloq tutar ekan.
– Yo‘q, – javob qildi quyon, – uzoq o‘ylanish va izchil ilmiy tekshirishlar mahsuli bu.
– Shunchalik aqlli ekansan, nega birovlarning gapini yashirincha eshitasan, – so‘radi G‘ilay, – yoki sen bu ishing odobdan emasligini bilmaysanmi?
– Men bu xususda ham ko‘p o‘ylab ko‘rganman, – javob qildi quyon shoxlar ortiga yashiringan joyida, – birovning gapini o‘g‘rincha eshitish pastkashlik ekanini bilaman. Hattoki birovni jinoyatchi deb shubhalanganingda ham uni yashirincha eshitish kerak emas. Chunki shubha asosga ega bo‘lmasligi, usul esa, keng ildiz otishi mumkin. Men aytmoqchimanki, har bir yashirincha eshitayotgan kimsa “Men uni jinoyatchi deb o‘ylayman” deya o‘zini oqlashga urinishi mumkin. Agar haqiqiy jinoyatchini kuzatayotganingga qat’iy ishonch hosil qilsang, ana shundagina yashirincha eshitish mumkin ham shart. Siz ilonlar esa, qotilsizlar. Siz qotillikni yo sodir etgansiz, yo sodir etishga tayyorgarlik ko‘ryapsiz. Binobarin, siz haqingizda imkon qadar ko‘proq bilish – tirik quyonlar manfaatiga xizmat qiladi!
– Adashmasam, men sen haqingda eshitgan edim, – esladi yosh ilon. – Bu senmisan, O‘ychan?
– Ha, menman, – javob qildi quyon.
– Agar sen o‘sha O‘ychan bo‘lsang, qani, yaqinroq kel-chi, – dedi yosh ilon. U, basharti zarurat bo‘lsa, o‘zini ikkinchi quyonni ham ketma-ket hazm qilishga qodir deb his qilmoqda edi.
– Yo‘q, – deb javob qaytardi quyon, – men shu topda tavakkal qilolmayman. Gipnozingiz yo‘q bo‘lganda ham chaqib olishingiz mumkin-da, axir!
– Shuni anglaganing uchun ham rahmat, – dedi G‘ilay, ushbu antiqa suhbatga yengil hazil-mutoyiba ohangini berishga urinib. Lekin, baribir, u quyonlarning qulog‘iga yetishi kerak bo‘lmagan ko‘p gaplarni beixtiyor aytib tashlagani chatoq bo‘ldi. Bu yerda yangi xavf-xatar hidi anqib turibdi. Buning ustiga, O‘ychan o‘zining qorasini ko‘rsatmagan holda chakalakzorning ichkarisiga juftakni rostlab qolsa bo‘ladimi!
– Nega qorangni ko‘rsata qolmading? – yana-da yolvoribroq so‘radi G‘ilay.
– Siz har bir quyonda O‘ychanni ko‘ring! – qichqirdi quyon. Uning, ayniqsa, shu gapi butun chakalakzorga ovoza bo‘ldi.
Endi qulaygina yapasqi tosh ikkala ilonga allanechuk sovuq va yoqimsiz tuyuldi. Ikkalalari bir-biridan xavfli guvoh sifatida qutulsalar yaxshi bo‘lishini o‘yladilar. Lekin ikkalasi ham hujumga jur’at qilolmadilar. Yosh – bunga tajribasi, qari esa, kuchi va abjirligi yetmay qolishidan qo‘rqdi.
– Yaxshi ish bo‘lmadi-da, – vishilladi yosh ilon. – Nazarimda Ulug‘ Bosh-qoshga bu yerda bo‘lgan gaplarni tezroq yetkazishimga to‘g‘ri keladi.
– Kerak emas! – dedi G‘ilay. – U meni yoqtirmasligini sen yaxshi bilasan-ku, axir!
– Agar sir fosh bo‘lsa-chi? – e’tiroz bildirdi yosh ilon.
– Hech kim bilmay qoldi deb umid qilamiz, – javob qaytardi G‘ilay.
– Senga oson, – dedi yosh ilon, – sen oshingni oshab, yoshingni yashab bo‘lgansan. Mening butun hayotim hali oldinda... Yo‘q, tezroq yetkazganim ma’qul...
– Lekin u holda o‘zingga ham jabr qilgan bo‘lasan-ku?
– Nega endi?
– Men gapirib boshlagan paytimdayoq sen keskin rad qilishing kerak edi, – ilonlar orasida qaror topgan eski odatlardan birini eslatdi G‘ilay.
Rostdan ham, o‘yladi yosh ilon o‘zicha, shunday bir odat bor-ku. U ikkilanib qoldi. Qay biri foydaliroq ekanini bilolmay boshi qotdi: bu yerda bo‘lib o‘tgan gaplarni tezroq kerakli joyga yetkazsinmi, yo ichiga yutsinmi?
– Agar sir fosh bo‘lsa-chi? – so‘radi u hamsuhbatiga o‘ychan boqib. – Mayli, men jimman... Xo‘sh, buning evaziga sen menga nima berasan endi?
– Men nima ham bera olardim! – chuqur xo‘rsindi G‘ilay. – O‘zim nogiron qariya bo‘lsam... Faqat maslahat berishim mumkin: agar quyon tutolmay qolsang, o‘likka o‘xshab yotib ol, ana o‘shanda ertadir-kechdir boshingga qarg‘a qo‘nadi...
– Qarg‘angni boshimga uramanmi! – ensasi qotdi yosh ilonning. – Men, xudoga shukur, yutaman desam atrofimdagi istagan quyon og‘zimda!
– Bunday katta ketma! – tanbeh berdi G‘ilay. – Hayotda nimalar bo‘lmaydi deysan!..
– Qarg‘aning go‘shti qattiqdir-a? – kutilmaganda so‘rab qoldi yosh ilon.
– Go‘shti sal qattiqroq, – tan oldi G‘ilay, – ammo qorin och qolganida yo‘qdan ko‘ra bori-da...
– Agar sir fosh bo‘lsa-chi? – tag‘in ikkilandi yosh ilon va o‘zlari yotgan toshdan pastga sirg‘alib tushar ekan, qo‘shib qo‘ydi: – Mayli, aytmayman... Aslini olganda, avval-boshda sen bilan hamsuhbat bo‘lmaganim ma’qul edi-ya... “Ichida quyon gapiradigan ilon bizga kerakli ilon emas” deganida Ulug‘ Bosh-qosh ming karra haq ekan.
G‘ilayni yolg‘iz qoldirib sudralar ekan, yosh ilon chindan ham hali qay biri foydaliroq ekanini bilolmasdi: yetkazsinmi, yetkazmasinmi? Yoshligi tufayli u aytsammi yo aytmasam degan savol ustida bosh qotirayotgan kimsa axiyri albatta aytishini tushunmasdi. Chunki har qanday fikr o‘zidagi mavjud imkoniyatlarning qonuniy marrasiga yetishga intiladi.
Shuyam hayot bo‘ldiyu deya miskinlarcha o‘yga cho‘mdi G‘ilay. O‘z qavmdoshlari orasida mudom allanechuk qo‘rquv va ishtiboh ichida yashaganingdan ko‘ra o‘shanda fillar chalpak qilib tashlashgani yaxshiroq bo‘lmasmidi?!
G‘ilay shunday deb o‘ylashga o‘ylardi-yu, baribir, dil qa’rida (ya’ni, oshqozonining tub-tubida!) o‘zining hayotdan ko‘z yumib ketishini mutlaqo istamayotganini teran his qilardi. Axir, mana shunday silliqqina toshda maza qilib yotish, zotiljamdan ozor chekkan eski terisida quyoshning yoqimli taftini his qilish, nima, yomonmi? Buning ustiga, quyonxo‘rlik – yashirishning nima hojati bor! – unga hali-hanuz yetarli huzur-halovat baxsh etar edi.
O‘sha kuni, quyosh chakalakzor ustida baquvvat baobab yoxud nimjon tilog‘och balandligida porloq nur sochib turganida, Qirollik O‘tlog‘idagi Qirollik Saroyiga kiraverishda quyonlarning favqulodda qurultoyi chaqirilgan edi.
Qirol yuksak bir joyda Qirolicha bilan yonma-yon o‘tirardi. Ularning bosh ustida gulkaram tasviri tushirilgan bayroq hilpirab turardi.
Bayroq kattakon banan yaprog‘idan yasalgan bo‘lib, unga tropik gullarning rang-barang yaproqlaridan hosil qilingan bir bosh gulkaram qarag‘ay sirachi yordamida yopishtirib qo‘yilgan edi.
Aslini olganda, hech bir quyon hech qachon hech qanday gulkaramni ko‘rmagan edi. To‘g‘ri, mahalliy aholining sirli maydonlarda ishlaydigan ismlari sir tutiluvchi quyonlarning gulkaram yetishtirish bobida jiddiy yutuqlarni qo‘lga kiritayotganlari xususidagi shov-shuvlar (garchi bu shov-shuvlarni gohida maxsus tarqatib turilsa-da) quyonlar orasida hamisha bor edi. Yakuniga bir bahyagina qolib turgan tajribalar gulkaramni barcha ekin maydonlariga ekish imkonini bergan zahoti quyonlar hayoti boshdan oyoq hosildorlik bayramlariyu farovonlik tantanalaridan iborat bo‘lib qoladi, deya o‘zlaricha umid qilardilar ular.
Bayroqdagi gulkaram tasvirida ranglar uyg‘unligi o‘qtin-o‘qtin sezilarli darajada o‘zgarib qolar, quyonlar bu o‘zgarishda tarixning sirli, ammo to‘xtovsiz harakati o‘zlarining foydasiga ro‘y berayotganini g‘ira-shira ko‘rib turardilar. Bayroqdagi bezaklarning salgina o‘zgarishini sezganlarida ham ular o‘zlari uchun uzoq istiqbolga qarab ketuvchi ko‘tarinki xulosalar chiqarganlari holda bir-birlariga ma’noli bosh chayqab qo‘yardilar. Bu xususda oshkora gapirish odobdan va kamtarlikdan emas deb hisoblanardi. Tarixning sirli jarayonlaridan dalolat beruvchi bu ayrim tashqi alomatlar qirollik ma’muriyatining e’tiborsizligi tufayli tasodifan paydo bo‘lib qolgan, deb o‘ylardilar ular.
Quyonlar farovon kelajakni mushtoqlik bilan kutganlari holda o‘zlarining odatdagi kundalik turmushlari bilan mashg‘ul edilar: atrofdagi chakalakzorlarda o‘tlashar, tuzumlilarning dalalaridan no‘xot, burchoq va oddiy karamni o‘g‘irlashar edilar. Ayniqsa, oddiy karamning xush ta’mi Rangli Karam haqidagi orzularni battar alangalatardi. Ular bu mahsulotlarni Qirol saroyiga ham yetkazib berardilar.
– Bugungi karamning ta’mi qalay? – oddiy quyonlar hosil solig‘ini to‘lash uchun karam boshini dumalatib kelib, uni qirollik omborxonasiga taxlar ekanlar, gohida so‘rab qolardi Qirol.
– Yomon emas, – derdilar quyonlar so‘laklari oqib.
– Shuni bilib qo‘yinglarki, – derdi Qirol, – Gulkaram yaratilganida siz bu ko‘m-ko‘kkina barra o‘simlikka qayrilib qarashni ham istamay qolasiz.
– E Xudo! – bunday gaplarni eshitib shirin orziqardi quyonlar. – Nahotki o‘sha kunlarni ko‘rish bizga ham nasib qiladi?!
– Xotiringiz jam bo‘lsin, – deya bosh qimirlatardi Qirol, – tajribalarni kuzatib, tegishli yo‘nalish berib turibmiz...
Qirolga quyonlar qavmini qat’iy itoatkorlikda ushlab turishda gulkaram haqidagi shirin orzular qo‘l kelardi.
Agar quyonlar hayotida Qirolga yoqmaydigan intilishlar paydo bo‘lib qolsa va bu intilishlarni oddiy yo‘llar bilan to‘xtatib qololmasa, Qirol eng so‘nggi sevimli vositadan foydalanar va, tabiiyki, bu vosita gulkaram edi.
– Ha-a, – derdi u bunday vaziyatlarda nojo‘ya maqsadlarni ko‘zlagan quyonlarga, – siz aytayotgan gaplar to‘g‘ri, lekin bemavrid, chunki aynan hozir, gulkaram yetishtirish bobidagi tajribalarimiz yakuniga ozgina qolgan bir paytda...
 Agar o‘sha quyon o‘z yo‘lidan qaytmay qat’iyat bilan davom etaversa, bexosdan yo‘qolib qolar, ana shunda quyonlar uning nomi sir tutilgani va maxfiy tajriba maydonlariga jo‘natilganini o‘zlaricha tusmol qilishar edi. Bu tabiiy ham edi. Chunki u yoki bu mustaqil fikr aqlli kallalardan chiqadi va bu aqlli kallalar, tabiiyki, avvalo gulkaram yetishtirish bobidagi ishlarda kerak bo‘ladi.
 Agar yo‘qolib qolgan quyonning oilasi o‘z jigarbandining qayoqqa yo‘qolganini so‘rab-surishtirib boshlasa, unga nozik qilib qidirilayotgan quyon “gulkaram gullayotgan uzoq o‘lkalarda” degan tushuntirish berilardi!
 Agar yo‘qolgan quyonning oilasi ham haqiqatning tagiga yetaman deb qaysarlik qilaversa, bunday taqdirda u ham yo‘qolardi-qolardi. Shunda quyonlar o‘zlaricha tusmol qilardilar:
– Oilasining borishiga ruxsat berilibdimi, demak, anavi o‘sha tomonlarda katta olim ekan-da, a?..
– Ba’zilarning omadlari yurisha qoladi! – deya uf tortishardi ayrim quyonlarning xotinlari bunday paytda.
Qatordagi quyonlarning kallalarida boshqacha o‘ylar paydo bo‘lmas edi. Chunki go‘shtxo‘r bo‘lmagan quyonlar qirolligida aybdorlar jazolanardilar – quloqlaridan osib qo‘yilardi – lekin hech kim o‘ldirib yuborilmasdi.
Shunday qilib, o‘sha kuni quyosh botishi arafasida Qirollik O‘tlog‘ida Qirol bilan Qirolicha baland joyda yonma-yon o‘tirishar, ularning bosh ustlarida esa, gulkaram tasviri tushirilgan bayroq havoda yengilgina hilpirab turardi.
 
Salgina quyiroqda saroy quyonlari, yoxud, oddiy xalq tilida aytganda, O‘ringa Qo‘yilganlar joylashgan edilar. Yana-da quyiroqda esa, O‘ringa Qo‘yilgan bo‘lishga Intilayotganlar, ulardan ham pastroqdagi o‘tloqda oddiygina quyonlar tik turar yoxud o‘tirardilar.
 Quyonlarning favqulodda qurultoyi O‘ychanning g‘aroyib axboroti yuzasidan chaqirilganini osongina tushunish mumkin edi.
– Bizdagi qo‘rquv – ularning gipnozi! Ularning gipnozi – bizdagi qo‘rquv! – takrorlashardi oddiy quyonlar bu antiqa jumlaning mag‘zini yaxshiroq chaqish umidida.
– Masalaning naqadar dadil qo‘yilishini qarang! – xitob qilardilar ular.
– Fikrning mantiq kuchini aytmaysizmi, – qoyil qolishardi boshqalari, – xuddi qopchasiga terilgan burchoqdek.
– O-o, quyonla-a-ar, buyog‘i endi nima bo‘ladi! – O‘ychanning buyuk kashfiyotidan ham xursand bo‘lib, ham vahimaga tushayotgan yana bir guruh quyonlar.
Faqatgina O‘ychanning xotini g‘ala-g‘ovur qilayotgan quyonlar orasida turib bir gapni qayta-qayta takrorlar edi:
– Nega aynan mening erim ilonlarning kirdikorlarini fosh qilishi kerak? Qani O‘ringa Qo‘yilgan mutafakkirlar bilan allomalar? Xo‘sh, bu kashfiyotning bizga nima foydasi bor? Axir, ilonlar bu yerda erim aytgan gaplar uchun men bilan bolalarimdan qasos olishadi-ku!
– Sen ering bilan faxrlanishing kerak, nodon, – deyishdi uni qurshab olgan quyonlar. – U buyuk quyon!
– Uning qanchalik buyukligini men bilsam kerak! Soch-soqoli oqarib boshladi-yu, shu paytga qadar no‘xotning yaprog‘ini burchoqning yaprog‘idan ajratolmaydi!
Holbuki quyonlar Qiroliga O‘ychan topib kelgan gap mutlaqo yoqmagan edi. U bu kashfiyot yaxshilikka olib kelmasligini o‘zicha his qildi. Ammo, olomon ruhiyatining tajribali bilimdoni sifatida barchaning shod-xurramligini ko‘rib-bilib turib, bu kayfiyatning to‘la ravishda namoyon bo‘lishiga xalaqit qilmadi. U har qanday umumiy ko‘tarinkilik o‘zining avj nuqtasiga yetishini yaxshi bilardi. Ana shundan keyin muqarrar ravishda ko‘tarinkilik susayib boshlaydi va o‘sha paytdagina o‘z fikrlarini oshkora aytishi mumkin bo‘ladi.
Gap shundaki, odatda olomon nimadandir xursand bo‘layotganida u har qanday xursandchilik ertadir-kechdir tugab bitishini bilmaydi. Ana shunda, xursandchilik kamayib borgani sayin, xursand bo‘layotganlar, xursandchilik tugab bitayotganini ich-ichdan his qilib, bunda aynan kim xursand qilgan bo‘lsa, o‘shani ayblashga moyil bo‘ladi. Nega u bizga baxsh etgan xursandchilik cheksiz emas va bu qadar tez tugab qoldi, deya o‘zini ayblay boshlaydi.
Ammo, mabodo, kimdir o‘zining xursandchilik manbaiga bo‘lgan tan-qidiy qarashlari bilan o‘sha xursandchilikka rahna solsa bormi, xursand bo‘layotganlarning butun qahr-g‘azabi favqulodda kuch bilan unga qarshi qaratiladi. Xursand bo‘layotganlar ularning xursandchiliklari aslida bitmas-tuganmas edi-yu, lekin manovi baxil-hasadgo‘y atayin hammaning hafsalasini pir qildi-qo‘ydi, deb o‘ylaydilar o‘zlaricha.
Quyonlar qiroli bularning hammasini juda yaxshi bilar edi va shuning uchun ham jimgina kuzatib o‘tirardi. Garchi ayrim yakkam-dukkam shodon hayqiriqlaru baxtiyor qiyqiriqlar quloqlarga ahyon-ahyonda chalinib qolsa-da, umumiy xursandchilik shiddati sezilarli darajada pasayganidan keyin quyonlar shunga e’tibor bera boshladilarki, nimagadir Qirol jimgina o‘tiribdi. Nafaqat jimgina o‘tiribdi, uning tashqi qiyofasida adashgan jonlarning behuda hovliqishlariga istehzoli qarash mana men deb turibdi!
Shundagina quyonlar O‘ychanning kuzatishlari to‘g‘riligiga Qirol shubha bilan qarayotganini tushuna boshladi. O‘ringa Qo‘yilganlar Qirolning shubhasini birinchi bo‘lib ilg‘ab, ayrim baqiriq-chaqiriqlar bilan o‘z taajjublarini izhor qila boshladilar. O‘ringa Qo‘yilganlarning taajjublari o‘z navbatida O‘ringa Qo‘yilishga Intiluvchilar tomonidan qizg‘in qo‘llab-quvvatlandi. Ular bahamjihat rivojlantirilib, Qirol tomonidan tekshirilmagan ilmiy safsataga qarshi darg‘azab raddiya izhor qilish darajasiga olib chiqildi.
Ha, O‘ychanning so‘zlari zamirida yashiringan ulkan xavf-xatarni his qilganida Qirol o‘zicha haq edi. Zotan, Qirolning butun faoliyati saroy a’yonlari bilan birgalikda yil fasllari, chakalakzordagi ob-havoning ahvoli va boshqa ko‘pgina sabablarga bog‘liq ravishda quyonlar ilonlardan qanchalik qo‘rqishlari va muqarrar xavf-xatarni teran his qilishlari kerakligini aniqlashtirib berishdan iborat edi.
Endi kutilmaganda quyonlarni boshqarishning yillar mobaynida mohirlik bilan ishlab chiqilgan tizimi yemirilishi ehtimoldan xoli emas edi. Chunki quyonlar, qarangki, gipnozdan qo‘rqmasliklari kerak emish!
Qirol faqatgina umid (gulkaram) va qo‘rquv (ilonlar) yordamidagina quyonlar hayotini oqilona boshqarish mumkinligini yaxshi bilardi. Ammo birgina gulkaram bilan ish bitirib bo‘lmaydi. Buni Qirol yaxshi tushunar edi. Shuning uchun butun davlat ahamiyatiga molik aqlini jamlab, quyonlar huzurida nutq irod qildi.
– Quyonlar, – deya ohistagina gap boshladi u, – bilasizlar, men ko‘pni ko‘rgan qirolman. Mana, Xudoga shukur, qariyb o‘ttiz yildan buyon taxtda o‘tiribman va shu vaqt mobaynida biron marta ilonning og‘ziga tushganim yo‘q. Bu hol sizlarga ba’zi narsalardan dalolat bersa kerak?
– Senga hammasini tappa-tayyor holda saroyga olib kelib berishlaridan dalolat bu! – qichqirdi olomon orasida qandaydir betgachopar quyon.
To‘g‘ri, kim gapirayotganini aniqlash mushkul, chunki allaqachon qorong‘ilik cho‘kkan edi. O‘ringa Qo‘yilganlar va, ayniqsa, O‘ringa Qo‘yilgan bo‘lishga Intilganlar olomon orasida qichqirishga jur’at qilgan shartaki quyonning unini o‘chirishga tushdilar.
Qirol saroy a’yonlariga tahdidli bir qarab, yetarli yoritqichlar bilan xalqning ko‘nglini charog‘on qilishni buyurdi. Bunga qadar ichi yonar qo‘ng‘izga to‘ldirilib, rangsiz chaqichdan shishirilgan shishalardan atigi bir nechtaginasi Qirollik Saroyiga kiraverish, Qirol bilan Qirolicha o‘tirgan yuksakliknigina yoritib turgan edi.
– O, Qirol, – kokosdan yasalgan idishdagi yonar qo‘ng‘izlarni shishalarga to‘kar ekanlar, saroy a’yonlari shivirlab eslatdilar, – axir siz o‘zingiz bizga tejashni o‘rgatgansiz-ku!
– Faqat tuzumimiz manfaatlari hisobiga emas, – qariyb shivirlagan holda javob berdi Qirol. So‘ng boshqa a’yonlar Qirollik O‘tlog‘ining turli burchaklariga yoritqichlarni o‘rnatib bo‘lgunlariga qadar olomonni jimgina kuzatib turdi. Ko‘ngli to‘lib, dili ravshan bo‘ldi, shekilli, endi Qirol o‘z fuqarolariga murojaat qildi: – Quyonlar! O‘ychanning xatosini ko‘rsatishdan avval sizga bir necha savol bermoqchiman.
– Qani, eshitaylik! – qichqirishdi quyonlar.
– Quyonlar! – Shunday deya Qirolning ovozi beixtiyor titradi: – Siz burchoqni yaxshi ko‘rasizmi?
– Yaxshi ko‘rmay bo‘ladimi! – jo‘rovoz bo‘lib javob berdilar quyonlar.
– Yam-yashil, yangi, endigina uzilgan no‘xotlarni-chi?
– Gapga ne hojat, Qirol! – oh tortishdi quyonlar, – shirin xotiralarimizni qo‘zg‘ab so‘lagimizni oqizma!
– Barra karamni-chi? – Qirol shafqatsizlik bilan avjiga chiqdi. – Yeganda qirsillaydigan, dirkillab turgan, xushta’m karamni tanovul qilishni sevasizmi?
– Oh-oh-oh! – ko‘zlari yonib xitob qildi quyonlar, – yaramizga tuz sepma, Qirol!
– Shunday bo‘lganidan keyin, – umidvorlik o‘tida jizg‘anak quyonlarga tikilgan holda gapida davom etdi Qirol, – eng asosiy masalaga o‘tmoqchiman: oralaringizda kim no‘xot, karam, loviyani parvarishlab yetishtiradi o‘zi?
Ancha vaqtgacha taajjub zuhur ko‘rsatgan jimlik hukm surdi.
– Axir, Qirol, – qichqirib boshladi quyonlar, – bu ish bilan mahalliy aholi shug‘ullanishadi-ku!
– Demak, bugungi kundagi (gulkaram bilan bog‘liq ertangi kunga nozik ishora edi bu!) eng ajoyib iste’mol mahsuloti tubjoylilarga tegishlimi?
– Afsuski, shunday, – javob berishdi quyonlar.
– Xo‘sh, siz bu mahsulotlarni qay yo‘l bilan qo‘lga kiritasiz? – savolni savolga uladi Qirol.
– O‘g‘irlaymiz, – hayron bo‘lgan holda javob qilishdi quyonlar, – shuniyam bilmaysizmi?
– Menimcha, bu judayam keskin aytilgan gap! – tuzatdi Qirol. – To‘g‘risini aytadigan bo‘lsak, “ortiqchasini o‘zlashtiramiz”... Siz axir tuzumlilarga nimadir qoldirasiz-ku, to‘g‘rimi?
– Qoldirishga majbur bo‘lamiz-da! – javob qilishdi quyonlar.
– Endi eng asosiy fikrga o‘taman, – e’lon qildi Qirol
– Sen eng asosiy fikrga bir marta o‘tgan eding! – qichqirdi olomon orasidan yana bir shartaki.
– U birinchi eng asosiy fikr edi, endi ikkinchisi, – dedi Qirol o‘zini yo‘qotib qo‘ymasdan. – Ilonlarning quyonlarni yutishi – bu dahshatli nohaqlik, shunday emasmi?!
– Hamma gap shunda-da, – qichqirishdi quyonlar. – O‘ychan aynan shu gapni aytyapti-ku!
– Ha, – davom etdi Qirol, – bu quyonlarga nisbatan o‘taketgan nohaqlik va biz o‘z aqlimiz yetgan vositalar bilan unga qarshi kurashyapmiz. To‘g‘ri, bu dahshatli nohaqlik evaziga biz kichkinagina, ammo g‘oyat yoqimli nohaqlikdan foydalanamiz: mahalliy xalq yetishtirgan ajoyib iste’mol mahsulotlarini o‘zlashtiramiz. Endi, garchi hali mutlaqo isbotlanmagan bo‘lsa-da, bir lahza O‘ychan haq deb tasavvur qilib ko‘raylik! Faqat tasavvur qilamiz. Gipnoz, ma’lum bo‘lishicha, yo‘q! Qayoqqa xohlasangiz, shuyoqqa qarab sakrang, quyonlar! Tasanno, tasanno, O‘ychan! Ammo shundan keyin nima bo‘ladi? O‘ychanning gapidan chiqadigan xulosa, modomiki quyonlarga nisbatan dahshatli nohaqlik bartaraf etilgan ekan, demak, quyonlar ham, tabiiyki, biz uchun yoqimli, lekin tubjoylilarning ekin maydonlariga nisbatan sodir etayotgan nohaqligimizga ham chek qo‘yishga to‘g‘ri keladi.
– O‘ychan bunday demayapti-ku! – jo‘r bo‘lib qichqirishdi quyonlar.
– Qani kafolat? – so‘radi Qirol. So‘ng yaqinida turgan va gaplarini bamaylixotir eshitayotgan O‘ychanga ko‘z tikdi.
Gipnoz haqidagi axborotidan keyin u tepalikda qolgan edi. Chunki Qirol, bir tomondan, hech kim o‘zini norozi ekan deb o‘ylamasligi uchun, boshqa tomondan, O‘ychanni uzoq kuzatish, uning qiyofasini o‘rganish va favqulodda ta’sir kuchini shu yo‘l bilan o‘z-o‘zidan kamaytirish uchun shunday iltifot ko‘rsatgan edi.
O‘ychan jim edi, biroq uning tashqi qiyofasida Qirolning savollaridan dovdirash alomatlari mutlaqo yo‘q ekanligi sezilib turardi.
– Xo‘sh, sen nima deysan? – tag‘in O‘ychanga murojaat qildi Qirol. U paysalga solmay hozirning o‘zidayoq O‘ychanni butkul fosh qilib tashlashni istar edi.
– Men keyinroq hamma savollarga biryo‘la javob beraman, – xotirjam javob qildi O‘ychan, – mayli, Qirol gapida davom etaversin.
– Yaxshi, – garchi ich-ichdan g‘azablangan bo‘lsa-da, sir boy bermay miyig‘ida kuldi Qirol. O‘ychan ayyorona topqirlik bilan uning zarbasiga chap bermagani, balki ayrim juz’iy masalalarga behuda vaqt ketkazmaslikni nodonlarcha xohlayotgani uning g‘azabini qo‘zg‘agan edi.
– Davom etaylik, – dedi Qirol. – Ilonlarning quyonlarni yeb qo‘yishi dahshatli nohaqlik, albatta va biz qurbonlar sonini imkon qadar kamaytirish choralarini ko‘rmoqdamiz. Lekin nega bu masalaning faqat qora tomonini bo‘rttirib ko‘rsatish kerak? Hayot bu hayot! U ba’zan kutilmagan mukofotlarni bizga tuhfa etib turadi-ku. Masalan, siz ilonga duch keldingiz-da, dahshatga tushdingiz. Xo‘sh, nima qilibdi? Ma’lum bo‘ladiki, u Kaltabaqay. Rosa bananga to‘yib olgani uchun yutish tugul sizga qayrilib qarashga ham hushi yo‘q. Yana birimiz ilonga duch kelamiz. Yana dahshatga tushamiz. Xo‘sh, keyin-chi? Ma’lum bo‘ladiki, u G‘ilay ekan. Siz bemalol qutulib qolasiz. Chunki uning so‘qir ko‘zi tarafida turganingiz uchun u sizni ko‘rmay o‘tib ketaveradi. Quyonlar, aka-ukalar va opa-singillar! Hayotning bunday tuhfalaridan ko‘z yumib bo‘lmaydi-da! O‘ylab qarasangiz, tabiatda hammasi o‘zaro bog‘liq. Agar muqaddas uchlik (no‘xot, loviya, karam)dan biz oladigan beqiyos lazzat ilonlar oldida boshimizdan kechiradigan qo‘rquv hissiga bevosita bog‘liq bo‘lsa, bunisiga nima deysiz? Bu qo‘rquv hissi bo‘lmasa tabiatning jamiki xushbo‘y-xushta’m ne’matlari ittifoqo baayni zarangdek qattiq va yoqimsiz tuyula boshlasa-chi?
– Dahshat-ku bu, – xitob qildi quyonlar, – u holda yashashning nima qizig‘i bor!
– Bas shunday ekan, – gapida davom etdi Qirol, o‘z nutqiga o‘zi qoyil qolib, – kelajakdagi gulkaramni orzu qilishni ham butkul yig‘ishtirib qo‘yamizmi? Bu boradagi tajribalarni nazorat qilish va kuchaytirishni ham bas qilamizmi?!
– Bu fojia-ku, fojia, fojia, – tabiatan o‘ta ta’sirchan quyonlar beixtiyor oh chekishdi. Garchi biz shu ikki o‘rtadagi o‘xshashlikni atayin qidirmayotgan bo‘lsak-da, ayni shu ta’sirchanlikdan ilonlar ham, buyog‘ini so‘rasangiz, Qirol ham ustalik bilan foydalanishardi.
– Keling, quyonlar, – tag‘in gapida davom etdi Qirol yig‘ilganlarga donishmandlarcha o‘tkir nigoh bilan qarab, – ochiqchasiga gaplashaylik, axir bu yerda o‘zimiz-ku... Tan oling, siz kechqurun o‘z iningizga qaytib borib, xotiningizdan qaysidir quyonni ilon yutib yuborganini eshitganingizda o‘lgan birodaringizga motam tutish bilan birga o‘z uyangiz xavfsizligiyu bu shinam boshpanangiz fayzi-tarovatini favqulodda kuch bilan his qilasizmi?! Go‘zal juftlaringizning nafis badanini yalab-yulqashning rohat-farog‘atini-chi?! Yana yaqinlashish, yaqinlashish (bu yerda balog‘at yoshidagi quyonlar, binobarin, ochig‘ini aytaversam bo‘ladi), issiqqina, deyman, yoqimtoygina ayolingizga yaqinlashish-chi?!.
– Ha, ha, – qizg‘in ma’qullashdi quyonlar, – ochig‘ini tan olishga uyalasan-u, lekin to‘g‘risiyam shu-da!..
– Uyalishning hojati yo‘q, azizlar! – xitob qildi Qirol. – Axir, siz buning o‘zini alohida emas, o‘lgan birodaringiz qayg‘usi bilan birgalikda his qilasiz-ku, to‘g‘rimi?!
– Hamma gap shunda-da, – javob qilishdi quyonlar, – hammasi qandaydir aralash-quralash, ayqash-uyqash bo‘lib ketadi...
– Shunaqada!.. – kutilmaganda “Topqir” laqabli quyon bor ovoz bilan qichqirdi. U O‘ringa O‘tirgan Bo‘lishga Intiluvchilar orasida edi. Uning shakkoklarcha qichqirig‘ini hamma eshitdi-da, oraga noqulay bir jimlik cho‘kdi. Zotan, u kimsan Qirolning so‘zini bo‘lishga jur’at qilgan edi. Tabiiyki, Qirol xo‘mraydi.
– Shunaqada!.. – Topqir, aftidan, nima qilayotganini yaxshiroq anglab yetmagan holda ommaning taajjubiga parvo qilmay tag‘in qichqirdi.
– Nima “shunaqada”? – axiyri unga tahdidomuz savol tashladi Qirol.
– Shunaqada ajdodlarimiz nima bo‘ladi? – tap tortmay savolga qarshi savol berdi Topqir. – Axir, mabodo O‘ychan haq bo‘lsa, ilonlar og‘zida qahramonlarcha halok bo‘lgan barcha ajdodlarimiz, o‘z-o‘zidan kelib chiqadigan xulosa, ahmog‘-u qo‘rqoq bo‘lishgan ekan-da, a? Ular ko‘rsatgan jasoratlar bema’ni bo‘lgan ekan-da, a?..
– O‘rinli gap! – dedi Qirol birdan shashtidan tushgan holda Topqirga bosh chayqab, O‘ychanga qayta ko‘z tikar ekan. – Qani, sen bunga nima deysan?
– Men hamma savollarga keyinroq birato‘la javob beraman, –bamaylixotir dedi O‘ychan, – Qirol davom etishi mumkin...
– O‘ziga bino qo‘yishini qara-ya! – Qirolicha jahlini bosolmay O‘ychan tarafga qarab burnini jiyirdi.
– Hozircha gapim tamom, – dedi Qirol. – Bir gapni qo‘shimcha qilishim mumkin: buni hayot deydilar. Modomiki, Xudo quyonni yaratgan ekan, u aynan quyonni nazarda tutib yaratgan.
Qirol nutqining yakunida ajoyib yemishlar sharafiga gulduros qarsaklar yangradi. Bu qarsaklar guldurosi ostida O‘ringa Qo‘yilganlar orasidan Qirol sha’niga qichqiriqlar va Intiluvchilar orasidan Qirolga ofarin-olqishni ifodalovchi hushtakbozliklar o‘qtin-o‘qtin eshitilib turdi.
Odatdagidek, buyuk uchlikka eng ko‘p shon-sharaflar aytildi. Ayrim juz’iy qo‘shimchalar ham bo‘ldiki, bularning orasida eng ko‘p aytilgani “Kamtarin sabziga ham shon-sharaflar!” edi.
Alohida ta’kidlash kerak bo‘ladi: har bir quyon qarsak chalar ekan, shaxsan o‘zi ajoyib yemishlarning quyonlar bilan mustahkam ittifoqi g‘oyasini qo‘llab-quvvatlayotganiga ishonchi komil edi. Ayni chog‘da, u boshqalar nafaqat bu ittifoqni, balki Qirolning butun nutqini olqishlayapti, deb o‘ylar edi. Modomiki, hamma shunday o‘ylab, o‘z qarsaklarining xudbinlarcha mohiyatini tan olishni odobdan emas deb hisoblar ekan, ular o‘z qarsaklarining xudbinlik ifodasi ekanini yashirish va umumiy olqishlarga qo‘shilib ketish uchun harakat qilar, shuning uchun jon-jahdlari bilan qarsak chalardilar. Shaxsiy qarsaklarning mo‘‘jazgina hissalari qo‘shilib quyonlar jamoatchiligi fikrining qudratli harakatlantiruvchi kuchiga kuch qo‘shar edi.
– Nutqim qalay bo‘ldi? – so‘radi Qirol Qirolichadan, uning yoniga o‘tirib, quyonlarning otashin olqishlariga javoban ohista bosh chayqar ekan.
– Chinakam qahramonlik ko‘rsatding, jonginam, – dedi Qirolicha va Qirolning yuzidagi terlarini karam yaprog‘i bilan avaylabgina artib qo‘ydi.
– Topqir o‘zini ko‘rsata oldi, – dedi Qirol va u tomonga qarab bosh irg‘ab qo‘ydi.
Qirolicha Topqirga kulib qaradi va yengilgina imlab chaqirdi. Topqir yugurgilab kelib uning oldida toshdek qotdi. Qirolicha tabassum bilan haligina Qirolning yuzidagi terlari artilgan karam yaprog‘ini unga tuhfa qildi. “Yeyishing mumkin” dedi unga. Bu oliymaqom iltifot, aslini olganda, O‘ringa Qo‘yilganlikning aniq-ravshan alomati edi.
– Hech qachon! – tuhfani bajonidil olar ekan, jo‘shib xitob qildi Topqir. – Men buni Sizning ulug‘ iltifotingiz ramzi sifatida asrab qo‘yaman.
– Ixtiyoring, – dedi Qirolicha va ayollarga xos qiziqish bilan Topqirga tikilib qaradi. Ayolga uning yoqimtoygina tashqi qiyofasi, ayniqsa, o‘t chaqnab o‘ynoqlagan ko‘zlari yoqdi. Bu ko‘zlar ayol zotida undan xuddi shunday o‘ynoqi ko‘zli kichkintoygina quyoncha orttirish ishtiyoqini uyg‘otuvchi nimadir borligini ifoda etardi.
Hamma jim bo‘lgach, butun mashvarat davomida o‘z qavmdoshlarining ko‘z oldida qaqqayib turgan O‘ychan, nihoyat, tilga kirdi.
– Men oxiridan boshlamoqchiman, – dedi u dabdurustdan. – Quyon bo‘lganimdan keyin, ilonning g‘amini yeyish menga mutlaqo keragi yo‘q. Marhamat qilib o‘z tabiati haqida ilonning o‘zi bosh qotiraversin!
– Xo‘sh, sen nima deb bosh qotirasan? – istehzoli gap qo‘shdi Topqir va Qirolichaga ko‘z tikkan ko‘yi karam yaprog‘ini o‘pib qo‘ydi. Qirolicha yana bir marta unga tabassum hadya etdi.
– Bu Topqir balo ekan, – dedi u.
– O‘ringa Qo‘yilgan deb hisoblayver uni! – dedi Qirol diqqatini notiqning gaplariga qaratarkan va shu sababli mazkur iltifot Topqirga biroz avval ko‘rsatilganini tamoman unutib.
“Erkakka sezdirmasdan qancha ko‘p ishlarni qilish mumkin, – deb o‘yladi Qirolicha o‘zicha, – agarda erkakning butun fikri-zikri jamoat ishlariga qaratilgan bo‘lsa!”
– Mayli, o‘zim haqimda gapiray, – dedi O‘ychan, – modomiki ilon o‘z tabiati haqida qayg‘urishga haqli ekan, quyon ham bunga tamomila haqlidir. Quyon tabiatining mohiyati esa, shundayki, u ilonlar tomonidan yutib yuborilishini mutlaqo istamaydi. Biz quyonlar ilonlarsiz ham yashay olamizmi?
– Yashaganda qandoq! – xitob qildi quyonlar. – Yashaganda ham maza qilib yashar edik-a!
– U holda ayt-chi, – o‘rnidan sapchib turdi Qirol, – nega Xudo ilonni yaratdi?
– Bilmadim, – dedi O‘ychan, – ehtimol o‘sha paytda kayfiyati chatoqroq bo‘lgandir. Ehtimol u xuddi karamni biz rohat-farog‘atning nima ekanini bilishimiz uchun yaratganidek, ilonni dahshatli azob-uqubatning nima ekanini his qilishimiz uchun yaratgandir.
– Bu gaping to‘g‘ri! – qichqirishdi ilonlar. – Ilon – azob-uqubat, karam – rohat-farog‘at!
– Nima, no‘xot bilan burchoq rohat-farog‘at emasmi? – quyonlardan biri shunaqangi bezovtalanib eslatdiki, go‘yo bu xususda o‘z vaqtida eslatilmasa, ushbu tansiq taomlar quyonlar iste’molidan butkul chiqarib tashlanadigandek.
– Davom etaman, – dedi O‘ychan. – Shunday qilib, modomiki Xudo ilonni qanday bo‘lsa shundayligicha yaratgan ekan, meni ham qanday bo‘lsam shundayligimcha yaratgan. Va men o‘ylanib qolgan ekanmanki, demak, mening quyonlik tabiatimga o‘ylash qobiliyati mutlaqo begona emas. O‘zimda mavjud fikrlash qobiliyatimni rivojlantirib ko‘p kuzatdim, tingladim, tekshirdim... Hayot, Qirolimiz takrorlashni xush ko‘rganidek, ulug‘ murabbiy. Aynan u mening bugungi xulosalarimga kelishimga turtki berdi. Kunlardan bir kuni men ilon bilan yuzma-yuz kelib qoldim. Shu payt gipnoz mushaklarimni taranglashtirib boshlaganini sezdim. Qo‘rqqanimdan hushimni yo‘qotib qo‘ydim. Ozgina o‘tib o‘zimga kelsam, ne ko‘z bilan ko‘rayki, voajab, meni yutishi kerak bo‘lgan ilon dumini bilanglatgancha ko‘z oldimda ketib boryapti. Sinchiklab qarab G‘ilayni tanidim. Aftidan, u ko‘rmas ko‘zi tomonida turganimda meni ko‘rmay beparvo o‘tib ketavergan. Shu asnoda, garchi aniq-tiniq shamoyil kasb etmagan bo‘lsa-da, miyamga antiqa bir fikr keldi: ularning gipnozi – bizning qo‘rquvimiz. Bizning qo‘rquvimiz – ularning gipnozi!
– O, olijanob soddadillik! – xitob qildi Qirol o‘rnidan sapchib turib quyonlar ommasiga murojaat qilar ekan. – Axir, men sizga G‘ilay yoki Kalbataqay bilan uchrashib qolishdek baxtli tasodif haqida aytmaganmidim?
– Ha, ha, aytgan edingiz, – O‘ychanning so‘zlarida qandaydir jozibali, ammo o‘ta tashvishli haqiqat, Qirolning so‘zlarida esa, zerikarli, ammo allanechuk yupatuvchi haqiqat borligini his qilib javob berishdi quyonlar.
– Hamma gap shundaki, – dedi hayajonlanib O‘ychan, – men gipnozning barcha alomatlarini his qildim, ilon bo‘lsa, meni ko‘rmadi-sezmadi ham! Demak, men o‘z qo‘rquvim bilan o‘zimni gipnoz qilganman!
– Naqadar sodda, lekin buyuk haqiqat! – deya omma orasidagi bir quyon o‘z boshiga o‘zi qattiq musht urib yiqildi-da, shu zahoti jon taslim qildi. Uning bechora kallasi bu soddagina fikrning salmog‘ini ko‘tarolmagan edi.
Izdihomda ayni juz’iy voqeaga bog‘liq g‘ala-g‘ovur ko‘tarildi, lekin u mashvaratning davom ettirilishiga monelik qilolmadi. O‘ychan keltirgan misolning ishontirish kuchi, berilgan qurbonga qaramay, quyonlarga bitmas-tuganmas shodlik baxsh etgan edi.
– Yangi ta’limotning birinchi mevasini ko‘ring! – zaharxanda bilan xitob qildi Topqir aqli oshganini ko‘tarolmay o‘lib qolgan quyonni olib chiqishar ekanlar. Lekin uning gapiga hech kim e’tibor bermadi.
– Tasanno! Ofarin! Olqish! – qichqirardilar quyonlar. – Yashasin xaloskorimiz!
– Buni hali isbotlash kerak! – hayqirdi Qirol tag‘in o‘rnidan sapchib turib. – Nega o‘zini o‘zi gipnoz qilganiga bu qadar ishonch bilan qaraydi u?! Faqat G‘ilay uni ko‘r ko‘zi bilan ko‘rolmay o‘tib ketgani uchunmi? Qani mening Olimim chiqib O‘ychanga tushuntirib bersin-chi, ilmiy nuqtai nazardan qaralganda nima bo‘lgan o‘zi?!
Bu gapdan keyin quyonlar asta-sekin hovurlaridan tushdilar va O‘ringa Qo‘yilganlar orasidan Bosh Olim chiqib, jimlik saqlanishini kutib turdi-da, nihoyat, dedi:
– Albatta, O‘ychanning axboroti muayyan ilmiy ahamiyatga molik...
Quyonlar uning bu gapiga gulduros qarsaklar bilan javob qildilar.
–...Garchi bizning yig‘ilishimiz allamahalgacha cho‘zilib ketgan bo‘lsa-da, – davom etdi Bosh Olim, – muayyan xulosalar chiqarishga hali ancha erta. Xo‘sh, O‘ychanning G‘ilay bilan yoxud bizning ilmiy tilimizda aytganda, bir ko‘zi ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan ilon bilan to‘qnash kelganida aslida nima bo‘lgan edi o‘zi? Aftidan, bizning qadrdon hamkasbimiz O‘ychan, hammamizning baxtimizga, ilonning ko‘rolmaydigan tarafida turib uning nazaridan chetda qolib ketgan. Faqat shuning uchungina u tirik qolgan. Chunki harakatdagi ko‘zning halokatli gipnoz nurlari bizning sevimli hamkasbimiz turgan tomonda emas, teskari tomonda bo‘lgan. Bu hol unga gipnoz xususida shunday yuzaki xulosa chiqarishiga asos bo‘lib xizmat qilgan...
– Qanaqangi aqli kaltalarni olim deb ushlab turishadi-ya! – po‘ng‘illadi Qirol Olimning gaplarini eshitib va go‘yo uni ma’qullagan bo‘lib bosh chayqar ekan.
– Yo‘q, siz yanglishasiz, aziz hamkasbim, – davom etdi Olim. – Gipnoz hali-hanuz dushmanlarimizning dahshatli quroli bo‘lib turibdi. Faqat bizning olimlarimiz tomonidan Qirolimizning shaxsan ishtirokida ishlab chiqilgan Ko‘payish Jadvaliga og‘ishmay amal qilsakkina biz ilonlar ustidan g‘alaba qozona olamiz. Ko‘payish Jadvalini yodda tuting va uni o‘qib-o‘rganing! Ana shundagina biz quyonlarning kelajagimiz gulkaramga munosib bo‘ladi!
Quyonlarga Olimning nutqi ham ayni haqiqatdek edi. Lekin ko‘pchilik ich-ichdan O‘ychanga moyilligini his qilardi.
Darvoqe, Ko‘payish Jadvali xususida. Uning mohiyati shunday ediki, quyonlar ilonlarga nisbatan jadalroq ko‘payishar ekanlar, demak, quyonlar ilonlarga nisbatan qanchalik ko‘p bo‘lsalar, har bir alohida olingan quyonning ilonga yutilish xavfini shunchalik kamaytiradilar. Mazkur jadvaldan kelib chiqadiki, kelajakda har bir quyonning ilonga yutilish xavfi tobora kamaya borib, nolga intiladi, axiyri unga yetib boradi, hatto o‘tib ketadi ham! Shuning uchun quyonlar ko‘payishni juda yaxshi ko‘rar edilar.
Lekin quyonlarning shu topdagi kayfiyati O‘ychanning foydasiga xizmat qilar edi. Buni ko‘rib-sezib turgan Qirol yig‘ilishning davomini boshqa biron qulayroq kunga ko‘chirishga qaror qildi. Shu maqsadda u ko‘pchilikka sezdirmay Saroy Yorituvchisini so‘zga chiqishga buyurdi.
– Quyonlar! – xitob qildi Saroy Yorituvchisi. – Vaqt allamahal bo‘lib qoldi. Yoritqichlar birin-ketin o‘chyapti. Yonar qo‘ng‘izlarni oziqlantirish kerak...
– Hechqisi yo‘q! – qichqirdilar quyonlar bu gaplarga javoban. – O‘rmonda nima ko‘p – yonar qo‘ng‘iz ko‘p! Kerak paytida istaganingcha yig‘ib beramiz!..
Mashvaratni davom ettirib, so‘zni tag‘in O‘ychanga berishga to‘g‘ri keldi.
– Quyonlar! – dedi O‘ychan. – Olimimiz odatdagidek ahmoqona gaplar qildi. Men yana aytaman, gipnoz mutlaqo yo‘q narsa. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring, Baqalar Botqog‘ida nechta baqa bor? Shu botqoqdan uzzukun u yoki bu ilon sudralib o‘tadi. Agar ilon gipnoz qudratiga ega bo‘lganida, ilonning yutish xohishidan qat’i nazar, xushini yo‘qotgan o‘nlab baqalar uning yo‘liga “mana men” deb chiqavergan bo‘lar edi-ku? Baqalar shunday bo‘lsalar, suvdan rizqini teruvchi qushlar ilonning ortidan g‘ujg‘on o‘ynab qolmasmidilar?
Siz yaxshi bilasizki, hech bir baqa ilonni ko‘rib hushini yo‘qotmaydi ham, hech bir qush ilonga ergashmaydi ham!
– To‘g‘ri, to‘g‘ri! – qichqirishdi quyonlar. – Bu misollar ham yaqqol ko‘rsatib turibdiki, O‘ychan haq: bizning qo‘rquvimiz – ilonlarning gipnozi. Ularning gipnozi – bizning qo‘rqoqligimiz.
Quyonlar shovqin-suron ko‘tarishib o‘z munosabatlarini bildirishar ekanlar, Qirol O‘ringa Qo‘yilganlar safidan Qari Donishmand Quyon mansabidagi quyonni huzuriga chaqirtirdi.
Bu quyonning mansabga minishi anchagina qiziq bo‘lgan edi. Qirol Saroyi qoshida Sabzi daraxti o‘sar, uning mevasi sabziga juda o‘xshab ketar edi. Garchi Sabzi daraxtining mevasini yeb bo‘lmasa-da, quyonlar, odatda, bayram tantanalarida undan bezak sifatida foydalanishar, Sabzi daraxtining o‘zi esa, quyonlar tomonidan muqaddas daraxt sifatida e’zozlanardi.
Vaqti-vaqti bilan Sabzi daraxtidan uning sabzisimon mevasi to‘kilib turardi. Aytish kerakki, ancha salmoqli. Mevaning to‘kilish paytida daraxt tagida turgan quyonlarning og‘ir shikastlanish va hatto o‘lish hollari ham ro‘y bergan. Kunlardan bir kuni ayni shu quyon Sabzi daraxtining tagida turganida meva uning boshiga kelib tushibdi.
Bechoraning miyasi chayqalibdi. Bu quyonlar qavmi orasida miya chay-qalish xastaligining birinchi marotaba qayd etilishi ekan!..
– Miya chayqalishi?! – misli ko‘rilmagan kasal nomini eshitib ajablandi o‘shanda Qirol.
– Ha, miya chayqalishi! – tasdiqlashdi tabiblar.
– Demak, chayqaladigan narsa bor ekan-da? – aniqlashtirdi Qirol.
– Demak, bor ekan, – tasdiqlashdi tabiblar.
– Tuzalganidan keyin uni Qari Donishmand Quyon lavozimiga tayinlaymiz, – farmon berdi Qirol. Darhaqiqat, bu oddiygina quyon sog‘ayganidan keyin darrov O‘ringa Qo‘yilganlar qatoriga o‘tdi-qoldi.
– Endi gapirasan! – tantana qilayotgan quyonlar ommasini tundlik bilan kuzata turib unga buyurdi Qirol.
– Menimcha, foydasi yo‘qdir-ov, ishlar pachava! – dedi ko‘pni ko‘rgan Qari Donishmand Quyon.
– Bir harakat qilib ko‘rish kerak! – tag‘in buyurdi Qirol. Ayni chog‘da Qirol Saroyini qo‘riqlash guruhining boshlig‘iga, basharti g‘alayon qo‘zg‘algan taqdirda chiqib qochish uchun yashirin yo‘lni hozirlab qo‘yishni buyurdi.
– Bilasizlar, men qari donishmand quyonman, – dedi Qari Donishmand Quyon. Aytish kerakki, u qisman haq edi. Chunki mazkur mansabga tayinlanganidan buyon u qarib ulgurgan edi. – Meni donishmand qilgan muqaddas Sabzi daraxti bilan qasam ichib aytamanki, O‘ychanning so‘zlarida...
Shunday deya qarasa, quyonlarning baqir-chaqirlari dahshatli darajaga yetibdi. Ularning ayni lahzalardayoq Qirolni taxtdan ag‘darib, o‘rniga O‘ychanni saylagudek vajohatlari borga o‘xshaydi...
– O‘ychanning so‘zlarida, – takrorladi u quyonlarning avjiga chiqayotgan qiyqiriqlari orasida o‘z ovoziga joy topishga urinib, – juda katta haqiqat bor...
– Ura! – battarroq qichqirishdi quyonlar. Bu qichqiriqlar hattoki O‘ringa Qo‘yilganlarning bezovtalanib chalgan hushtaklarini ham bosib ketdi. Agar to‘ntarish bo‘lsa, birinchi galda ular shu hushtaklariga yarasha ta’zirlarini yeyishlari aniq. Lekin Intiluvchilar nimagadir jim o‘tirishardi. Hatto ular o‘zlarini umuman hech qanday intilishga ega bo‘lmagandek ko‘rsatishga urina boshlagan edilar. Ayrimlari go‘yo tabiiy ehtiyojlari yuzasidan borib kelishlari kerakdek butun umr intilib yetishgan joylarini oshkora tashlab keta boshladilar. Qaytib kelish chog‘ida esa, oddiygina quyonlar orasida o‘zlarining eski qadrdonlarini bexos ko‘rib, ular bilan uzoq-uzoq gurunglashib, anchagina ushlanib qola boshladilar.
– Qirol aytgan gaplarda, – davom etdi Qari Donishmand Quyon, – u qadar...
Shu payt nimagadir quyonlar ommasi kutilmaganda jim bo‘lib qoldi. Qari Donishmand Quyon Qirolga qaradi va yuragi shuvillab o‘ylandi: agar qirol qayta saylanmasa-chi? Olomon qattiq g‘alayonga tushganida u Qiroldan kuchliroq tuyulgan edi. Endi u jim qolganida, aksincha, Qirol yana kuchliroq tuyuldi. Shuning uchun u o‘zi ham kutmagan holda nutqini shunday yakunladi:
– Haqiqat juda ko‘p!.. Ammo, ayt-chi, O‘ychan, agar sen haq bo‘lsang va ilonlar qilayotgan nohaqlik barham topsa, bizga ilohiy uchligimiz: no‘xot, burchoq, karamni ko‘nglimiz tusagancha istifoda etish masalasini hal qilib berasanmi o‘zi?
– Ha, ha, – qichqirishdi quyonlar, – shu hayot-mamot masalamizni hal qilib berasanmi?..
O‘ychan o‘zi mansub xalqqa tikilib qoldi va hech nima deyolmadi. Shu asno oddiy quyonlar qo‘l ushlashib yer tepinar ekanlar, takrorladilar:
– Muammoni hal qil-da, o‘g‘irlik qilishga ruxsat ber! O‘g‘irlik qilishga ruxsat ber-da, muammoni hal qil!
O‘ychan tag‘in jim turaverdi. Nima qilishini bilolmay boshi qotib o‘tirgan Qirolning ko‘z oldida daf’atan umid uchqunlari chaqnadi.
– Quyonlar, – nihoyat O‘ychan tilga kirdi, – men sizga bosh muammomizni hal qilish yo‘lini baholi qudrat ko‘rsatib turibman: ilonlardan qo‘rqmasligimiz kerak! Shundan keyin nima bo‘ladi, men bu xususda faqat taxmin qilishim mumkin, xolos.
– Qarang-a, u faqat taxmin qilar emish! – beixtiyor g‘azabga mindi Qirolicha va karam yaprog‘ini jahl bilan yirtib, nariroqqa otdi.
Intiluvchilar yaproqning qaerga borib tushganini eslab qolishga uringancha Qirolichaning darg‘azab istehzosini qo‘llab-quvvatlab qiyqirishdi.
– Tag‘in bu bizga qanday yashashni o‘rgatmoqchi bo‘lyapti-ya! – xitob qildi “Topqir” laqabli quyon. U o‘z ovozi aniq eshitilishi uchun jo‘rttaga quyonlar jimib qolganida xitob qilgandi.
Muammoning tub mohiyati shunda ediki, hech kim O‘ychan qadar Topqirning g‘ashiga tegmasdi. Chunki ular bolalikdan do‘st edilar. Ikkalasi ham tez-tez ayni bir qizni sevib qolishardi. Topqir agar o‘zi Qo‘yilgan bo‘lishga Intilmaganida O‘ychandan ham zo‘rroq kashfiyotlar qilishi mumkinligiga qattiq ishonardi. Afsuski, u o‘z mavjudligining falsafasiga qaram bo‘lib, quyonlar jamoasi mavjudligi masalalari bilan jiddiyroq shug‘ullanishga hech vaqt topolmasdi.
– Unga maza, – derdi Topqir tanishlariga O‘ychan haqida gap qo‘zg‘alganida, – chunki u Qo‘yilgan bo‘lishga intilmaydi.
– Kim sening intilmasligingga xalaqit beryapti? – so‘rashardi tanishlari bunday hollarda.
– Siz yaxshisi kim menga yordam beryapti deb so‘rang, – javob qilardi Topqir ularga, ayni chog‘da Qirolning ko‘ziga yaxshiroq ko‘rinish xususida qattiq bosh qotirar ekan...
Topqirni qo‘ya turib, O‘ychanga qaytaylik.
O‘ychan gapida davom etdi:
– Quyonlar, – dedi u, agar biz yo‘lning eng boshida turib eng oxirini ko‘rishga urinadigan bo‘lsak, hech qachon o‘z joyimizdan jilolmaymiz. Dastlabki dadil qadamni qo‘yish muhim, uning to‘g‘riligiga ishonish undan ham muhimroq.
– Tag‘in nima demoqchisan? – qichqirishdi quyonlar, – Ayniqsa, no‘xot, burchoq, karam haqida nima deysan?
– O‘ylaymanki, – dedi O‘ychan, – ilonlarning bizga nisbatan o‘taketgan nohaqligi bartaraf etilganidan keyin biz tubjoylilar tomorqalariga nisbatan o‘zimiz qilayotgan nohaqliklar xususida ham o‘ylab ko‘rishimiz kerak bo‘ladi.
– U-u-u, – beixtiyor uvvos tortib yubordi bu gapdan norozi bo‘lgan quyonlar. Qirol esa, bosh chayqadi: “Uni ko‘proq eshitaveringlar, o‘shanda baxtiyor hayotni tushlaringizda ko‘rasizlar!” demoqchi bo‘ldi.
– Gap bu mahsulotlarni butunlay inkor qilishda emas, – dedi O‘ychan, – balki ularni o‘zimiz yetishtirishni o‘rganishimiz kerakligidadir.
– U-u-u, – tag‘in jo‘rovoz bo‘lib bahamjihat uvlab yuborishdi quyonlar, – qanaqangi yoqimsiz... Xo‘sh, biz yerga qanday ishlov beramiz?
– Bilmadim, – dedi O‘ychan, – ehtimol, ko‘rsichqonlar bilan shart-noma tuzarmiz, ehtimol, biron boshqa chorasi topilar...
– U-u-u, – battar hafsalalari pir bo‘lib uvladilar quyonlar, – agar ko‘rsichqonlar rozi bo‘lishmasa-chi? Demak, “Alvido, no‘xot, burchoq, karam”mi?!.
Shu ko‘ndalang savoldan keyin oddiy quyonlar nomidan qavmi orasida obro‘li bir quyon so‘zga chiqdi:
– Menga qara, O‘ychan, – dedi u, – biz hammamiz seni yaxshi ko‘ramiz. Sen o‘zimizning yigitsan. Biz haqimizda o‘ylaysan. Bu-ku, yaxshi. Lekin sen nimagadir tushunmayapsan. Mana men, masalan, har kuni o‘rmonga boraman, o‘tloqlarga, tuzumlilarning ekinzorlariga ko‘z tashlayman... Har kuni men ilonga duch kelishim mumkin, ammo duch kelmasligim ham mumkin. Avvalgi kuni, masalan, duch kelmadim, kecha ham, bugun ham, Xudoga shukur, ko‘rib turibsan, sog‘-omonman. Bundan qanday xulosa kelib chiqyapti? Mahalliy xalqning ekinzorlarida men har kuni bo‘lishim mumkin. Ilon bo‘lsa, meni he-ech qachon ha-ar kuni yutolmaydi. Demak, masala mening foydamga hal bo‘lyapti-ku, shunday emasmi?.. Demak, sen nimanidir hisobga olmayapsan, O‘ychan. Marhamat, o‘zingning yam-yashil tepaligingga bor-da, shunaqangi bir yo‘lini o‘ylab topginki, natijada ilonlar ham bizga tirg‘almasinlar, ham, nima deymiz, Xudo bizni uch sevimli ozuqamizdan qismasin. Ana shunda biz barchamiz bir tanu bir jon bo‘lib sening ortingdan ergashamiz.
– To‘g‘ri! To‘g‘ri! – qichqirishdi qatordagi quyonlar. Chunki do‘ppi tor kelib, bosh qotib qolganida hech qanday qaror qabul qilmaslik qarori quyonlar qavmi uchun eng maqbul qaror edi.
– Agar o‘sha sixni ham, kabobni ham kuydirmaydigan g‘oyang topilsa, men shaxsan o‘zim birinchi bo‘lib senga ergashaman! – tantana bilan qichqirdi quyonlar Qiroli.
– Yashasin bizning olijanob Qirolimiz! – deya o‘zlarining hech qanday qaror qabul qilmaslik ahdidan mamnun bo‘lgan quyonlar tag‘in Qirolga olqish aytishga tushdilar.
– Gapim salgina chala qoldi, – davom etdi Qirol. – O‘ychanimiz hech nimaga chalg‘imay astoydil o‘ylanishi uchun har kuni bizning hisobimizdan uning oilasiga ikki dona bus-butun sabzi berib turilsin!
– Yashasin Qirol va uning saxovati! – qichqirishdi quyonlar.
– Ko‘payishga zo‘r berish – mana bizning qurolimiz! – so‘nggi marotaba qichqirdi Qirol va yig‘ilish tugaganining alomati sifatida Qirolichani qo‘ltiqlaganicha o‘zining muhtasham Saroyiga yo‘l oldi.
Quyonlar ham g‘ovur-g‘uvur qilishib o‘z inlariga tarqalishdi. Ularning ayrimlari vijdon azobini his qilib, O‘ychanning ajoyib g‘oyasini qizg‘in qo‘llab-quvvatladi, lekin bu g‘oyaning ayrim xom tomonlari ham borligini ta’kidladi.
Ba’zi quyonlar O‘ychanning xotinidan “Qirolning iltifotidan mamnunmisiz?” deb so‘rashdi.
– Albatta, bu ot bilan tuya emasku-ya, lekin har qalay... – javob qildi u qiziqqan quyonlarga. O‘z navbatida bugungi kun ham nafaqa muddatiga kiradimi-yo‘qmi, shu asosda u ertaga qurumsoqligi va rasmiyatchiligi bilan mashhur Qirol Xazinabonidan biryo‘la to‘rt dona bus-butun sabzi oladimi-yo‘qmi – masalaning shu tomonlarini aniqlashga urindi.
– Bugungi kun ham qo‘shiladi, albatta, – bilag‘onlardek komil ishonch bilan javob qilishdi quyonlar. Ayniqsa, yig‘ilish vaqtida uning erini qo‘llab-quvvatlashda eng lanjlik va sustkashlik qilgan quyonlar endi shunchalik qat’iy ishonch bilan dadil javob qaytarardilar.
O‘ychan kimsasiz qolgan Qirollik O‘tlog‘ida g‘amga botib o‘tirardi. Nafaqat uning ta’limoti to‘g‘riligiga qattiq ishongan (bunaqalar ozchilik emas edi), balki ayni chog‘da huzur-halovatda yashashdan o‘z ixtiyori bilan voz kechib, unga ergashishga qat’iy ahd qilgan bir yosh quyoncha qoshida qoldi.
– Endi nima qilamiz? – so‘radi u O‘ychandan.
– Nima ham qilardik, – dedi O‘ychan, – o‘ylashda davom etamiz-da!
– Men ham siz bilan birgalashib o‘ylasam maylimi? – so‘radi yosh quyon. – Sizning gaplaringizni eshitganimdan buyon menda asl haqiqatni bilishga shunaqangi chanqoqlik uyg‘ondiki!..
– Mayli, birgalashib o‘ylashamiz, Chanqoq! – dedi O‘ychan. – Men butun kuch-g‘ayratimni ilonlarni o‘rganishga sarflagan edim. Ammo o‘z qondoshlarim quyonlar chin haqiqatga suyanib yashashga hali tayyor emasliklarini bilmagan ekanman...

Ertasiga sahardan quyonlar hayoti eskichasiga davom etdi. Ularning bir guruhi o‘tloqzorlarga yo‘l oldi, yana bir guruhi soya-salqingina chakalakzorni xush ko‘rdi, ayrimlari esa, tuzumlilarning tomorqalariga ravona bo‘ldilar.
O‘ychan erta tongdanoq avvallari o‘zi ilonlar ustidagi kuzatishlarini xayolida pishitgan yam-yashil tepalikda o‘tirardi. Endi ilonlar haqidagi o‘ylariga qadrdon quyonlari haqidagi bezovta o‘ylari ham kelib qo‘shilgan edi.
Tepalikdan o‘tloqzorlar, pastlikda keng yoyilib oquvchi, shuning uchun ham chakalakzorda yashovchilar tomonidan “Baqalar Botqog‘i” deb nomlangan ilang-bilang daryoning ajib manzaralari yaqqol namoyon bo‘lar edi.
Chanqoq ertalabdan o‘qtin-o‘qtin O‘ychanga ko‘z tashlab, uning olisdan ko‘rinib turgan avzoyidan miyasiga qandaydir yangi fikr kelgan-kelmaganini aniqlashga o‘zicha uringan holda tepalik yonbag‘rida o‘tlab yurar edi. Ko‘p o‘tmasdan qiziqishi ishtahasi ustidan g‘olib chiqib, nonushtani qisqaroq qilgancha yashil tepalikka ko‘tarilib bordi.
Bu paytda Qirollik Saroyining keng oshxonasida kechagi g‘alaba sharafiga nonushta ziyofati berilmoqda edi. Barcha O‘ringa Qo‘yilganlar, tabiiyki, o‘z o‘rinlarida o‘tirardilar. Qirolning kayfiyati yaxshi edi. Nonushta asnosi u tez-tez hazil-huzul qilar, bambukdan yasalib, kokos arag‘i bilan to‘ldirilgan ulkan qadahni o‘qtin-o‘qtin baland ko‘tarar, uni ko‘rgan Qo‘yilganlar tezda o‘z qadahlarini to‘ldirib, quvnoqlik va tetiklik baxsh etuvchi ichimlikni o‘z Qirollari bilan ketma-ket sipqorardilar.
Alohida qayd etish kerakki, O‘ringa Qo‘yilganlar orasida bir necha nazoratchilar o‘tirishardi. Ular O‘ringa Qo‘yilganlar qiyofasiga kirib olib, aslida, O‘ringa Qo‘yilganlarning suhbatlarini quloqlarini ding qilib tinglashar, bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad isyon kurtaklarini yoxud Qirol siyosatidan oxir-oqibat isyonga olib kelishi mumkin bo‘lgan chekinish hollarini o‘z vaqtida ilg‘ab olish edi.
Garchi Qo‘yilganlar qiyofasiga kirib o‘tirgan bo‘lsalar-da va aynan shuning uchun ham ulardan nizom bo‘yicha alohida qimmatbaho mahsulotlar, xususan, karam, no‘xot va burchoqqa nafslarini tiyibroq qarash talab etilardi. Lekin O‘ringa Qo‘yilganlar o‘zlarining qatorlarida Qo‘yilganlar qiyofasida o‘tirgan nazoratchilar borligi, shuningdek, nazoratchilarga Qo‘yilganlar darajasida yeb-ichish ta’qiqlanganini bilganlari uchun ular boshqa Qo‘yilganlar qanday yeb-ichayotganini zimdan kuzatardilar. Ayni chog‘da, o‘zlari imkon qadar ko‘proq yeb-ichishga, toki o‘zlarini, quyonlarning oddiygina tilida aytilganidek, ayg‘oqchi deb o‘ylamasliklariga urinardilar. Ammo avom tilida “ayg‘oqchi” deb ataluvchilar ziyofatda tortinibgina o‘tirsalar, boshqalar ularning asl vazifalarini sezib qolishlarini yaxshi bilishardi. Shu bois haqiqiy qiyofalarini yashirish uchun imkon qadar ko‘proq yeb-ichardilarki, bu ularning ichki xohish-istaklariga ham to‘la ravishda muvofiq kelar edi.
Shunday qilib, Qirol ziyofatida barcha ulkan fidoyilarcha ishtaha bilan tanovul qilardi.
Bu gal Qo‘yilganlar orasida Qari Donishmand Quyon mansabini egallagan quyon ko‘rinmasdi. Uning kechagi ikkillanishi, tabiiyki, Qirolning diqqat nazaridan chetda qolmagan edi. O‘rnida endi Qari Donishmand Quyonni “Qari Tulki” deb atashni taklif qilgan, bu taklifi quvnoqlik bilan qizg‘in qo‘llab-quvvatlangan Topqir o‘tirardi. Qirol esa, “Qari Tulki” hayotidan bir necha qiziq latifalar aytib berdi.
Nonushta avjida oshxonaga vaqt yemirib tashlagan tishlarini kavlashtirib ayni o‘sha hamma ustidan kulayotgan va kuni kechagina qirollikning birinchi maslahatchisi hisoblangan quyon kirib keldi. Ma’lum bo‘lishicha, u endi oshpazlar xonasida nonushta qilibdi. Ayni u kirib kelganida Qirol o‘zining sobiq donishmandini Sabzi daraxti tagiga turg‘azib qo‘yib, mevasining boshiga tushishini kutish va u hozirda ham miya chayqalishi kasalini boshidan kechiradimi-yo‘qmi, aniqlashni yarim hazil, yarim chin sifatida taklif qilayotgan edi. Barcha Qo‘yilganlar Qirol haziliga javoban kula-kula endi bu xum kallada chayqaladigan hech vaqo qolmagandir-ov deb fikr bildirdi!
– Men nima uchun oshpazlar xonasiga o‘tib qolganimni bilaman, – dedi “Qari Tulki”, – lekin nega menga uncha yangi bo‘lmagan ko‘katlarni berishganiga tushunmayapman?
– Nima-nima? – so‘radi Qirol o‘tirganlarga ma’noli ko‘z qisib. – Senga uncha... juda yaxshi ko‘katlarni berishdimi hali?
O‘ringa Qo‘yilganlar xoholab kula boshladilar. Ularning ancha-munchasi ma’shuqalar erkalanib oshig‘ining ko‘ksiga o‘zlarini otganidek nozik bir ishonchu tamanno bilan to‘kin dasturxon ustiga o‘zlarini tashladilar. Shu asnoda ham karam yaprog‘i yoki no‘xotni go‘yoki bexosdan og‘izlariga solardilarki, bu, aftidan, o‘z mohiyatiga ko‘ra oshiq-ma’shuqalarning bir-birlarini yalab-yulqashlariga o‘xshab ketar edi.
– Meni mutafakkir qilgan Sabzi daraxtining nomi bilan qasam ichib aytaman, – dedi “Qari Tulki”, – men xato qildim... Ammo keyin shu xatoyimni o‘zim tuzatdim-ku!
– Tuzatmay ham ko‘rgin edi, – dedi Qirol miyig‘ida kulib, – aks holda sen oshpazlar xonasida emas, uzoqroqlarda nonushta qilgan bo‘larding. Ha, mayli, o‘tir, men bag‘rikengman. Bundan keyin qattiq ishlaydigan kallangni tegishli darmondori bilan kim ta’minlayotganini yaxshigina biladigan bo‘lasan.
Shunday qilib, xush kayfiyat bilan Qari Donishmand Quyon tag‘in O‘ringa Qo‘yildi. To‘g‘ri, Qirol “Qari Tulki” degan kulgili laqabni saqlab qoldi. Bu o‘z navbatida, bir tomondan, uning mansabiga allanechuk masxarali ma’no baxsh etar, ikkinchi tomondan esa, Topqirni Qirol oilasiga yana-da yaqinlashtirar edi.
Topqir biror oy O‘ringa Qo‘yilganlar qatorida qirollikning eng zo‘r ichimliklarini ichib, taralabedod qilib yashadi. Mahalliy aholi tomorqalaridan yetkazib kelingan tansiq taomlarni esa, aytmasa ham bo‘ladi.
Topqirga bu yerda hammasi xush yoqdi. Faqatgina O‘ringa Qo‘yilganlar yig‘ilishganida nimagadir na Qirol, na boshqalar gulkaram haqida lom-mim demasliklari uni ajablantirdi. Bu chindan ham juda ajablanarli hol edi. Chunki Qirol oddiy quyonlar bilan har uchrashganida u yoki bu darajada gulkaram haqidagi masalaga o‘z munosabatini bildirar edi. Bu yerda esa, nimagadir bu xususda gapirilmas edi. Nega shunday?
U savolga javob qidirar ekan, o‘zicha xulosaga keldiki, aftidan, O‘ringa Qo‘yilganlar orasida shunday nisbatan torroq doiradagi xoslar, ya’ni, O‘rindiqqa Qo‘yilganlar bor va ular, ehtimolki, Gulkaram haqida nafaqat gapirishadi, balki har hafta kamida bir marotaba uni tatib ko‘rishadi ham! Topqir shunday deb o‘ylardi. Lekin birontasidan so‘rashga jur’at qilolmasdi. Chunki O‘ringa Qo‘yilganlar orasida kim O‘rindiqqa qo‘yilganini bilmasdi. Buni so‘rash o‘zining O‘rindiqqa Qo‘yilmaganini tan olish ekanligini Topqir yaxshi tushunardi. U qulay vaziyatni kutishga va bu xususda Qirolning o‘zidan so‘rashga ahd qildi.
Shunday kun ham keldi. Kunlardan bir kuni Qirol undan tushlikdan keyin yakkama-yakka suhbatga qolishni iltimos qildi.
– Senga davlat ahamiyatiga molik topshirig‘im bor, – dedi Qirol va Qirolicha eshikni mahkam yopib kelib Topqirning yoniga o‘tirgach, qo‘shib qo‘ydi: – Sen uni bajarishga tayyormisan?
– Buyuring, Qirolim! – dedi Topqir ko‘zlarini yerga tikib.
– Bu yerda bizning saroy Shoirimiz bir she’r yozibdi. Vazifa shuki, sen chakalakzordagi Xolis So‘qmoqqa chiqib, uning boshidan oxiriga qadar butun yo‘l davomida shu she’rni qo‘shiq qilib aytishing kerak bo‘ladi?..
– Qulog‘im xizmatingizga tayyor, – dedi Topqir va qulog‘ini qimirlatdi.
Qirol qanchalik ishonchli ekanini aniqlamoqchi bo‘layotgandek uning qulog‘ini sinchiklab ko‘zdan kechirdi:
– Mana, eshit, – dedi Qirol va kattakon banan yaprog‘iga marjon mevasining sharbati bilan yozilgan she’rni o‘qishga tushdi:

O‘ychan quyon
Tepalikda o‘tiribdi,
U yerdan o‘tloq ko‘rinib turadi
Va Baqalar Botqog‘i.
Ammo bo‘ron baribir boshlanayapti!

Dahshatli taxmindan Topqirning yuragi orqaga tortib ketdi.
– Janobi oliylari, – ovozi titrab so‘radi u, – bu qaysi ma’noda?..
– Ma’nosi yo‘q, – jiddiy tortib uning gapini shartta bo‘ldi Qirol.
Topqir darrov tushundi. Bu she’rni qo‘shiq qilib aytish – ilonlarga o‘z qondoshi O‘ychanni sotish degan gap edi. U Qirol bergan O‘rindan butkul voz kechib, oddiy quyonlar qatoriga ketishga ahd qildi. Nima bo‘lganda ham, garchi u tabiatan o‘taketgan shuhrattalab bo‘lsa-da, har qalay, alamzada emas edi. Ammo bu yerda bitta nozik jihat bor edi. Saroyda qabul qilingan taomilga ko‘ra, oddiy quyonlar qatoriga qaytarilgan quyon jamiki mukofotlarini Qirolga qaytarishga majbur edi.
Demak, u qachondir Qirolicha tuhfa qilgan va o‘zini O‘ringa ko‘targan o‘sha karam yaprog‘ini ham qaytarishi kerak edi. Ammo gap shunda ediki, u o‘shanda uyasiga qaytayotganida quvonganidan karam yaprog‘ining yarmini yeb qo‘ygan, holbuki uni yeyishi mumkin emas edi. Zotan, o‘zi uni esdalik uchun saqlab qo‘yishni va’da qilgan edi.
Gap shundaki, Qirolichadan karam yaprog‘ini noyob tuhfa sifatida qabul qilib olar ekan, u taklif qilganidek, yeyishga haqli edi. Lekin tuhfani, o‘zi aytganidek, mukofot darajasiga yuksaltirganidan keyin uni yeb qo‘yish huquqini boy bergan edi.
Bularning barchasi yashin tezligida Topqirning xayolidan kechdi. Iqror bo‘ldiki, yarmi yeb qo‘yilgan karam yaprog‘ini Qirolichaga qaytarishning mutlaqo iloji yo‘q. Albatta, u tushunadi: bu ishi uchun uni hech kim ta’qib qilmaydi. Biroq quyonlar tabiati shundayki, ularga bugungi noqulayligi ertangi sotqinligidan og‘irroq tuyuladi. Noqulaylik – shu topda, ayni lahzalarda, ertaga esa, nima bo‘lishini Xudo biladi. Masalan, quyosh tutiladi-da, shu munosabat bilan hammasi bekor qilinishi mumkin.
– Yaxshi, – dedi Topqir chuqur xo‘rsinib, Qirolichaga qattiq qiynalayotgandek iltijo bilan boqib, – faqat men matnga bir tuzatish kiritsam maylimi?
– Agar bu mohiyatni o‘zgartirmaydigan bo‘lsa, mayli, – dedi Qirol.
– Men shu tarzda aytishni istayapman:

Qandaydir o‘ychan
Tepalikda o‘tiribdi.
U yerdan o‘tloq ko‘rinadi
Va Baqalar Botqog‘i.
Ammo bo‘ron baribir boshlanyapti!

– Bo‘pti, – dedi Qirol va mamnun holda Topqirning yelkasiga bir qoqib qo‘ydi. Topqir o‘zini aldayman deb aslida ustalik bilan o‘z vijdonini aldashga urinayotganini u yaxshi bilardi. Ko‘ngliga daldami-taskin qidiryapti. Shu bois qo‘shimcha qildi: – Ayniqsa, hozir ayrimlar bunaqangi andishaga o‘xshash narsalarni shunchaki bid’at, eskilik sarqiti deb turgan bir paytda...
– Yana bir tuzatish kiritsam maylimi? – so‘radi Topqir va Qirolning roziligini ham kutmay tez ayta boshladi:

Qandaydir o‘ychan
Tepalikda o‘tiribdi.
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pa!
Va Ba-ba-ba-qa Bat-qo-g‘i
Ammo bo‘ron baribir boshlanyapti!

– Buyog‘i so‘zsiz ohangjama bo‘lib ketdi-ku, – hafsalasi pir bo‘lib qo‘l siltadi Qirol, – bo‘sh kelganing sayin ja-a...
– Mayli, mayli, – kutilmaganda gap qo‘shdi Qirolicha, – qaytaga shu turishida yana-da jozibador eshitilyapti. Faqat mening bir iltimosim bor: qo‘shiqni aytayotganingda uchinchi qatordagi oxirgi ikki so‘zni imkon qadar avj pardada ayt: “Pam-pam, pam-pam, pam– P-A-A-M! Pa!” Tushunarlimi?
– Albatta, – dedi Topqir, – qo‘shiq aytayotganimda men buni albatta hisobga olaman.
– Mayli, – dedi Qirol, – shunday ham bo‘la qolsin. Faqat oldidan birgina so‘zni qo‘sh. Ya’ni, mana bunday: “Ko‘rinadi pam-pam, pam-pam, pam– P-A-A-M! Pa!” Tamom, boshqa savdolashmaymiz!
– Xo‘p bo‘ladi, janobi oliylari, – dedi Topqir.
– “Va Ba-ba-ba-qa Botqog‘i” deysanmi? – so‘radi Qirol so‘nggi satrni qayta eshitib ko‘rish uchun.
– Xuddi shunday, – ma’qulladi Topqir, – «Va Ba-ba-ba-qa Bot-qog‘i” deyman.
Qirol andak ikkilandi:
– Biz taraflarda uchta botqoq mashhur: Yo‘lbarslar Botqog‘i, Maymunlar Botqog‘i, Baqalar Botqog‘i... Anglashilmovchilik kelib chiqmasmikan?
– Yo‘g‘-e, – dedi Qirolicha, – eshitadiganlar bizdan ahmoqroq deb o‘ylamasligimiz kerak.
– Qirolim! – so‘radi Topqir, – men bir narsaga tushunmayapman: “Ammo bo‘ron baribir boshlanyapti!” satrining nima keragi bor?
– Sen bizning Shoirimizni bilmaysan, – dedi Qirol, – u bo‘ronsiz turolmaydi!
– U she’ri nima maqsadda foydalanishini o‘zi biladimi? – so‘radi Topqir. O‘ychanni sotishda yolg‘iz o‘zi xizmat ko‘rsatmasa, nazarida, ancha yengil bo‘ladigandek edi.
– Albatta bilmaydi! – qovog‘ini uydi Qirol. – U Shoir, osmonda uchib yuribdi. Uni o‘zimizning yerga bog‘liq xonaki ishlarimizga aralashtirib nima qilamiz?!.
– To‘g‘ri-to‘g‘ri, – ma’yusgina rozi bo‘ldi Topqir.
– Mayli, – dedi Qirol, – matnni maromiga yetkazdik. Ayrim naturalistik tafsilotlarni olib tashlash kerakligini sen bunchalik tez fahmlaganingga qoyil qolyapman!..
– O, Qirol, – beixtiyor oh chekdi Topqir, – bunday vaziyatda fahmlamay bo‘ladimi!..
– Darvoqe, – dedi Qirol o‘ta ayyorlik bilan, – Qirolicha senga tuhfa qilgan karam yaprog‘ini oxirigacha yeyversang bo‘ladi endi...
– O, Qirolicham! – nola qildi Topqir va qattiq xijolat chekib, boshini panjachalari orasiga yashirdi: – Meni afu eting... tansiq taom...
– Hechqisi yo‘q, – olijanoblik ko‘rsatib dalda berdi Qirol, – hammamiz ham quyonmiz... Har qalay, axborot xizmatim qanday yo‘lga qo‘yilgan, a, Qirolicha?
– Sen mug‘ombirnimi! – Topqirga yengilgina po‘pisa qilib tanbeh berdi Qirolicha, – buning “Hech qachon!” deb chin yurakdan xitob qilganini o‘shanda bir ko‘rganingizda edi, Qirol!
Shundan keyin Qirolicha Topqirga qirollik daftarini berdi. Unda falon kuni saroy quyoni Topqir Xolis So‘qmoqqa chiqib “Bo‘ron mavzuidagi ariyalardan parchalar”ni ijro etishi ko‘rsatilgan, chakalakzorning barcha aholisiga quyonlar bardam yashayotgani va bemalol ko‘payishayotganini ko‘rsatib qo‘yish kerakligi alohida ta’kidlangan edi.
Topqir imzo chekdi va Qirolning shaxsan o‘zi uning yelkasiga qoqib qo‘ydi.
– Ana endi tila tilagingni, sen istagan va mening qo‘limdan keladigan narsani bajo keltiraman, – himmat ko‘rsatdi Qirol.
– Men faqat shuni so‘ramoqchi edimki, – dedi Topqir, – men shunga ajablanayapmanki, haligi, qirollik ziyofatlari davrasida gulkaram haqida lom-mim deyilmaydi, holbuki janobi oliylari va yo boshqalar oddiy xalq bilan gaplashganingizda uni tez-tez tilga olib turasizlar, nega shunday?
– Nima deyish mumkin, – yelka qisdi Qirol, – tajribalar muvaffaqiyatli o‘tyapti va biz har tomonlama sharoit yaratib turibmiz... Barcha Yangi Qo‘yilganlar fikricha, O‘ringa Qo‘yilganlardan tashqari alohida oliy O‘rindiqqa Qo‘yilganlar ham bor...
– Nima, u yo‘qmi? – hafsalasi pir bo‘lib so‘radi Topqir.
– Yo‘q, azizim, – uning yelkasidan do‘stona quchib javob qildi Qirol, – Qirolicha bilan yotoqxonamizdan boshqa Qo‘yish mumkin bo‘lgan joyimiz yo‘q!
– Fu, Qirol, qanday qo‘pollik, – dedi Qirolicha yuzini chetga burib, ayni chog‘da, Topqir tomonga qarab ko‘zlarini suzib.
Ammo Topqirning shu qadar hafsalasi pir bo‘ldiki, buni sezmadi ham.
– Menga hammadan ko‘ra qiyinligini endi sen tushungandirsan? – dedi Qirol.
– Yo‘q, – deb javob qildi Oliy darajadagi Qo‘yilganlarning yo‘qligidan qattiq xafa bo‘lgan Topqir.
– Chunki sizning har biringiz uchun, – dedi Qirol, – sir bor, intilish mumkin bo‘lgan marra bor. Menda bo‘lsa bu baxt yo‘q. Agar men tushunmasam, tushuntiradigan kimsaning o‘zi yo‘q... Mana nima uchun qirolligimda menga hammadan qiyinroq... Lekin birgina tasallim bor... Unga – Qirol qo‘li bilan osmonga ishora qildi, – yana-da qiyinroq...
– Modomiki Oliy darajadagi O‘rindiq yo‘q ekan, bundan chiqdi, menga ham intiladigan marra qolmabdi-da! – xitob qildi Topqir, o‘zining xafaligi orqali Qirolning tushkunligini yaxshiroq tushunib. – Qanchalik zerikarli!
– Bu kayfiyating o‘tib ketadi, – dedi Qirol qat’iyat bilan, – vaqti-soati kelib O‘rinda imkon qadar uzoqroq o‘tirish ishtiyoqi O‘ringa Qo‘yilganlarning yagona bitmas-tuganmas intilishiga aylanib qoladi... Ana endi bora qol... Tiniqib uxla... Ertaga yangi kuch-g‘ayrat bilan Xolis So‘qmoqqa...
Topqir ta’zim qilib Qirol saroyini tark etdi.
– Bilasanami, Topqir nimasi bilan menga yoqadi? – so‘radi Qirol, keng va yorug‘ xona bo‘ylab odimlar ekan. So‘ng o‘z savoliga o‘zi javob qaytardi. – Insofi borligi bilan!
– Qachondan buyon? – so‘radi Qirolicha bir qadar taajjublanib.
– Sen hech nimaga tushunmaysan, – dedi Qirol xona o‘rtasida taqqa to‘xtab, – quyonga nozik topshiriqni berayotganingda halok qilmaydigan darajadagi insof juda foydali bo‘ladi.
– Men seni unchalik tushunmadim, – dedi Qirolicha parishonxotirlik bilan, chunki u shunday o‘ynoqlagan ko‘zlarga ega Topqir bu qadar ishonchsiz bo‘lib chiqqanidan hali-hanuz xafa edi.
– Ha, – takrorladi Qirol tag‘in xona bo‘ylab odimlar ekan, – quyon nozik vazifani bajarayotganida muayyan uyatni his qilib tursa, u o‘zidan keyin ko‘zga ko‘rinadigan iz qoldirib, uyatdan qizarib qolmasligi uchun bu vazifani imkon qadar toza bajarishga harakat qiladi. Bu esa, biz uchun ayni muddaodir. Insofning o‘ldirib qo‘ymaydigan darajasi – bizning mutafakkirlarimiz quyonlarning onggiga quyishi kerak bo‘lgan narsa ayni mana shu!
– Erkaklarning qanchalik beburdligini qara-ya! – dedi Qirolicha. – O‘zi “Hech qachon!” deb turib o‘zi yeb qo‘yganini-chi!..
– Yeydi deb umid qilamiz, – g‘alati javob qildi Qirol, quyonlar qirollik manfaatlari yo‘lida ishlar ekanlar, o‘z ishlaridan biron-bir xatarli iz qoldirmasliklari uchun ularning ongiga o‘limga olib kelmaydigan insof dozasini qanday qilib yaxshiroq singdirish xususida o‘ylar ekan.

Hozir biz o‘z syujetimizdan bir qadar chekinib, quyonlar Qiroli bilan Shoir o‘rtasidagi munosabatlar tarixini hikoya qilamiz.
Shoirning tabiatida har qanday kulfatga uchraganga samimiy hamdardlik bilan har qanday maishiy va tabiiy bo‘ronlarga nisbatan romantik hayrat ajib bir tarzda uyg‘unlashib ketgan edi.
Darvoqe, Qirol Shoir hormay-tolmay madh etgan bo‘ronlardan birining sharofati bilan hokimiyat tepasiga kelgan edi.
– Bu mutlaqo men kuylagan bo‘ron emas, – derdi Shoir avvaliga Qirolning boshqaruvidan norozi bo‘lib.
Lekin keyinchalik ular til topishdilar. Qirol bo‘ron qo‘shig‘ini quyonlar aqliy hayotining bir butun, yagona va to‘laqonli mazmuniga aylantirishni va’da qilib, uni o‘ziga og‘dirib oldi. Bunday jozibali va’daga Shoir qarshi turolmadi.
Xullas, Shoir bo‘ron qushini madh etishni juda sevar va kulfat qushini ko‘rishni, aksincha, juda yomon ko‘rar edi.
Bo‘ron qushini ko‘rdimi – madh etadi. Kulfat qushini ko‘rdimi – yig‘laydi. Unisini ham, bunisini ham shunaqangi sidqidillik bilan qilardiki, ayni chog‘da, bo‘ron qushini madh etish muqarrar ravishda kulfat qushining paydo bo‘lishiga olib kelishini tushunolmasdi.
Goho shunday bo‘lardiki, kulfat darakchisining yelkasida yig‘lab ulgurmasidan o‘zi ko‘z yosh to‘kib boshlagan yelkalar osha ko‘kka otilgan bo‘ron qushini ko‘rib, bu jangovar qushga shodon olqish aytib yuborardi.
 U o‘zining she’riy ovozi bo‘ron qushini yana-da dadillashtiradi va atrofdagi quyonlarga barra sabzavotlarga muhabbatdan tashqari ularda bo‘ronga muhabbatdek oliy darajadagi burch borligini ko‘rsatib qo‘yadi deb ishonardi. Quyonlar gohida uning ovoziga quloq tutishib, sabzavotga muhabbatni oliy darajadagi burchga muhabbat bilan qiyoslashardilar. Va har gal sabzavotga muhabbatni ular o‘z qalblarida aniq-tiniq his qilishlari, oliy darajadagi burchga muhabbatni esa, juda g‘ira-shira his qilishlari, aniqrog‘i, hatto mutlaqo his qilmasliklari ularni ajablantirardi.
Shoir qarigan chog‘larida bo‘ron qushini ko‘rib hamon o‘sha-o‘sha hayratga tushardi. Ammo, ko‘zi zaiflashgani uchun oddiygina qarg‘ani bo‘ron qushi deb o‘ylaydigan bo‘lib qolgan edi. Qirol ham Shoir quyonlar orasida sharmandasi chiqmasin deb ko‘zi o‘tkirgina bir quyonni unga yo‘l ko‘rsatuvchi qilib biriktirib qo‘ygan edi, toki u xatoni o‘z vaqtida tuzatishiga ko‘maklashsin. Darvoqe, bu quyoncha o‘tloqda sayr qilar ekanlar, Shoirni har xil o‘ydim-chuqur va jarliklarga bexos yiqilib tushishidan ham saqlar, chunki Shoir bo‘ron qushini qidirib hamisha osmonga qarab yurar, atrofiga alanglab qarashga vaqti ham, hushi ham bo‘lmasdi.
– Jahon uzra uch, bo‘ron qushi!..– deb boshlardi Shoir, ammo ko‘zi o‘tkir quyoncha darrov uni to‘xtatib qolardi:
– Shoir amaki, u bo‘ron qushi emas, qarg‘a-ku!
– E-e, qarg‘ami, – hafsalasi pir bo‘lib derdi Shoir. Keyin o‘zinimi-quyonchanimi ovutardi. – Ha, mayli, hechqisi yo‘q, qarg‘a bo‘lsa ham, muhimi, bo‘ronga chorlayapmiz-ku!
Biz ham, o‘ylab qarasak, chalg‘ib ketibmiz, holbuki Shoir bilan Qirolning hayoti haqida tartibi bilan hikoya qilishimiz kerak edi. Ustiga ustak, bu tarix, aslini olganda, ko‘tarinki emas, anchagina g‘amgin edi. Binobarin, shunga muvofiq ravishda bir bahya pastroqqa tushishimiz kerak bo‘ladi.
Xullas, Qirol bilan Shoir til topishganlaridan keyin, Qirol yaqin kunlarda quyonlarning umumxalq ta’limini joriy qilishga va’da bergan edi.
– Faqat shundagina mening mutafakkirona ko‘rsatmalarim va sening ilohiy she’rlaring barcha quyonlarning bisoti bo‘la oladi, – degan edi bo‘lajak Qirol.
Ammo qirollik hayotining kundalik ishlari davlat ahamiyatiga molik shunaqangi mayda-chuydalarga to‘lib-toshgan ekanki, Qirolning buyuk orzularni ro‘yobga chiqarishga hech vaqti bo‘lib, qo‘li tegmasdi.
– Taxtda xuddi g‘ildirakdagi olmaxondek aylanaverar ekansan, – o‘smirlik do‘sti uning dadil rejalarini eslatganida Qirol o‘zini oqladi, – lekin men ham bo‘sh kelmay tag‘in besh ko‘za siyoh tayyorlashni buyurdim... Demoqchimanki, bu yo‘nalishda ham ba’zi choralar ko‘ril-yapti.
Qirol marjon sharbatidan olingan siyohni vaqti kelganda butun quyonlar qirolligida savodsizlikni tugatishga qaratilgan kurash vositasi bilan to‘la ta’minlash maqsadida tayyorlattirgan edi. Ammo vaqt o‘tmoqda, quyonlarning umumiy ta’limi masalalariga esa, Qirolning vaqti yo‘q edi. U qilishga ulgurgan yagona ish – vaqti-vaqti bilan yana bir necha ko‘za marjon sharbatidan olinadigan siyohni har ehtimolga qarshi tayyorlab qo‘yishga buyruq berish edi.
Lekin o‘sha ehtimol hech keladiganga o‘xshamasdi. Marjon sharbati esa, idishda achib, ajoyib o‘tkir ichimlikka aylanar, lekin buni hech kim bilmasdi. Kunlardan bir kuni Shoir o‘zining shoirona pat-qalamini qattiq g‘ajib o‘tirib uning ingichka naychasi orqali tasodifan siyohdan ozgina so‘rib qo‘ydi. Siyohning ajoyib xususiyati haqidagi ovoza quyonlar orasida tez tarqaldi. Ana shunda ular o‘z bilimlarini oshirishga katta ishtiyoq ko‘rsata boshladilar. Lekin bu xususda boshqa joyda batafsilroq hikoya qilamiz.
Qirollik hokimiyatini qo‘lida ushlab turib, quyonlar Qiroli afsus-nadomatlar ila iqror bo‘ldiki, uning butun kuch-g‘ayrati ana o‘sha hokimiyatni qo‘lida mahkam ushlab turishga sarf bo‘layapti. Agar butun kuch-g‘ayrating uni ushlab turishga sarflanadigan bo‘lsa, bunday hokimiyatning nima keragi bor, deb o‘ylardi Qirol gohida. Axiyri u shunday xulosaga keldi: qirollikni himoya qiluvchilar sonini ko‘paytirish kerak, toki u nima maqsadda hokimiyat tepasiga chiqishga intilgan bo‘lsa, o‘sha maqsadga yo‘naltirilgan ishlarga vaqt topa olsin.
U qirollik himoyachilarini ko‘paytirdi, natijada o‘zi bir qadar yengil tortgandek bo‘ldi: hokimiyatni ushlab turishga sarflanayotgan kuchning bir qismi ozod bo‘lgan edi-da. Ammo kunlardan bir kuni uning kallasiga anchagina sog‘lom bir fikr keldi: bunday qudratli himoyaning o‘zi undan hokimiyatni tortib olishga urinib qolsa-chi? Eh, endi nima qilsa bo‘ladi?
Agar shu topda himoyachilar sonini birdan kamaytirsa, o‘yladi Qirol, g‘arazli niyatda turganlar hokimiyatni qo‘lga kiritishga qulay vaziyat keldi deb o‘ylaydilar. Shuning uchun u himoyachilarni yanada ko‘paytirdi va yangi himoyachilarga shunday bir yashirin topshiriq berdiki, toki ular Qirolni eski himoyachilardan himoya qilsinlar.
Ammo bu hol Qirolning ahvolini battar murakkablashtirdi. Shu narsa ayon bo‘ldiki, eski himoyachilar ichida juda keng vakolatlarga ega bo‘lgan yangi himoyachilar haddan tashqari nazoratsiz bo‘lishadi va shunisi bilan Qirolga xavf tug‘diradi. Shunda u eski himoyachilarga yangi himoyachilar ortidan kuzatishdek yashirin topshiriq berdi, toki yangilar unga sotqinlik qilolmasinlar.
Ammo bu Qirolni battar chalkashtirdi va uning hayotini battar murakkablashtirdi. Bunday keng vakolatlarga ega ko‘pdan-ko‘p himoyachilarning har birini qandaydir kundalik ish bilan ta’minlash kerak edi. Aks holda javobgarliksiz hokimiyatdan boshi aylanib, ulardan har biri niyati buzuq isyonkorga aylanib qolish ehtimoli bor edi.
 Shunday qilib, har birining zimmasida tayinli vazifa bo‘lishi va har biri bu vazifaning bajarilishi xususida hisobot berishga majburligi uchun butun quyonlar qavmi va, ayniqsa, qirollik xizmatida bo‘lgan quyonlar ortidan ayg‘oqchilar qo‘yishga to‘g‘ri keldi. Ammo qirollik xizmatida bo‘lganlar orasida Qirol to‘la ishonadigan quyonlar ozchilik emas edi. Bular unga hokimiyatni o‘z qo‘liga olishida yaqindan yordam bergan o‘smirlikdagi do‘stlari edi.
Garchi Qirol ularga ishonch ko‘zi bilan qarasa-da, oxir-oqibat, bu quyonlar ortidan ham ayg‘oqchi qo‘yishga to‘g‘ri keldi. Uning endigi ahvoliga xos murakkablik shunda ediki, u anavi-manavi quyonlarning ortidan ayg‘oqchi qo‘yilmasin, chunki ularga ishonaman, deyolmas edi. Bu barchaga baravar taalluqli Qonun talablariga mutlaqo xilof edi.
– Men o‘zimni istisno qilmayman, – derdi Qirol Himoya Boshlig‘iga, – agar men o‘zimning qonuniy hokimiyatimga xavf tug‘dirayotgan bo‘lsam, boshqalar qatori meni ham jazolang!
– Qani xavf tug‘dirishga urinib ko‘ring-chi, – tahdidomuz derdi unga Himoya Boshlig‘i va bu gap Qirolni anchagina xotirjam qilardi.
Agar yashirin kuzatish haqida qonun qabul qilinsa, bu qonun barchaga baravar taalluqli bo‘lmog‘i kerak, deb o‘ylardi Qirol. Agar qirollik xizmatidagi barcha quyonlar ayg‘oqchi kuzatishi kerak va kerak bo‘lmaganlarga ajratilsa, bu hol kuzatuvchilar tasavvurida ishonsa bo‘ladigan va ishonib bo‘lmaydigan quyonlar xususidagi g‘oyat qo‘pol, mutlaqo xato fikrlar uyg‘otishi mumkin. Aslida hammasi ancha murakkab, haqiqat esa, xatarli darajada harakatchan edi.
Orqasidan kuzatilayotganlar orqasidan kuzatilmayotganlar borligini bilgach, bu holdan qattiq xafa bo‘lishlari mumkin. Qarabsizki, ko‘ngillarining tub-tubida Qirolga qarshi isyon ildizlari paydo bo‘lib turibdi.
Bu xavfni orqasidan kuzatilmayotganlar ham tug‘dirishi mumkin. Sababi atrofda hamma kuzatilayotgani, o‘zining esa, kuzatilmayotganini anglagan chog‘da bu holatdan kelib chiqadigan imkoniyatlarni ishga solish xohishi o‘z-o‘zidan tug‘iladi.
Nima bo‘lganda ham, o‘zi ishonadigan o‘smirlikdagi do‘stlari ortidan ayg‘oqchi qo‘yganidan keyin bu ishidan Qirolning vijdoni qiynaldi. O‘smirlikdagi do‘stlari ortidan ayg‘oqchi qo‘yilganini, demak, Qirol ularga ishonmayotganini sezgach, u bilan tortinibroq muomala qiladigan, ya’ni, o‘ylashicha, pismiqroq bo‘lib qolishdi.
Har qalay, ortlariga ayg‘oqchi qo‘yilgan o‘smirlik do‘stlari haqida o‘ylar ekan, har gal u vijdonan qiynalardi va bu holat unga mutlaqo yoqmasdi. Vaqt o‘tgani sayin Qirol o‘smirlik do‘stlari haqida o‘ylaganida nega o‘zida noxush bir kayfiyat uyg‘onishini unutib yubordi.
U faqat o‘smirlik do‘stlari o‘zida qandaydir noxush kayfiyat uyg‘otishini his qilar va bu kayfiyat ularning shubhali darajada tortinchoqligi sababli paydo bo‘lyapti, degan xulosaga kelardi.
O‘zi buni anglamagan holda yoshlikdagi do‘stlarini xushlamasligini ularni kuzatib, ayg‘oqchilik qilayotganlar hisobiga oqlashga urinardi. Ularning hayoti haqidagi axborotlarni tinglar ekan, har safar shubhali bo‘lib ko‘ringan barcha narsaga shunaqangi zo‘r mushtoqlik bilan qiziqish bildirar ediki, ayg‘oqchilar buni sezmasliklari mumkin emasdi. Har bir shubhali jihatlarga Qirolning behad qiziqish bilan qarashini his qilgan ayg‘oqchilar avvaliga beixtiyor, keyinchalik esa, ongli ravishda o‘z chaqimchiliklarida Qirolda katta qiziqish uyg‘otayotgan jihatlarni alohida ta’kidlab ko‘rsata boshladilar.
Qizig‘i shunda ediki, Qirolning o‘smirlik do‘stlari halol-pokiza ekanliklari unga anchagina yordam berar edi. Zotan, bunday vaziyatlarda aynan halol-pokizalar dahshatli tuhmatga uchrashlari nisbatan osonroq kechadi...
O‘zidek boshqa bir jonda adovatli kayfiyat va harakatni topishni kasb qilib olgan jon ertadir-kechdir bunday kayfiyat va harakatlarni aslida yo‘q joydan qidirishga urinmasligi mumkin emas. Uzoq vaqt hech narsani topolmaganidan keyin u o‘z kasb-korining aslida mutlaqo befoydaligini yaqqol his qila boshlaydi.
Ammo nimaga bunday vaziyatlarda nisbatan halol-pokizaroq quyon qattiqroq jabr ko‘radi?
Dushmanlikning hech qanday belgilarini ko‘rsatmaganidan keyin u ayg‘oqchi quyonni ertadir-kechdir o‘ziga qandaydir qabihlikni yopishtirishga majbur qiladi. Bu qabihlik o‘ziga yarasha kattagina bo‘ladi. Nega kattagina deysizmi? Quyonlarning tabiati shunday qurilgan. Ustidan chaqimchilik qilinishi kerak bo‘lgan quyonga u qirollik omboridan ortiqcha sabzini yashirib qoldi deya ayb qo‘yib bo‘lmaydi-da! Bu qandaydir bema’ni va mayda ish bo‘lar edi. O‘z vijdoni oldida ayg‘oqchilikning pastarin ishligini oqlash uchun ay-g‘oqchi quyon o‘ylab topilgan qilmishni yetarli darajada kattagina qilib ko‘rsatadi. Bu o‘z qadrini baland tutishda o‘ziga ham qo‘l keladi. Ayg‘oqchi Quyon boshqa halol bir quyonning bo‘yniga Qirolga qarshi til biriktirishdek ulkan aybni qo‘yishi qayoqda-yu, unga omborga topshirilmagan ortiqcha sabzidek kichkinagina aybni qo‘yishi qayoqda.
Quyonlar ruhiyati shunday antiqa qurilganki, chaqimchi quyonga begunoh quyonning qirollik omboridan sabzi o‘g‘irlaganini isbotlashga nisbatan Qirolga qarshi til biriktirganini isbotlash osonroq.
Bu o‘rinda o‘zi ma’lumot yetkazayotgan boshliq “Xo‘sh, uning sabzi o‘g‘irlayotganini kim ko‘rgan o‘zi?” deb bemalol so‘rashi mumkin. Ana shunda chaqimchi quyon ishonchli dalillarni keltirishi kerak bo‘ladi.
Basharti chaqimchi quyon boshlig‘iga u yoki bu quyonni Qirolga qarshi til biriktirishda ayblab ma’lumot bergudek bo‘lsa, boshliq “Til biriktirishni ko‘rsatuvchi dalillaring bormi?” deb so‘ramasligi ham mumkin.
Nega so‘ramasligi mumkin? Shunchaki quyonlar ruhiyati shunday qurilgan. Qandaydir quyon davlat to‘ntarishini tayyorlashda ayblab turilganida bunday aybning aslida bor-yo‘qligiga dalil talab qilish quyonlarda o‘taketgan beadablik hisoblanadi. Qirolga sadoqat yoki xiyonatdek nozik masala qaralayotganda qandaydir dag‘al ko‘rinarli daliliy ashyo. Quyonlar nuqtai nazaridan bu yaxshi emas va hatto yaramaslikdir.
Shunga ham ajablanmaslik kerakki, o‘z boshlig‘i u yoki bu quyonning xiyonatiga isbot talab qilgudek bo‘lsa, chaqimchi quyon vatanparvarlarcha g‘azab o‘tida yonib “Nima, sen xiyonat ro‘y berayotganiga ishonmaysanmi hali?! Sening o‘zing ham xoinlarning sherigi bo‘lmagin tag‘in?!” qabilida qarshi hujumga o‘tib qolishi mumkin.
Quyonlar qirolligida vatanparvarlarcha qahr-g‘azab oloviga giriftor bo‘lish hammasidan dahshatliroqdir. Quyonlar odatiga ko‘ra, vatanparvarlarcha qahr-g‘azab hamisha va hamma joyda rag‘batlantirilishi kerak. Quyonlar qirolligidagi har bir quyon fidoyilarcha qahr-g‘azabini namoyish qilayotgan paytda o‘zining fidokorona qahr-g‘azabi yo‘naltirilgan quyonga nisbatan darrov bir bahya yuksalib qolar edi.
Vatanparvarlarcha qahr-g‘azabga qarshi yagona qurol – vatanparvarligu qahr-g‘azabni o‘sha vatanparvardan ham bir bahya oshirishdir. Ammo bu ishni eplash ko‘p hollarda mumkin emas. Chunki buning uchun tayyorgarlik ko‘rib yetarli kuch to‘plash talab etiladi. Ayni lahzalarda o‘zining vatanparvarlarcha qahr-g‘azabi bilan senga tahdid qilib turgan quyondan oshirib vatanparvarlik ko‘rsatish deyarli imkon doirasidan tashqaridagi ishdir.
Yuqorida bayon qilingan sabablarga ko‘ra chaqimchi quyonlarning boshliqlari u yoki bu quyonning Qirolga xiyonati xususida gap ketganida dalil-isbot talab qilishga jur’at etolmasdi.
O‘zining sobiq do‘stlariga nisbatan nohaqlik sodir etib, Qirol ularning bu nohaqlik qasosini olishga urinishini dil-dildan his qilar edi. Shuning uchun ularning xiyonatkorligi haqidagi ma’lumotlar kela boshlaganida u bu ma’lumotlarni chanqoqlik va ichki qoniqish bilan kutib olar edi. Tez orada Qirol atrofida Shoirdan boshqa hech kim qolmadi. U esa, nima qildi?
Avvaliga u Qirolga ulug‘ orzularini eslatdi. Qirol har gal hammasini yaxshi eslayman, lekin hozircha, afsuski, taxt atrofida doiraning ichida olmaxondek chirpirak bo‘lib aylanishga majburman, deb javob qildi. Bundan tashqari, u quyonlar umumiy o‘rta ta’limining vaqti-soati kelganida tayyor turishi uchun yana bir necha kattaroq idishda siyoh tayyorlashni buyurdi.
Shoir dastlab vijdonan qiynaldi va u aqalli bevosita Qirolni sharaflovchi hech nima yozmaslikka ahd qildi. Ammo o‘zi, eng muhimi, tobora kattalashib borayotgan oilasi yomon o‘rganib qolgan saroy hayoti, to‘kin-sochinlikka etak silkib ketishga nimadir xalaqit qilardi.
– Axir Qirol kelajak uchun nimadir qilyapti-ku, – derdi Shoirning xotini, – ana, qirollik omborida siyoh to‘lg‘azilgan yangi idishlar turibdi-ku.
– Kutish hamda kuzatishga to‘g‘ri keladi, – o‘ziga tasalli berdi Shoir va qo‘lidan kelgan ishini qildi, ya’ni, Qirolni ulug‘lovchi she’rlar yozmadi.
Qirol o‘z do‘stlarini yo‘qotib boshlaganida Shoir vijdon azobidan tashqari dahshatli qo‘rquvni ham his qiladigan bo‘ldi.
U Qirol xavf-xatarni oshirib ko‘rsatyapti, ammo, aftidan, tutunsiz olov bo‘lmaydi, axir, uni, Shoirni qamashmayapti, boshqa quyonlarga o‘xshab quloqlaridan osmayapti-ku deb o‘ylardi.
Kunlardan bir kuni Qirol uni tungi bazmga taklif qildi. U yerda quvvat baxsh etuvchi ichimliklar ichib, saroy raqqosalari davrasida xursandchilik qilishdi. Qirolning jahlini chiqarmaslik uchun Shoirning boshqalar qatori xursandchilik qilishiga to‘g‘ri keldi. Sirasini aytganda, Qirolning o‘zi kutilmaganda uni zaptiga olayotgan vijdon azobidan xalos etdi:
– Oh, bir kunmas-bir kun shoir bizning boplab adabimizni beradi-da, – hazilomuz dedi Qirol bazm avjida.
U o‘zi bilmagani holda Shoir qalbiga ulug‘ niyatni jo qilgan edi. Bundan buyon butun hayotini Qirolning kirdikorlarini fosh qiladigan “G‘azab bo‘roni” otashin dostonini yozishga ahd qildi. Va darrov o‘zini yengil his qildi.
Shundan buyon u Qirolning bironta gunohkorona bazmlarini xoli qoldirmaydigan bo‘ldi. Fosh etish teran va har tomonlama bo‘lishi uchun hammasini o‘z ko‘zim bilan ko‘rishim kerak-ku, deya o‘zini o‘zi oqladi.
– Menga nima, men uchun bularning hammasi hayotiy manba-da, – derdi u quvvat baxsh etuvchi sharbatni ichib, saroy raqqosasini quchar ekan.
Shoir keyinchalik o‘tkir hajviy qalami bilan fosh etishga chog‘langan hayotiy manbaga juda tez o‘rganib ketdi. Gohida o‘zi bir karra his qilgan o‘sha pastarin xohishni yana va yana his qilishga intiladigan bo‘lib qolayotgani uni ajablantirardi. Hali-hanuz Qirolning axloqiy tubanlashishidagi qandaydir nozik jihatlarni yetarli his qilolmayotgandek tuyulardi unga.
Har qalay, u o‘zining “G‘azab bo‘roni” hajviy dostonini yozishga astoydil tayyorgarlik ko‘rardi. U saroy hayotini tark etgan zahoti dostonni boshlashni o‘ylardi. Qirolning tubanlashuvidagi barcha jihatlarni o‘rganib bo‘lganidan keyingina saroyni tark etmoqchi edi. Saroy hayotining jamiki imtiyozlaridan o‘zi ham foydalana turib dostonni boshlash odobdan emas deb hisoblardi.
Shuning uchun u vaqtni boy bermasdan o‘zining bo‘lajak fosh qiluvchi dostonining she’riy ohangini ishlab chiqishga ahd qildi. So‘zsiz ohang ustida ishlash unga xush yoqib qoldi. Bir tomondan, uning ko‘nglidagi qahr-g‘azab alangasi behuda ketmasdi, ikkinchi tomondan esa, uning mazmunini saroy ayg‘oqchilari bilolmasdan dog‘da qolardilar. U qandaydir ohangni yaratib, yaproqqa yozib, keyinchalik esidan chiqarib qo‘ymasligi uchun ustiga kelajakda dostonning qaeriga qo‘yishini belgilab, qutiga yashirib qo‘yadigan bo‘ldi. Ba’zan u bu ohangni Qirolga kuylab berar, Qirol har bir yangi ohangining ohorliligi va jo‘shqinligini hamisha qizg‘in qo‘llab-quvvatlardi.
Kunlardan bir kuni u Qirolning quyonlar umumiy o‘rta ta’limi borasida sustkashlik qilayotgani xususidagi o‘z g‘azabini ifodalovchi ohangni kuylab berdi.
Ohangni ma’qullab, Qirol shunday dedi:
– Senga yaxshi, sen to‘ppa-to‘g‘ri Xudo bilan gaplashasan, menga bo‘lsa, quyonlar bilan ish ko‘rishimga to‘g‘ri keladi. Men sendan bu ohangni soliqni o‘z vaqtida to‘lamayotgan quyonlarni keskin tanqid qiluvchi ohang bilan boyitishingni so‘rayman, xo‘pmi?
O‘z ohangining mazmun-mohiyatiga butunlay teskari keluvchi bunday iltimosni eshitib, Shoir avvaliga andak kalovlandi, keyin Qirolning iltimosini bajarishga rozi bo‘ldi. Chunki unga Qirol nimadandir shubhalanayotgandek tuyulgan va shu yo‘l bilan shubhaga o‘rin qoldirmaslikka ahd qilgan edi. U iniga keldi-da, buyurtma qilingan she’rni yozdi.
Har qalay, sidqidil g‘azabning ohangi zo‘rma-zo‘raki g‘azab yo‘lida foydalanilgani Shoir qalbida yana-da kuchliroq darg‘azab ohanglarning yangi to‘lqinini paydo qildi-da, uni yozib, uzil-kesil xotirjam bo‘ldi. Odatdagidek, u sinchkov ko‘zlarni shamg‘alat qilish uchun ohang bitilgan yaproq ustiga “... haqida takroriy g‘azab” deya sarlavha qo‘ydi.
– Meni bunday tahqirlash Qirolga qimmatga tushadi hali, – dedi u o‘ziga o‘zi, takroriy g‘azab ohangini so‘zlar bilan to‘ldirganida Qirolni qanchalik kuch bilan fosh etishini o‘zicha tasavvur qilib.
Endi har gal Qirol bunday betakalluf iltimoslari bilan uning ilohiy, ha mayli, ilohiy bo‘lmasa ham, har qalay, adolatli ohanglarini tahqirlaganida Shoir qalbida isyonning yangi ohangi tug‘ilar va u “G‘azab bo‘roni” dostonidan tashqari Qirolni fosh etuvchi yana-da zaharxandaliroq she’rlar yozishni diliga tugib qo‘yar edi. Binobarin, endi Qirolga yangi ohangini kuylab berar ekan, u muayyan ichki qoniqish bilan yangi tahqirlovchi topshiriqlarni kutib qolar edi.
Darvoqe, bunday tahqirlovchi topshiriqlardan birini bajarish chog‘ida u patqalamning ustki boshini g‘ajib o‘tirib tasodifan marjon sharbatini achitib tayyorlangan siyohni ichiga tortdi va o‘zida ilhom holatini his qildi. Keyinchalik, yuqorida aytib o‘tganimizdek, uning kashfiyoti butun quyonlar qavmiga yaxshigina qo‘l keldi.
Nihoyat, u dostonni boshlash uchun saroydan ketishga qat’iy ahd qildi, lekin shunda xotini tag‘in yo‘liga ko‘ndalang bo‘ldi. U dediki, senga hozir saroydan ketish ayni muddao, chunki o‘zingning eng yaxshi yillaringni yashab bo‘lgansan, biroq endigina balog‘at yoshiga yetib saroyda ish boshlagan o‘g‘lingning mansab pillapoyalaridan yuksalish imkoniyati endigina ochilib kelayotganida holi ne kechadi, xo‘sh?
– O‘g‘lingning kelajagini ta’minlab qo‘y, ana undan keyin to‘rt tomoning qibla, – dedi xotini, – hozircha ohanglaringni yig‘ishtirib tura tur...
Va u o‘g‘lini Qirollik Himoyasiga ishga qo‘ydi. Bu xususda Himoyachilar Boshlig‘iga o‘z sha’nini tahqirlovchi iltimoslar qilishga to‘g‘ri keldi. Holbuki o‘zi o‘sha quyonni toshbag‘irligi uchun jinidan battar yomon ko‘rar, u ham o‘z navbatida Shoirni she’rlari uchun unchalik xush ko‘rmasdi.
Ammo shundan keyin ham u saroyni tashlab ketolmadi. Qaysar xotini jazavaga tushib u orzu qilayotgan she’riy xilvat saroy doirasidagi quyonlarga turmushga chiqishga chog‘lanib turgan qizlari uchun ma’qul joy emas emasligini uqtirishga o‘tdi.
– Avval qizlarimizni obro‘li joylarga uzataylik, – deya uvvos solib yig‘lay turib qistovga oldi xotini, – sen hozircha ohangingni yig‘ishtirib, ohangjamangni qo‘yib tur!
– Men axir ohangni keragicha yig‘ib bo‘ldim-ku, – xotinini insofga keltirishga urindi u.
Ammo xotinini insofga keltirishni bironta shoir uddalayolmagan! Binobarin, unga qizlari turmushga chiqishlarini kutishga to‘g‘ri keldi. Bu vaqt ichida esa, u, garchi Qirolning jinoyatkorona qilmishlarida o‘sha-o‘sha ishtirok etmasa-da, turli xil bazmi jamshidlarida qatnashdi.
Ayni shu chog‘da Qirol shubhali quyonlarni yig‘ishtirib tashlashning, uning nazarida, makkorona usulini o‘ylab topdi. Gap shundaki, go‘shtxo‘r bo‘lmagan quyonlar qirolligida o‘lim jazosi yo‘q edi. Barcha shubhali quyonlarni ilonlar yordamida yo‘q qilishning esa, tashvishlari ko‘p edi. Mana, u nimani o‘ylab topdi!
U Qari Donishmand Quyon mansabiga har yili tanlov e’lon qiladigan bo‘ldi. Ma’lumki, Qari Donishmand Quyon Sabzi daraxtining tagida turganida boshiga mevasi tushib miya chayqalishi kasaliga giriftor bo‘lganidan keyin shu mansabga o‘tirgan edi. Miya chayqalishi kasaliga uchragan bu quyon kallasida chayqaladigan narsa borligini har bob bilan isbotlaganidan keyingina bu mansabga tayinlangan edi.
O‘shandan buyon Qirol shubhali quyonlarni (quyonlar boshqaruvini yana-da takomillashtirishga talabgor bo‘lib chiqqan quyonlar uning nazdida shubhali shaxslar edi) Qari Donishmand Quyon mansabiga tanlovda qatnashishga majbur qilar edi.
– Ko‘ramiz, – derdi u, – agar aynan siz ayni chog‘da Qari Donishmand Quyon ekaningiz isbotlangudek bo‘lsa, ana o‘shanda biz sizning amaliy takliflaringizni jiddiy o‘ylab ko‘ramiz.
Qari Donishmand Quyon mansabiga talabgor quyonlarni Sabzi daraxti tagiga turg‘azib qo‘yilib, daraxt qattiq silkitilar edi, toki to‘kilayotgan mevalar yordamida raqiblarda miya chayqalishi hosil qilinsin.
Odatda bir necha quyonlar mevaning to‘ppa-to‘g‘ri miyaga kelib urilishi oqibatida o‘lib ketardilar. Tirik qolgan quyonlar g‘oliblar orasidagi tanlovni davom ettirardilar. Oxir-oqibat, eng so‘nggi quyon qolganida yoki u Qari Donishmand Quyon mansabiga da’vosidan butkul voz kechardi, yoki, agar u voz kechmasa, saroy tabibi u miya chayqalishi kasaliga shunday bir oddiygina sababga ko‘ra uchramadiki, kallasida chayqaladigan narsaning o‘zi yo‘q, deb tashxis qo‘yar edi.
Shoir quyonlarning soddadillarcha shuhratparastligi ustidan bundayin haqoratni nafaqat xush ko‘rmasdi, hattoki shafqatsizlarcha sodir etilayotgan ayanchli manzarani yig‘lab tomosha qilardi. Saroy quyonlari uning ta’sirchan qalbiga jarohat yetkazmaslik umidida ba’zan Shoirni Sabzi daraxtidan chekkaroqqa olib ketmoqchi bo‘lardilar, ammo u ho‘ng-ho‘ng yig‘lagan ko‘yi qaysarlik bilan ketmay turib olardi.
– Yo‘q, – derdi u, – men bu kosadagi zahar-zaqqumni so‘nggi tomchisiga qadar sipqormog‘im kerak!
Ayni chog‘da, ko‘z yoshlarini artar ekan, aftidan, bo‘ron qushi qanotlarining taskinbaxsh epkinini kutib, bir lahza osmonga ham ko‘z tashlashga ulgurar edi.
Shunisi qiziqki, yillik tanlov chog‘ida, Sabzi daraxti qattiq silkitilayotgan paytda hech kimda shubha uyg‘otmaydigan ayrim quyonlar ham o‘z ixtiyorlari bilan meva to‘kilayotgan maydonga boshlarini urar, o‘zlarida Qari Donishmand Quyon mansabiga munosib aql-donish topilib qolishidan umidvor bo‘lishardi.
Aql-donishni aniqlashning bunday ayanchli manzaralarini kuzatar ekan, Shoir nafaqat isyon bo‘ronini aks ettiruvchi ohanglar yaratardi, balki o‘z mavqeiga xavf tug‘dirib uning boshlanishiga aniq-tiniq matn ham yozdi. Ishongan do‘stlarining tor doirasida Shoir uni ba’zan o‘qirdi ham:

Jahon uzra gurilla, bo‘ron,
Sabzi daraxtini qo‘porib tashla!

Ushbu satrlarni o‘qigach, u satrlar bitilgan yaproqni g‘aladonga jimgina yashirardi. Qattiq ta’sirlangan do‘stlari esa, bosh chayqab va bu bilan she’rning bitilgan qismi zamiridagi aql bovar qilmas jasoratni tushunganlarini anglatib bir-birlariga qarashardi.
– Axir Sabzi daraxti saroy qoshida o‘sib turibdi-ku! – nihoyat, anglab yetardi ulardan biri.
– Hamma gap mana shunda-da, – qo‘shimcha qilardi boshqasi.
Sirasini aytganda, aql bovar qilmas jasorat shu bilan tugab bitdi. Shoir toki tungi bazmlarning jamiki noz-ne’matlaridan foydalanib saroyda qolar ekan, u o‘zini Qirolga qarshi bosh ko‘tarish uchun hech qanday huquqqa ega emas deb hisoblardi (etarli asoslarga ega bo‘lgan holda)!
Mana, nihoyat, qizlari ham turmushga chiqdilar, lekin shu zahoti yangi to‘siq paydo bo‘ldi. Ma’lum bo‘lishicha, qirol himoyasining xodimiga, ya’ni, o‘g‘liga himoya sirlaridan voqif quyon sifatida chetlatilgan yoxud, ayniqsa, o‘z ixtiyori bilan saroy hududidan tashqariga chiqib ketgan qarindoshga ega bo‘lish mumkin emas ekan!
O‘g‘liga himoya ishlaridan ketishga yordamlashish va uni xazinaga ishga o‘tkazishga to‘g‘ri keldi. Bunga ham yana bir yil ketdi.
Shunda yana ma’lum bo‘ldiki, bir yildan keyin Qirolga sadoqat bilan xizmat qilayotganiga yigirma yil to‘lar ekan va qirollik qonuniga ko‘ra, u “Qirollikning Birinchi Shoiri” unvonini olishi kerak ekan. Bunday unvonning tirikligida hech nafi yo‘q edi, chunki allaqachon hamma narsasi bor, ammo o‘lganidan keyin unga qirollikning eng e’tiborli quyonlari qatorida Qirol Qabristoniga ko‘milish huquqini berar edi.
Shundoqqina ayni faxrli unvonni olish arafasida saroydan uzoqlashish misli ko‘rilmagan shakkoklik bo‘lar edi. Unvonni olganidan keyin ketish esa, yuzsizlarcha noshukurlik deb tushunilar edi. Xullas, u yana bir necha yil saroyda qoldi.
Endi u qarib qolgan edi. Ammo, baribir, o‘z ijodiy niyatidan voz kechsa, bunday hayotga chidab bo‘lmaydigandek tuyulardi. Kunlardan bir kuni bo‘lajak “G‘azab bo‘roni” dostoni ohanglari yozilgan qurigan yaproqlarni qayta taxlab o‘tirib u miyig‘ida kuldi.
– Ha, nima gap? – so‘radi qirollik omboridan oziq-ovqat olib kelib, hali nafas rostlab ulgurmagan xotini.
– Shunchaki o‘zim, – dedi u ohanglari yozilgan sarg‘ish yaproqlar titilib ketmasligi uchun avaylab taxlar ekan, – mening ohanglarim zaxirasi Qirolning siyohlari zaxirasini eslatyapti.
– Bu dunyoda o‘xshashliklar ko‘p, – dedi xotini qirollik omboridan olib kelgan yangi oziq-ovqat mahsulotlarini tartib bilan terib qo‘yar ekan.
Ha, shunda shoir tushundiki, oila – eng jiddiy to‘siq emas. Albatta, xotini saroy omboridan beriladigan mahsulotdan mahrum bo‘lganida ozgina dod-voy qilardi, lekin uni to‘xtatib qolmasdi. To‘siq uning o‘zida, o‘z ichida edi. U o‘lim haqida o‘ylaydigan darajada qarib qolgan edi. Basharti saroyda qolgan holda o‘lsa, Qirol Qabristoniga o‘ziga yetgulik as’asa-dabdaba bilan ko‘milishini bilardi. Albatta, saroydan ketgan taqdirda ham rasman shunday huquqqa ega bo‘lib qolaverardi. Ammo tag‘in kim biladi deysiz, hammasi Qirolning bu voz kechib ketishni qanday qabul qilishiga bog‘liq-da.
Qanaqangi fojiali ziddiyat bu, deb o‘ylarda u gohida, o‘zimdan boshqa hech kim mening jasadimga munosib dafn marosimini ta’minlashga yordam berolmaydi.
– Agar ilojim bo‘lsa edi, – derdi u xotiniga, – o‘zimni dabdaba bilan ko‘mib bo‘lib, keyin saroydan ketardim-da, dostonimni xotirjamgina yozardim.
– Aslo xavotirlanma, – javob qilardi xotini, – seni hurmatingni joyiga qo‘yib dafn qilishadi...
– Agar saroyda qolsam, albatta, dafn qilishadi, – derdi Shoir, – biroq biz saroyni tark etmoqchimiz-ku... Avval o‘zimni ko‘ngildagidek dafn qilsam, so‘ng “G‘azab bo‘roni” dostonini yozsam, ana undan keyin xotirjamgina o‘lsam, zo‘r ish bo‘lardi-da...
– Sen juda ko‘p narsani orzu qilyapsan, – derdi xotini, – boshqa quyonlar uchun bunday ajoyib, sarxush qiladigan sharbatni kashf qilganining o‘ziyoq butun umriga yetgan bo‘lardi... Sen qavmimiz uchun ko‘p ishlar qilib ulgurding, endi boshqalar ham jon kuydirishsin-da...
– Umid qilamizki, bir nimani amalga oshirdim, – derdi Shoir, o‘zining bo‘lajak jasadini qanday qilib qulayroq joylashtirishni o‘ylab, ayni chog‘da g‘amgin o‘ylaridan yangi she’riy ohang topmoqqa urinib.
Ahvoli shunaqangi tang ediki, u ba’zida ma’yus xayollarga borardi. Goho qani endi o‘zimni o‘likka solsam, Qirol Qabristoniga dafn qilishlariga yo‘l bersam, ana undan keyin oliymaqom sag‘anamni yashirincha tark etib, chakalakzorga bosh olib ketsam-da, u yerda dostonimni bamaylixotir yozsam deb o‘ylardi.
Biroq bu ishning qanchalik xatarli ekanligini tushunishga uning aqli yetardi. Amalga oshgan taqdirda ham, bunday sag‘ananing omonatligi haqidagi fikr unga azob berardi. Albatta, boshqalar uni ajoyib sag‘anasida yotibdi deb o‘ylardi. Ammo bunday emasligini o‘zi biladi-ku. Modomiki u o‘sha ajoyib sag‘anada yotmas ekan, demak, aslini olganda, bu sag‘ana unga tegishli emas-ku.
Bu fojiaviy ziddiyatdan qutulish yo‘lini topa olmagan ko‘yi Shoir xastalikka chalinib, kunlardan bir kuni vafot etdi-ketdi. O‘lim ostonasida Qirol o‘z a’yonlari bilan uni ko‘rishga keldi. Sog‘ayishini tilab, agar vafot etgudek bo‘lsa, dafn marosimini yuksak darajada tashkil etishiga ishora qildi.
Qirol o‘z va’dasining ustidan chiqdi.
Shoirning jasadi tepasida Gulkaram tasvirlangan bayroqlar egilib turardi. Qirolning o‘zi va barcha O‘ringa Qo‘yilganlar esa, faxriy qorovul bo‘lib turishar, yosh quyonlar Qirollikning Birinchi Shoiri she’rlaridan namunalar o‘qishardi.
Uni Qirol Qabristoniga dafn qilishdi. Bo‘lajak dostonning ohanglari bitilgan yaproqlar dastasi esa, qirollik arxiviga o‘tkazildi. Qirollikning Bosh Olimi bo‘lajak dostonning barcha ohanglari zamiridagi ma’nolarni ochdi va qirollik she’riyati tazkirasidan ularning har biriga mos she’r topdi.
Masalan, “...sustkashligiga qarshi g‘azab” deya qisqa nomlangan ohangga u tomorqa solig‘ini to‘lamaydiganlar tanqid qilinuvchi she’r topdi. “... xususida takroriy g‘azab” deb nomlangan ohangga esa, yana o‘shalarni, ehtimolki, butunlay tomorqa solig‘ini to‘lamaydiganlarni tanqid qiluvchi she’r topdi.
Xullas, bizning fojiaviy omadsizimizning barcha ohanglari shunday jo‘n talqin qilindiki, bu keyingi quyonlar avlodlariga Quyonlarning Birinchi Shoiri anchagina no‘noq nazmboz bo‘lgan ekan, deb o‘ylashlariga qulaygina imkoniyat yaratdi.
To‘g‘ri, nisbatan bilimliroq she’r ishqibozlari ham bor ediki, ular Shoir ilohiy she’rlar bitgan dastlabki davr bo‘lgan, faqatgina keyinchalik Qirolning ta’siri ostida rasvo she’rlar yoza boshlagan, deya ta’kidlardilar.
Ammo boshqa, yana-da nozikta’broq bilimdonlar (ehtimolki, yana-da ustaroq g‘iybatchilar) uning dastlabki she’rlarida ham haqiqat kuchiga ishonchsizlik bilan qarash mavjud derdilar. Ya’ni, ular haqiqatning g‘olib va mustaqil qadriyat ekaniga shubhalanib qarashni nazarda tutardilar. Holbuki ayni shu ishonch har qanday ijodning mustahkamligi va yashovchanligini belgilovchi yagona alomatdir. Shoir qalbida aynan shu ishonchning yo‘qligi, ularning nazarida, keyinchalik iste’dodini shu qadar achinarli inqirozga olib kelgan.
Afsuski, Shoirning ushbu ilk ijodiy faoliyati mahsullari bo‘lgan bahsli yoki bahssiz she’rlari bizning qo‘limizga kelib tushmagan. Demak, bu masalada bizning shaxsiy fikrimiz yo‘q. Biz shunchaki keyingi tadqiqotchilar fikrlarini qayd etmoqdamiz, toki ushbu masalalar bilan qiziquvchilar shunday har xil fikrlar borligi xususida tasavvur hosil qilsinlar.
Zotan, bularning barchasi quyonlar qirolligi tarixining nisbatan keyingi davriga taalluqlidir. Bizning mavzumiz – bu, aslini olganda, Gulkaramni kutayotgan quyonlar qirolligining ayni gullab-yashnagan davridir.

...Endi biz hikoya qilishni to‘xtatib qo‘ygan voqealarga qaytamiz. O‘sha kunning ertasiga chakalakzor o‘rtasida quvnoq qo‘shiq yangradi:

Qandaydir o‘ychan,
Tepalikda o‘tiribdi.
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pa!
Va Ba-ba-ba-qa Botqog‘i!
Ammo bo‘ron baribir boshlanayapti!

Tabiiyki, bu Topqirning ovozi edi. U o‘zining soddagina satrlarini bir necha bor aytib ulgurgan, ammo hech kim parvo qilmasdi. Qaytaga shunisi yaxshi, o‘yladi O‘ychan quvonib, men bu qo‘shiqni shunaqangi chalkashtirib tashladimki, shaytonning ham aqli shoshib qoladi. O‘zboshimchalik qilib uchinchi satrdagi asosiy so‘z “ko‘rinadi”ni tushirib qoldirganim ham yomon bo‘lmadi... Ana endi tushunib ko‘rishsin: kim o‘ychan, nima haqida o‘ylayapti, uning o‘ylarining kimga nechchi pullik qizig‘i bor?!.
Qo‘shig‘ini yana bir marta aytdi hamki, na o‘t-o‘lanlar, na shox-shabbalar orasida tanini titroqqa soluvchi tanish vishillash eshitilmadi. Xotirjam bo‘lib, yana-da tezroq yurib ketdi. Qanchalik tezroq yursam, shunchalik Xolis So‘qmoqdan tezroq o‘taman, qolaversa, biron ilon qo‘shig‘imning nima haqida ekanini bilolmaydi, deb o‘yladi Topqir. O‘zining topqirligiga yana bir karra qoyil qoldi. Endi u qo‘shiq aytgan ko‘yi yurmadi, o‘qtin-o‘qtin sakrab-sakrab yugura ketdi. Faqat ba’zan nafas rostlagani va qo‘shig‘ining havoga uchib ketayotganiga qanoat hosil qilgani bir muddatga to‘xtardi.
Keyingi gal Topqir Xolis So‘qmoq yonida o‘sib turgan yovvoyi nok daraxtining tagida to‘xtadi. Bu yerda nafas rostlashdan tashqari, daraxtdan to‘kilgan, lekin qobonlar yeb ulgurmagan noklarni tanovul qilmoqchi bo‘ldi.
Ayni shu paytda ikki maymun – ona-maymun va bola-maymuncha dumlari bilan yuqori shoxlardan biriga osilib olib, daraxtda salanglab turishardi. Topqirning yaqinlashib kelayotgan qo‘shig‘ini tinglab, ona-maymun salanglashdan taqqa to‘xtadi va bezovtalanib qo‘shiq mazmuniga quloq tutdi. Bola-maymuncha ham qulog‘ini ding qildi.
– Yana quyonlar Qiroli kimnidir ilonlarga sottiryapti, – dedi ona-maymun, – ovozi qanchalik sovuq eshitilishini-chi bu Jarchi sotqinning.
– “Ba-ba-ba-qa Botqog‘i” nima? – so‘radi bola-maymuncha.
– “Baqalar Botqog‘i”-da! – dedi ona-maymun tag‘in dumiga osilgancha salanglar ekan. – Tasalli shundaki (va tebranish kuchini oshirish uchun salanglagancha ikki qo‘lini siltadi), bu yerda ularni, anovi Jarchi sotqinlarni qancha ko‘rgan bo‘lsam, ular fe’llariga yarasha jazolarini olib o‘z qurbonlarining ortlaridan (tag‘in bir marta tebranish kuchini oshirish uchun qo‘l siltadi) o‘zlari ham asfalasofilinga ketganlar.
– Bundan chiqdi, sotish – o‘ldirish ekan-da, a? – so‘radi bola-maymuncha, – Boshqa birovning qo‘li bilan o‘ldirish...
– Ha, – ma’qulladi kerakli tebranish tezligini qo‘lga kiritgan ona-maymun. – Mahalliy xalq aytganidek, o‘z yaqinini begonaning qo‘li bilan o‘ldirish deydilar buni!.. Ana endi menga qarab tur! Ko‘ryapsanmi, men gavdamni qanchalik erkin tutib turibman. Eng baland nuqtaga siltanib chiqqaningdan keyin dumingni tushirasan-da, hech nimani o‘ylamay o‘zingni pastga otasan. Kerakli shoxga uchib borgach, yengil bir harakat bilan unga dum tashlaysan. O‘zing tag‘in uchishda davom etasan. Duming shoxga o‘ralib qoladi. Qarabsanki, sen tag‘in salanglab turibsan-da.
– Nimagadir mening dumim tutib qolmay, yerga yiqilib tushaveraman-ku, – dedi bola-maymuncha.
– Chunki sen uchayotganingda qo‘rqqaningdan qo‘ling bilan mo‘rt shoxlarga yopishmoqchi bo‘lasan, – tushuntirdi ona-maymun. – Qarabsanki, na qo‘ling, na duming ish beradi. Yodingda tut, pastga tushishda hamma gap uchish tezligida. Yiqilishdan qo‘rqma. Muhimi – tezlikda. Bir, – dedi u siltanishni kuchaytirib, ayni chog‘da, jismini bo‘sh qo‘yib va shu bilan o‘zining chaqqonligini namoyish qilib, – ikki, uch...
Ona maymun avzoyidagi shu yerlik ayollar hayvon junidan kiyim to‘qiyotgan paytidagidek xotirjamlik bilan pastga ucha ketdi. Bir payt dumi kerakli shoxga mahkam o‘raldi-da, o‘zi tag‘in butun og‘irligi bilan pastga salanglab osildi-qoldi.
– Tushunarlimi? – pastda salanglagan ko‘yi bolasiga qarar ekan, so‘radi ona-maymun.
– Tushunarli, – dedi bolasi o‘ziga bir qadar ishonchsizlik bilan, pastga – onasi salanglab turgan joyga va undan ham pastroqqa – ona-maymun dumi bilan osilgani sabab yerga duvva to‘kilgan noklarni terib yeb, daraxt soyasida yurgan Topqirga qarab.
    Nokni yeb bo‘lgach, Topqir o‘ynoqlagan maymunlarga havas bilan tikildi. Ularga maza, o‘yladi mahzunlik bilan, shoxdan shoxga sakrab o‘ynaydilar, hech qanday qo‘shiq aytish tashvishlari yo‘q, Qirolning topshirig‘i yo‘q!
– Xo‘sh, senga kim xalaqit qilyapti? – kutilmaganda ichidan chiqqan bir ovoz quloqlariga chalindi.
– Kim deganing nimasi? – so‘radi u bu antiqa holdan ajablangancha ovozini balandlatib. – Modomiki tabiat meni Topqir qilib yaratgan ekan, yaxshiroq yashashim uchun topqirlik ko‘rsatishim kerak-ku.
U ichidagi ovoz nima deb javob qilishini kutib qulog‘ini ding qildi, lekin ovoz chiqmadi.
– Endi aqling kirdi, shekilli? – dedi Topqir unga va o‘z yo‘lida davom etdi.
U Xolis So‘qmoqning oxirigacha borib, ortiga qaytdi. Butun yo‘l bo‘yi ichimga qanaqangi iblis kirib oldi ekan deb boshi qotdi. O‘zini battar bezovta-behalovat his qildi. Eng qizig‘i, bu ovoz kutilmaganda bir marta bosh ko‘tardi-da, kutilmaganda tilini tishlab qoldi. Mayli, sen men bilan bahslashmoqchi bo‘lsang bahslash, dedi Topqir unga, aks holda buyog‘i qandoq bo‘ldi? Birdaniga bosh ko‘tarding, tag‘in birdan jim bo‘lib qolding. Ikki o‘rtada kayfiyatimni battar rasvoyi raddi balo qilding. Bor-e, ana, senga qasdma-qasdiga qo‘shig‘imni yana bir marta aytganim bo‘lsin.

Qandaydir o‘ychan,
Tepalikda o‘tiribdi.
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pa!
Va Ba-ba-ba-qa Botqog‘i!
Ammo bo‘ron baribir boshlanayapti!

U qo‘shig‘ini aytib bo‘lib chakalakzorga sergaklik bilan quloq tutdi. Yaqin atrofda hech bir xavfli tovush eshitilmadi. Mayli, qo‘shig‘imni senga bag‘ishlab yana bir marta aytaman, dedi u o‘sha ichidan chiqqan ovozga, ana undan keyin tamom-vassalom, naryog‘iga men ham ozodman!
Kutilmaganda u bir qirqquloq butalar tagida la’nati vishillashni eshitdi. Ilonning ko‘zga ko‘rinmas gavdasi qirqquloq butalari uchlarini chayqatgan ko‘yi sudralib borib daryo tomonga tushdi-ketdi. Kim qayoqqa qarab sudralsa – ixtiyori-da, yuragi shuvillab o‘yladi Topqir o‘zini tinchlashtirish umidida. Yo‘q-yo‘q, men uning aynan o‘sha O‘ychan o‘tirgan tomonga sudralib ketayotganiga ishonmayman! Bunday bo‘lishi mumkin emas! Bunday bo‘lishiga ishonmasligini o‘ziga o‘zi ko‘rsatib qo‘yish umidida endi qo‘shig‘ini to‘xtovsiz aytishga tushdi.
Ayni chog‘da miyasida fikrlar g‘ujg‘on o‘ynadi. Negayam oddiy quyonlar safiga qaytib keta qolmadim-a, deya afsuslandi. Axir, men oddiy quyonlarga o‘xshab yashayolmasdim-da, deya o‘zini o‘zi ovutdi. Eh, agar Qirolichaning tuhfasini ochko‘zlik qilib yeb qo‘ymaganimda edi, bosh olib ketishim mumkin edi! Eh, Qirol bilan Qirolicha karam yaprog‘ining yarmini yeb qo‘yganimni avval-boshdayoq bilishganini bilganimda edi, bunday taqdirda ham bosh olib ketsam bo‘lardi! Oh, agar, oh, magar... deb o‘yladi Topqir Xolis So‘qmoqdan qo‘shiq aytgan ko‘yi ortiga beto‘xtov qaytar ekan.
Balki o‘sha ilon daryo bilan botqoq qoshidagi tepalik tomonga uning qo‘shig‘ini eshitib emas, o‘zicha ketayotgan bo‘lsa-chi? Ehtimol allaqachon butunlay yo‘nalishini o‘zgartirgandir? Balki O‘ychan o‘ylashga chek qo‘yib, o‘zi o‘tirgan tepalikdan jo‘nab qolgandir?.. Biri biridan mudhishroq o‘ylar iskanjasidan qutulish umidida turlicha xayollarga bordi Topqir. Ana, nok daraxti, dedi o‘ziga o‘zi, agar maymunlar o‘sha-o‘sha daraxt tepasida salanglab turgan bo‘lsalar, bu yerdan ilon o‘rmalab o‘tgan-o‘tmaganini ulardan so‘rab bilaman. Zora ilon allaqachon boshqa tomonlarga burilib ketgan bo‘lsa!
Ayni lahzalarda ham ona-maymun bilan bola-maymuncha daraxt tepasidan yerga sakrash usullarini mashq qilishayotgan edilar. O‘tgan vaqt mobaynida bola daraxtdan sakraganida dumi shoxni tutib qololmay yerga yiqilib tushgan edi. Lat yegan biqinini silagan ko‘yi u onasining sakrash usullarini puxtaroq o‘zlashtirishga qaratilgan tanbehlarini eshitardi.
– Axir men hozir hech bir shoxga qo‘lim bilan yopishib olganim yo‘q edi-ku, nega shunda ham o‘xshamadi? – so‘radi u o‘zini oqlamoqchi bo‘lib.
– Aynan shuning uchun o‘xshamadiki, – tushuntira boshladi ona-maymun dumiga osilib salanglagan ko‘yi bolasiga qarab, – sen tag‘in battarroq qo‘rqib ketding. Shu qadarki, qo‘rqqaningdan duming xodadek qotib qoldi! Holbuki o‘zingni yerga otganingda mutlaqo qo‘rqmasliging, duming ham yumshab, tamomila erkin harakatlanishi kerak... Ana shundagina u gavdangni ko‘tara oladigan darajada shoxga bemalol o‘raladi... Qani, yana bir marta mashq qilib ko‘raylik-chi...
Bola-maymuncha dumini shoxga o‘rab, siltanish uchun endigina qo‘llarini qanotdek yozgan edi, pastdagi Xolis So‘qmoq qoshida o‘rmalab ketayotgan ilonni ko‘rib qoldi.
– Ilon! – qichqirib yubordi u. – Men qo‘rqyapman!
– Daryo tomonga ketyapti, – tushuntirdi ona-maymun.
– Uni anovi Jarchi yo‘llamadimi mabodo?! – so‘radi bola-maymuncha.
– Boshqa kim bo‘lardi, – chuqur xo‘rsindi ona-maymun, – qo‘yaver, u ketadigan joyiga ketib bo‘ldi.
– To‘xtang, oyijon, – yolvordi bola, – men beixtiyor titrab ketyapman... Anovi O‘ychan tepalikda o‘tirgani, u tomonga o‘zining quyonlari yo‘nalish bergan ilon o‘rmalab ketayotganini o‘ylasam, qo‘rqqanimdan dumimgina emas, butun a’zoyi badanim allanechuk karaxt bo‘lyapti...
– Qani, o‘zingni qo‘lga ol-da yana bir marta mashq qil, – dedi ona-maymun, – demak, endi muhimi dumni yumshoqqina tutishda...
Bola-maymuncha nimagadir hech o‘zini qo‘lga ololmasdi. Shu payt kutilmaganda sotqinlik qo‘shig‘ining jarangdor ovozi quloqlarga chalindi. Bu Qirolning Jarchisi Xolis So‘qmoq bo‘ylab to‘xtamasdan ortiga qaytayotganda tinmay aytayotgan qo‘shig‘i edi.
– Endi nimaga qo‘shiq aytyapti? –hayron bo‘lib so‘radi bola-maymuncha, – nahotki u ilon o‘sha tomonga o‘rmalab ketganini bilmasa?!
– Bilganda qandoq! – javob qildi ona-maymun, – Hech kim sot-qinlik bilan qo‘shiq o‘zaro bog‘liq ekanini bilmasin deb atayin aytyapti-da u!.. Go‘yo u o‘z-o‘zicha qo‘shiq aytib yuribdi, ilon bo‘lsa, o‘z-o‘zidan O‘ychanga yuzma-yuz kelib qolgandek...
– Ustomonlikni qarang! – xitob qildi bola-maymuncha. – Shu yerlilar quyonlardan tarqalishmaganmi mabodo?
– Bilmasam, – dedi ona-maymun, dumiga osilib turgan holida Xolis So‘qmoqqa quloq tutishda davom etar ekan, – ular o‘zlaricha go‘yo bizlardan tarqagan ekanliklarini gapirishadi!..
Shu payt Topqir nokka yetib keldi va o‘sha-o‘sha daraxt shoxida osilib turgan maymunlarni ko‘rdi. Ular o‘z sotqinligidan keyin ko‘rib turgan birinchi tirik jonlar edi. Shu bois ularni ko‘rib quvonib ketdi. Birdan jahonda hech narsa o‘zgarmagandek, hammasi avval qanday bo‘lsa, shundayligicha turgandek tuyuldi. Mana, yovvoyi nok, avval qanday o‘sgan bo‘lsa, hozir ham shunday o‘syapti. Mana, maymunlar, sakrashni mashq qilayotgan edilar, o‘sha-o‘sha sakrashni mashq qilayaptilar. Ha, hamma-hammasi avval qanday bo‘lsa, shundayligicha turibdi... Kutilmaganda u kim bilandir, aqalli shu maymunlar bilan gaplashishni juda-juda xohlab qoldi.
– Hoy, daraxt tepasidagilar, – qichqirdi u pastda turib, – shoxni bir silkitib yuborsinlar, biz ham nok yeb maza qilaylik!..
Jimlik! Faqatgina ona-maymun osilib turgan shoxning bir maromda g‘ichirlashi eshitiladi. Topqir yana o‘zini qandaydir noxush his qilib, nazarida, hayot zerikarli tuyuldi.
– Silkitsang asakang ketadimi?! – qichqirdi u tepaga qarab.
Yana jimlik. Nahotki ilon shu yerdan o‘tib, O‘ychan o‘tirgan daryo tomonga o‘rmalab ketgan bo‘lsa?!
Og‘ir jimlik. Ammo maymunlar uzoq jim turolmadilar.
– Sen shu yerdan ilon o‘rmalab o‘tgan-o‘tmaganini bilmoqchisan-da, a? – nihoyat, istehzo bilan so‘radi u.
Bilar ekan deya yuragi shuvillab o‘yladi Topqir va, ayni chog‘da, bu tili bir qarich maymunga nisbatan o‘zida nafrat his qildi.
– Men xohlaganimni aytdim, sen ham xohlaganingcha tushunaver, – u mag‘rurlik bilan javob qildi-da, jim qoldi.
– O, qanchalik bezbet ekan, – shivirladi bola-maymuncha.
– Hozir men sakrab tushaman-da uning ana o‘sha bez betiga tupuraman, – g‘ijinib shivirladi ona-maymun, – sen mening qanday uchib tushishimni kuzatib o‘rganib tur...
– Tupuring uning bez betiga, tupuring, oyi! – quvonib shivirladi bola-maymuncha va hayajonlanganidan shoxni silkitib o‘ynay boshladi.
Ona-maymun dumiga osilib turgan yeridan bir siltanib pastga uchib ketdi. Dumini shundoqqina Topqirning bosh ustidagi shoxga o‘radi. Maymun osilgan shox silkinib, noklar yerga do‘ldek to‘kildi. Topqir boshiga yog‘ilgan kutilmagan balodan qattiq qo‘rqib, topqir bo‘lishiga qaramasdan, o‘z hayotida birinchi marotaba nima bo‘layotganiga aqli shoshib qoldi. U sotqinning yuragi har bir kutilmagan hodisani qasosning boshlanishi sifatida qabul qilishini hali bilmas edi.
– Obbo! – nihoyat, Topqirning rangiga qon yugurdi, – bu senmisan, maymun?
– Yo‘q, azob farishtasi osmondan tushdi, – piching qildi maymun dumiga osilib salanglagancha.
– Bu yerda azob farishtasiga nima bor? – sovuqqonlik bilan so‘radi Topqir. U o‘zini tutib olib, Qirol Jarchisiga munosib jiddiy qiyofaga kirib ulgurgan edi.
– Gap shundaki, – dedi ona-maymun, – qo‘shig‘ingni bas qilib uningni o‘chirishing mumkin, chunki kerakli jonivor kerakli tomonga allaqachon sudralib ketdi-da, murod-maqsadingga yetding!
– Bu yerda ilonning nima aloqasi bor?! – Topqir o‘zini yo‘qotib beixtiyor qichqirib yubordi. – Men tuhmat qilishlariga yo‘l qo‘ymayman! Men Qirolning Jarchisiman! Men arz qilaman! Men! Men! Men!
– E’tiboring uchun, men ilon haqida hech nima deganim yo‘q, – dedi maymun o‘sha-o‘sha dumiga osilib salanglar ekan.
– Yo‘q, deding! – qichqirdi Topqir. – Bu qanday beadablik! Bu Qirol Jarchisining ustidan kulish! Sen Xolis So‘qmoq ustida mashq qilyapsanmi hali?! Men buni shunday qoldirolmayman!
Rostdan ham, Xolis So‘qmoq ustida mashq qilish mumkin emas va, umuman, bu bilan adi-badi aytishmaganim ma’qul, deb o‘yladi Maymun. Bolasiga ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘lgan basharaga tuflashga jur’ati yetmay jimgina tepaga ko‘tarilib ketdi. Topqir esa, g‘azab bilan quloqlarini o‘ynatib va o‘zicha nimalarnidir ming‘irlab yo‘lida davom etdi.
– Nima bo‘ldi, tufladingizmi? – so‘radi bola-maymuncha onasi yuqori shoxga ko‘tarilib yoniga o‘tirganida.
– Tuflaganda qandoq! – dedi ona.
– U nima qildi? – so‘radi bola.
– U nima qilardi. Juftakni rostlab qoldi-da!
– Oyi, – dedi bola-maymuncha, – men yugurib borib O‘ychanni ogohlantirib kelaymi?
– Aralashmaganing ma’qul, – dedi ona-maymun. – Qolaversa, endi kech...
– Balki ulgurarman? – betoqatlandi bola-maymuncha. – Axir, men yerbag‘irlab sakrashga usta bo‘lib ketganman-ku...
– Yo‘q dedimmi – yo‘q! – yana-da qat’iyroq javob qildi ona-maymun. – Sen hali bunaqa ishlarga aralashishga yoshlik qilasan, bolam.
– Oyi, oyijon! O‘tinib so‘rayman. Men yuguraman! Men uchib boraman! Men ulguraman! – yolvordi bola-maymuncha.
– Yo‘q dedim-ku senga! – tahdidli ovozda dedi ona. – Sen hali ko‘p narsalarni tushunmaysan, bolam!.. O‘ychanga mening ham rahmim keladi... Uning ta’limoti biz uchun ham foydali edi... Nachora, u haddan tashqari chuqur ketdi... Haddan tashqari...
– Unga shunaqangi achinib ketyapmanki! – onasi uni hech qayoqqa qo‘yib yubormasligini tushungan bola-maymuncha yig‘lashga tushdi. – O‘ychan u yoqda o‘ylanib o‘tiribdi, bu yerda bo‘lsa, uni allaqachon sotib bo‘lishgan.
– Nima ham qila olardik, – chuqur xo‘rsindi ona-maymun va bolasini tizzasiga o‘tqazib, boshini silay boshladi, – tubjoylilar fan qurbon talab qiladi deyishadi... Agar quyonlar tubjoylilarning ekin dalalariga kirmay qo‘ysalar, ehtimol bizning tubjoylilar jo‘xorizorlarini xoli qo‘yishimiz masalasi ham paydo bo‘lar... O‘ychan haddidan oshib ketgan...
– Axir, oyijon, siz o‘zingiz aytgansizki, tubjoylilar bizdan kelib chiqqan, – eslatdi bola-maymuncha asta-sekin o‘pkasi bosilib va boshi bilan onasining jag‘iga suykalib. U onasiga boshidan bit qidirish kerakligini shu tariqa eslatar edi.
– Birinchidan, buni men emas, ularning o‘zlari aytishgan, – dedi ona-maymun va tirnoqlarini qirsillatib uning boshidan bit tera boshladi, – ikkinchidan esa, ish makkajo‘xoriga borib taqalganida ular bizning qarindoshligimizni unutib, itlari bilan qo‘rqitishadi va yo‘limizga o‘zlarining timsohning og‘zidek dahshatli qopqonlarini qo‘yishadi... Nima qilamiz, ehtimol yana bir marta tepadan pastga sakrashning mashqini olarmiz?
– Faqat bugun emas, – xafaqonlik bilan javob qildi bola-maymuncha, – bugun shunaqangi hayajonlandimki!..
– Unda uyimizga ketdik, – dedi ona-maymun, – o‘zimiznikilarga ko‘rgan-eshitganlarimizni aytib beramiz... Qiziq, bularning hammasi nima bilan tugarkin...
– Ketdik, – noiloj rozi bo‘ldi bola-maymun va ular shoxdan- shoxga sakrab o‘rmon ichra ko‘zdan yo‘qoldilar.
Bu vaqtda Topqir qariyb butun Xolis So‘qmoqni o‘tib, quyonlarning dastlabki qishlog‘i yaqinidagi kichik bir ko‘l qoshiga kelgan edi. Yo‘l bo‘yi u bo‘lib o‘tgan voqealarni o‘yladi va endiga kelib qariyb hovuridan tushdi, hatto maymunlarni paqqos unutdi.
Birinchidan, o‘yladi u, ehtimol ilon daryo tarafga o‘zining shaxsiy tashvishlari bilan ketayotgandir. Ikkinchidan, ehtimol O‘ychan haqdir va ilon uni yutolmas. Uchinchidan esa, ana, janubdan qanaqangi quyuq bulut bostirib kelyapti. Hash-pash deguncha momoqaldiroq gumburlaydi va O‘ychan momoqaldiroq ostida yaydoq tepalikda o‘tiravermasa kerak. O‘ychanning tirik qolish ehtimollarini ko‘paytirgani sayin u o‘zini tetik his qilaverdi.
Ayni shu quyonlarning dastlabki qishlog‘i qoshidagi ko‘l bo‘yida u tasodifan O‘ychanning xotiniga duch keldi.
– Sen bu yerda nima qilib yuribsan? – so‘radi u hol-ahvol so‘rashuvlardan so‘ng.
– Qishga beda g‘amlashtiryapman, – dedi u chuqur tin olib. – Bilasan-ku, mening erim hamon o‘ylayapti...
– Axir sen Qiroldan nafaqa olasan-ku, – ajablandi Topqir.
– Olti og‘izga ikki dona sabzimi? – so‘radi quyon bosh ko‘tarib. – Yo‘q, men Qiroldan minnatdorman, lekin baribir yashash uchun kurashish kerak...
Aftidan, momoqaldiroq bo‘ladiganga o‘xshaydi, – o‘ychanlik bilan dedi Topqir va osmonga ko‘z tashladi. Rostdan ham, janubdan qop-qora, katta umid uyg‘otuvchi bulut bostirib kelardi.
– Men shu atrofda yashayman-ku, – dedi quyon osmonga birrov ko‘z tashlab.
– Menga qara, agar momoqaldiroq gumburlasa, ering uyga keladimi? – beixtiyor so‘radi Topqir.
O‘ychanning xotini Topqir nimagadir ishora qilyapti deb o‘yladi. Qachonlardir yoshliklarida ikkalasi uni sevishardi. Ammo u yoshlik qilib O‘ychanni tanlagan ediki, bunga hali-hanuz juda afsuslanadi.
– Nimalar deyapsan, – dedi u qo‘l siltab, – bilsang, u tong-sahardan to tun yarmiga qadar o‘sha joyida o‘tirib oladi-da o‘ylayveradi. Kunduz kuni uyiga tayoq bilan haydab kiritolmaysan...
– Holiga achinganimdan aytyapman-da, – dedi Topqir, – panasi yo‘q taqir joy bo‘lsa... Nima balo, u kuni bo‘yi yomg‘irga bo‘kib o‘tiraveradimi endi?
– Men uni sendan yaxshiroq bilaman-ku, – dedi quyon Topqirning ko‘zlariga tikilib, – shunday bo‘lgach, uyga yur, Xudo bergan narsalar bilan mehmon qilaman...
– Yo‘q, rahmat, – dedi Topqir, nihoyat, uning ishorasini tushunib, ammo bu ishi o‘taketgan noinsoflik bo‘lar deya o‘ylab, – men hali Qirol huzurida hisob berishim kerak...
– Ha, – deya chuqur so‘lish oldi quyon, – sen endi shunaqangi katta amaldorsan-da... Bizga yo‘l bo‘lsin!..
– He-e, – qo‘l siltadi Topqir, – nimasi amal! Ha, Qo‘yilganman, ha, to‘ygunimcha yeb-ichishim mumkin... Lekin shuni tushundimki, baxt bunda emas ekan...
– Hammalaring shunaqa deysanlar, – tag‘in chuqur xo‘rsindi O‘ychanning xotini, – mening bo‘lsa, bedadan ko‘nglim ayniydi... Tentak erim ham mansabdor bo‘lishi mumkin edi, xohlamaganini ko‘rmaysizmi!
– Mayli, xayr, – dedi Topqir va yo‘lida davom etdi. Kayfiyati battar buzilganini his qildi.
– Xayr, – javob qildi O‘ychanning xotini va tag‘in bedani qirtishlay boshladi. – Istagan paytingda kir... Holimga yarasha... Boriga baraka deb...
Topqir mujmal tarzda bosh irg‘adi va to‘ppa-to‘g‘ri Qirol O‘tlog‘idan chiqish uchun ko‘l bo‘ylab tikka suza ketdi.

O‘ychan daryo qoshidagi o‘zining yashil tepaligida o‘tirardi. Bir tomonida qalin o‘rmon, bir tomonida keng Baqalar Botqog‘i. G‘amgin va ayni chog‘da sinchkov nigoh bilan atrofiga tikiladi. Aniqroq ayt-ganda, sinchkov va aynan shuning uchun ham g‘amgin nigoh bilan atrofiga tikiladi.
Mana, pashsha lapashanglik qilib Baqalar Botqog‘i ustidan judayam pastlab uchdi va uni baqa tutib oldi. Ana, baqa ham lapashanglik qildi va uni baqaxo‘r qush tumshug‘iga ilib uchdi. Uyoqda boshqa baqaxo‘r qush esa, bu baqaxo‘r qushning tumshug‘idagi baqaga hasad bilan tikilar ekan, og‘ziochiqlik qiluvdi, uni timsoh o‘zining dahshatli og‘ziga tiqdi. Nariroqda tubjoylilar esa, lallaygan timsohni to‘rga ilintirib tutib olishdi-da, ishtaha qo‘zg‘aydigan luqmalarga (ularning nazarida) bo‘laklab qayiqqa yukladilar va narigi qirg‘oqqa suzib ketdilar. Ammo ular o‘z qishloqlariga qadar suzib yetmaslaridan, suv ustida haddan tashqari egilgan bittasini boshqa bir timsoh qayiqdan yulib olishga muvaffaq bo‘ldi.
– Mana shuni ular hayot deydilar, – dedi O‘ychan yonida o‘tirgan Chanqoqqa bosh chayqab.
– Ustoz, – dedi Chanqoq, – baribir, o‘ylashimcha, agar o‘shanda siz quyonlarga o‘g‘irlikni saqlab qolishni va’da qilganingizda edi, masala bizning foydamizga hal bo‘lar edi. Siz g‘alabaga shunaqangi yaqin turgan edingizki!.. Nahotki bizning go‘zal maqsadlarimiz haqqi-hurmati bir marotaba yolg‘on gapirish mumkin emas edi?
– Yo‘q, – javob qildi O‘ychan, men bu haqda ko‘p o‘yladim. – Aynan tiriklik hamisha harakatlanib va o‘zgarib turgani uchun ham bizga olmosdek mustahkam dasturulamal kerak, u esa, ayni haqiqatdir. U to‘laqonli bo‘lmasligi mumkin, ammo hattoki eng yuksak maqsadlarning haqqi-hurmatiga ham ongli ravishda buzilgan bo‘lishi mumkin emas. Aks holda hammasi tutdek to‘kilib ketadi... Dengiz sayyohi mo‘ljalni uchayotgan yulduzdan olmasligi kerak...
– Ammo g‘alaba shunaqangi yaqin ediki, ustoz, – quyonlar Qirolni taxtdan ag‘darishiga bir bahya qolgan o‘sha ulug‘ kunni eslatdi Chanqoq.
– Baribir mumkin emas, – takrorladi O‘ychan, – axir biz quyonlarga nisbatan bo‘layotgan ulkan nohaqliklarni bartaraf qilganimizda edi, begonalarning dalalariga nisbatan kichkinagina nohaqliklardan ham qutulishning imkoniyati paydo bo‘lar edi. Bundan tashqari, quyonlar hayotidagi boshqa mayda-chuyda nohaqliklar, jumladan, yangi nohaqliklar yuzaga kelishi mumkin edi. Masalan, quyonlar o‘zlaricha takabburlikka berilib, ular chakalakzor ahlini ilonlar oldida qo‘rqish hissidan qutqardik, binobarin, endi biz oliy mavjudotmiz deya da’vo qilishlari mumkin edi... Nimalar bo‘lmaydi deysan... Shuni yodingda tutki, biz o‘sha eng katta nohaqlikdan ozod bo‘lganimiz zahoti oddiy quyonlar uchun bu ozodlik nashidasi darrov unutilardi va hatto butkul yo‘qolardi. Har xil mayda-chuyda noxushliklardan biri quyonlarning ilonlar oldidagi o‘lgudek titrab-qaqshashi o‘rnini darrov egallardi-olardi. Hayot shunday. Ichki qo‘rquvning yangilanish qonuni shunday. Tiriklikning saqlanish qonuni shunday.
– Axir hozir battar bo‘lmadimi? – O‘ychan asosiy masaladan haddan tashqari uzoqlashib ketayotganini his qilib e’tiroz bildirdi Chanqoq. – Quyonlar Qirolga sadoqatli bo‘lib qolishdi-ku!
– Hozircha shunday. Quyonlar tafakkuri ilonlarning o‘taketgan ablahliklari tufayli aynigan. Bu ulkan ablahlikka ular o‘zlarining kichik ablahliklari, jumladan, tubjoylilarning ekin dalalaridan hosilni o‘marib qochishdek ablahliklarini boplab moslashtirganlar. Bu qotib qolgan tafakkurni qo‘zg‘otib qayta shakllantirish – mana bizning mutlaqo yengil bo‘lmagan vazifamiz.
– Ishonch bormikan, ustoz? – so‘radi Chanqoq. – Agar hammasi eski hammom- eski tos bo‘lib qolaversa-chi?
– Ishonchdan ham yuksakroq nimadir bor, uka, bu – umid, javob qildi O‘ychan. – Kuni kecha men bu yerda yolg‘iz o‘tiruvdim, bugun, mana, garchi o‘zing uchun foydasiz va xatarli bo‘lsa-da, sen qoshimga kelding.
– Mayli, yaxshi, – tag‘in e’tiroz bildirdi Chanqoq. – Yolg‘on gapirmaslik kerak, deylik. Ammo tubjoylilarning o‘sha la’nati ekin dalalari haqida gapirmasdan jimgina turishingiz mumkin edi-ku? Biz avval Qirolni ag‘darib tashlab, ana undan keyin ongni qayta qurishning eng qulay imkoniyatiga ega bo‘lganimizda edi.
– Yo‘q, yo‘q va yana bir karra yo‘q, – takrorladi O‘ychan, – men bu haqda ko‘p o‘yladim. Barcha xaloskorlarning ishlari ayni shu sababga ko‘ra chappasiga ketgan. Ularning har biri o‘zlarining oliyjanob vazifalariga mahliyo bo‘lib, beixtiyor uni jahoniy yovuzlik ustidan uzil-kesil g‘alaba deb talqin qila boshlaganlar. Ammo, men avval aytganimdek, shu topda yovuz bo‘lgan narsa yo‘qolgach, uning o‘rnini ertaga yovuz bo‘ladigan narsa darrov egallaydi-oladi. Buni barcha nodon xaloskorlar tushunib yetmadilar va shuning uchun ham g‘alaba qozongach, atrofdagi real hayotdan uzilishning dahshatli chohiga yiqilganlar.
– Dono xaloskorlar-chi? – so‘radi Chanqoq.
– Dono xaloskorlar, – miyig‘ida kuldi O‘ychan, – g‘alabaga qadar yashayolmaganlar... Nega nodonlar g‘alaba qozongach, tubanlashib boshlaganlar, – davom etdi O‘ychan. – Qo‘rquvning yangilanish qonunini tushunmaganliklari uchun ular unutish kasalini qo‘rquv degan baloyi azimdan, nihoyat, qutulish deb qabul qilganlar. Shuning uchun ham ular o‘zlarining qo‘rquvdan xalos bo‘lganlarini unutishga mo-yillarni sun’iy ravishda xaloskorlik bayramlarini nishonlashga majbur qilganlar. Oxir-oqibatda xalos bo‘lganlar bilan xaloskorlar zimdan bir-birlariga nafrat ko‘zi bilan qaray boshlaganlar. Xaloskorlar o‘z qavmdoshlarimizni baxtiyor qildik, ammo ular ahmoqligi uchun buni tushunmayaptilar deya o‘ylab, bu fikrni kecha-kunduz ularning miyalariga quyishga uringanlar. Xalos bo‘lganlar xaloskorlik ularni baxtiyor qilmaganini bilganligi sababli xaloskorlar baxtiyor qilishga va’da berganlari, amalda nafaqat baxtiyor qilolmaganlari, hatto, ustiga ustak, ular his qilmayotgan narsa, ya’ni, xalos bo‘lish baxtini tan olishga majbur qilayotganlari uchun ana o‘sha xaloskorlarga g‘azabu nafrat bilan qaray boshlaydilar. G‘alaba haqiqatga erishish vositasidan ana o‘sha haqiqatning o‘ziga aylantiriladi. Yodingda tut: qaerdaki g‘alaba haqida ko‘p gapirilayotgan bo‘lsa, o‘sha yerda haqiqatni unutib qo‘yganlar yoxud undan yashirinishga urinadilar. Ilonlar o‘zlarining quyonlar ustidan kundalik g‘alabalari xususida gapirishni qanchalik sevishlarini esla va bizning ikkiyuzlamachi Qirolimiz ilonlar tomonidan yutilayotgan quyonlar sonining tasodifan kamayishini quyonlarning navbatdagi g‘alabasi, yutilgan quyonlar sonining oshishini esa, ilonlarning vaqtinchalik yutuqlari deb talqin qilishini esla.
– O‘shanda biz uni taxtdan ag‘darib tashlaganimizda edi, – o‘z gapidan qolmadi Chanqoq, – agar siz karam hidi anqiy boshlaganida quyonlarning hafsalalarini pir qilmay jimgina turganingizda edi!..
– Yo‘q, yo‘q va yana yo‘q, – qaysarlik bilan takrorladi O‘ychan, – men bu xususda ko‘p o‘yladim. Barcha qayta quruvchilarning ishlari shuning uchun kasod bo‘lganki...
– Siz buni gapirgan edingiz, ustoz, – uning gapini bo‘ldi Chan-qoq, – qachonki siz bizning hayotimizdan olingan aniq misol orqali o‘z qarashlaringizni isbotlasangiz, fikringiz mening aqlimga yaxshi yetib boradi.
– Yaxshi, – dedi O‘ychan va bir muddat o‘ylanib olib, davom etdi: – Mana senga misol. Tasavvur qil, quyonlar qavmiga qandaydir ilon tahdid solyapti. Quyonlar charchagan, chopqillab qochyapti, nihoyat, daryoga yaqinlashib qolishdi. Daryo ularning xaloskori, chunki quyonlar undan bemalol suzib o‘ta oladi, anavi ilon esa, tasavvur qilki, suvdan qo‘rqadi. Agar quyonlar suvgacha chopqillab bora olsalar, ular muqarrar ravishda qutulib ketadilar. Biroq ko‘pchiligining sillasi qurigan. Daryogacha esa, taxminan yuzta sakrashlik masofa bor. Mana shunday paytda yo‘lboshlovchi sillasi qurigan yo‘lchilarga yangi kuch-g‘ayrat baxsh etish uchun “Quyonlar, bo‘shashmang! Daryogacha bor-yo‘g‘i yigirma sakrashlik yo‘l qoldi!” deyish huquqiga egami?
– Menimcha, ega, – dedi Chanqoq bu manzarani o‘zicha tasavvur qilishga urinib, – keyinchalik ular xalos bo‘lishganida nega shunday deganini tushuntiraveradi-da!
– Yo‘q, – dedi O‘ychan, – jamiki qayta quruvchilar shunday deb adashganlar. Axir, quyonlarni xalos qilish vazifasi zamonda cheklanmagan-ku. Daryoni kechib o‘tgan quyonlar bir muddatgina nafas rost-laydilar, xolos. Bizning o‘sha umumlashtirib aytayotgan ilonimiz daryoning teparog‘idan va yo pastrog‘idan ustiga tashlangan yog‘ochni topdi-da, osongina o‘tib, ta’qibni yana davom ettirdi, deylik. Axir, bizning ilonimiz umumlashma timsol, quyon go‘shtini sevuvchilar esa, hamisha hamma joyda serob... Ko‘pincha yomg‘irdan qochib qorga tutilishga to‘g‘ri keladi biz bechoralarga...
– Xullas, men o‘ylaymanki, kerak bo‘lgan paytida yolg‘on gapirish huquqini saqlab qolish mumkin!
– Yo‘q, – dedi O‘ychan, – bunday huquq yo‘q va bo‘lmasligi shart. Quyonlar o‘z yo‘lboshchilaridan yolg‘on aytib kuch-g‘ayrat bag‘ishlagani uchun nechog‘li minnatdor bo‘lmasinlar, ular ongida “Bu yolg‘on gapirishi mumkin” degan fikr o‘rnashib qoladi. Binobarin, keyingi gal xavf-xatar haqidagi ogohlantirishni endi ular atayin mubolag‘a qilyapti deb talqin qiladilar. Yo‘lboshlovchi ham haqiqat nomidan yolg‘on gapirib haqiqatni sotdi, uni qadrsizlantirdi. Haqiqatni u qanchalik qadrsizlantirsa, shunchalik uning o‘zi haqiqatni hurmat qilmagan bo‘ladi. Haqiqat uning asabiga tegadigan bo‘lib qoladi.
– Yo Xudo, bularning barchasi qanchalik murakkab ekan! – xitob qildi Chanqoq. – Biz nima qilishimiz kerak endi?
– Quyonlarning “Ilonlar bizni gipnoz qilyapti” degan yanglish fikrini har bob bilan chippakka chiqarish kerak. O‘z tabiatini takomillashtira borib, quyon beixtiyor yoki ojizligi tufayli qoqilishi, hatto haddidan oshib tubjoyliklarning tomorqalarida bamaylixotir sayr qila boshlashi mumkin, ammo komillik olmosdek qattiq va toza bo‘lib qolmog‘i kerak. Men aytdim-ku, dengizchi mo‘ljalni uchar yulduzdan olmasligi kerak. Gap xatolar va adashishlar miqdorida emas, gap boshqa yoqda. Birovning tomorqasida tarallabedod qilayotgan quyon bu xatti-harakatining tubanlashuv ekanini anglab yetsa, demak, kelajak barbod bo‘lmagan. Agar u bu tubanlashuvni o‘z tabiati yoxud chakalakzor qonunlari bilan oqlashga tushsa, tanazzul ana shu yerdan boshlanadi. Shu yerdan ulug‘ maqsadga xiyonat, yolg‘on, riyokorlik boshlanadi va bu boshi berk ko‘chaning oxiri voy bo‘ladi!
– Ustoz! – beixtiyor qichqirib yubordi Chanqoq, – Bu yoqqa ilon sudralib kelyapti. Birinchi ko‘rishim ilon ochiq maydonda oshkora ov qilmoqchi bo‘layotganini!
– Nima qipti, – dedi O‘ychan, – sen, axir, ularning gipnozi – bu bizdagi qo‘rquv ekanini yaxshi bilasan-ku.
– Umuman olganda, gapingiz to‘g‘ri-ya, – kalovlandi Chanqoq, – tag‘in kim biladi deysiz...
– U holda chetroqqa o‘tib kuzat-da, nimaiki gapirgan bo‘lsam – ayni haqiqatligini ko‘r!
– Men uyalyapman, ustoz, lekin nima qilay, qo‘rquvim uyatdan ustunroq...
– Men seni ayblamayman... Sen hali o‘ylab o‘yingning tagiga yetganingcha yo‘q... Qachon azobli o‘ylardan keyin senga haqiqatning zarrasi ochilsa, ana o‘shanda sen uni himoya qilish yo‘lida qo‘rqmas bo‘lasan...
– Shunda ham, ustoz... Axir, anavisi bir ko‘zli nogiron edi, lekin bunisining vajohati yomon... Balki vaqt borida qochib qolarmiz?..
– Qirolga bunaqangi shodlanish imkonini bermayman, – dedi O‘ychan o‘zi necha kunlarni jondosh-qondosh quyonlarining qismati haqida o‘ylab o‘tirgan qadrdon tepaligi tomon o‘rmalab chiqib kelayotgan ilonga ko‘z tikib.
Ko‘p o‘tmay ilon tepalikka o‘rmalab chiqdi. Bu o‘sha G‘ilay o‘z ko‘rgiliklarini hikoya qilib bergan o‘smir, endilikda balog‘atga yetgan, g‘ayratchan, kelajagi porloq ilon edi.
U Jarchining ashulasini birinchi bo‘lib eshitdi va ilonlar orasida shakllangan odatga ko‘ra “yutish huquqi”ga ega bo‘ldi. Vaqti-vaqti bilan Qirol u yoki bu Jarchisi orqali u yoki bu quyonni sotib turardi va ilonlar bunga allaqachon o‘rgangan edilar.
Yutish huquqi taqdirning inoyati, ne’mati ilohiy hisoblanardi. Yosh ilon bu huquqqa ega bo‘lganida avvaliga quvondi, ammo hozirga kelib shashti ancha pasayib qoldi.
Gap avval-boshda shunda bo‘ldiki, u bu yoqqa kelayotganida ko‘rsich-qonni uchratib qoldi va Baqalar Botqog‘i ro‘parasidagi yashil tepalikka qanday chiqsa yaxshiroq bo‘lishini so‘radi. Nima deb o‘ylaysiz? Ma’lum bo‘lishicha, ko‘rsichqon unga mutlaqo noto‘g‘ri yo‘l ko‘rsatibdi. Natijada u chakalakzorda bir necha soat adashib-tentirab yurib-yurib, axiyri topib kelyapti bu la’nati yashil tepalikni.
Ko‘rsichqon aldaganini tushunib yetganida u bu aldovning mutlaqo mantiqsizligiga aqli shoshdi. Nega, nega u meni aldadi deb o‘yladi ilon va hech tushunolmadi. Birinchidan, ilonlar ko‘rsichqonlarga mutlaqo daxl qilishmaydi. Ikkinchidan, ko‘rsichqon uning qayoqqa nima maqsadda ketayotganini bilmas edi. Agar uni yovvoyi echki yoki kurka aldaganida, tushunsa bo‘lardi: ilonlar faqat quyonlar hisobiga kun ko‘rmaydi-da, axir. Ammo nega kelib-kelib ko‘rsichqon aldadi ekan? Buning kimga qanday foydasi bor? Axir, ko‘rsichqonga bunday aldovdan zig‘ircha ham naf yo‘q-ku. Bas shunday ekan, nega?! Nega?! Nima uchun?!
Endi yashil tepalikka chiqib olgach, uning yalangligidan hayratga tushdi. Na bir daraxt, na bir buta, xullas, o‘lja kutib panalaydigan biron joy yo‘q! Qanaqangi qarg‘ish tekkan tepa ekanki, o‘yladi u, bu joyda yashashni Xudo ko‘rsatmasin.
Yashil tepalikning eng ustiga o‘rmalab chiqib, ne ko‘z bilan ko‘rsinki, u yerda bitta quyonning o‘rniga ikkita quyon uni kutib o‘tiribdi. U quyonlar juda tez ko‘payishini bilardi. Lekin bu ish ularda shu qadar afsonaviy tezlikda sodir bo‘ladi deb hech qachon o‘ylamagan edi. Darvoqe, ularning qay biri O‘ychan va qay biri qay birini tuqqan?
Ohista o‘rmalab kelar ekan, u ikkala quyonga baravar ko‘z tikdi-da, har ehtimolga qarshi ikkalasiga ham aynan uni yutmoqchi bo‘layotganini anglatishga urindi. Quyonlarga yaqinlashar ekan, u bir maromda nafas olishga va o‘zining holdan toyganini sezdirmaslikka harakat qildi. Ilonlar odatiga ko‘ra, quyonni yutishga chog‘langan ilon dadil, g‘ayratchan, kuch-quvvatga to‘la ekanini ko‘zlarga aniq-ravshan ko‘rsatishi kerak edi.
– Meni diqqat bilan eshit, – dedi O‘ychan, – men hozir mana shu ilon bilan tajriba o‘tkazaman, sen chetroqda turib kuzat. Ob-havo ma’lumoti bo‘yicha bugun gipnoz qancha masofada ta’sir qilar ekan o‘zi?
– Uch sakrashlik masofada, ustoz, – xitob qildi Chanqoq sudralib kelayotgan ilondan ko‘z uzmasdan.
– Mendan boshlab ikki sakrashlik masofada chiziq chiz, – dedi O‘ychan xotirjamlik bilan.
– Axir bu juda xavfli-ku, ustoz, – e’tiroz bildirishga urindi Chanqoq.
– Bahslashma, vaqtimiz juda ziq, – uni shoshirdi O‘ychan.
Ilon yashil tepalik ustida o‘rmalab kelar, oraliqdagi masofa o‘n sakrashcha qolgan edi. Chanqoq boshqa yalintirmadi. U ustozidan ilon tomonga qarab ikki marta sakradi. Garchi u ustozining hayotini xavf ostiga qo‘yishni mutlaqo istamasa-da, bu Chanqoqning eng rasvo sakrashlari bo‘ldi.
Shunga qaramay, u ustozi aytganidek chiziq chizdi va darrov ilondan teskari tomonga biryo‘la o‘n marotaba sakradi. Garchi imkon qadar qo‘rquvini jilovlashga urinsa-da, uning har bir sakrashi shunaqangi hayratlanarli darajada go‘zal chiqdiki, asti qo‘yaverasiz. Endi u yetarli darajada xavf-xatarsiz masofada o‘tirar va hayajondan yuragi duk-duk urib, sodir bo‘lajak voqealarni kuzatardi.
Ilon tobora yaqinlashib kelaverdi. U hozirga qadar yutish huquqi bu ikki quyondan qaysi biriga taalluqli ekanini bilolmas edi. Agar bu ikki quyondan biri ikkinchisini tug‘ib ulgurgan bo‘lsa, o‘zining kech qolganini bahona qilib ikkala quyonni baravar yutib yuborolmaydi-ku? Yo yutish paytidagi muddatidan avval tug‘ilish deb talqin qilsa bo‘larmikan? Yoki tavakkal qilmagani ma’qulmikan?
Avvaliga o‘zi tomonga sakrab, qandaydir sirli belgini chizgan, keyin bo‘lsa, butunlay uzoqlashgan quyonning antiqa xatti-harakatlari unda kuchli shubha uyg‘otdi. Bu yerda nimadir bor deb o‘yladi u va imkon qadar hushyor bo‘lishga harakat qildi.
Endi uning harakatida qandaydir qarama-qarshilik sezildi. Gavdasining boshiga yaqin qismi o‘z harakatlarini sezilarli darajada sekinlatdi. Dum qismi esa, bosh qismining imillashidan darg‘azab bo‘lgandek asabiy tarzda to‘lg‘andi. Dumining uchi betoqatlik bilan maysalarni savalab, ularning changini qoqishga tushdi.
O‘z harakatini imkon qadar sekinlatgan yosh ilon boshini chiziqqa ohista yaqinlashtirdi, uni hidladi va razm solib chiziqning makkorona mohiyatini anglab yetishga urindi.
– Ko‘ryapsanmi, – dedi O‘ychan, – hattoki ilon ham odatdan tash-qari holatlarni ko‘rganda darrov o‘zini yo‘qotib qo‘yadi.
– Ha! – qichqirdi Chanqoq qattiq hayajonlanib. – Men ko‘rib turibman, lekin dum qismi qattiq surib kelyapti!
– Shunday bo‘lishi ham kerak, – xotirjamgina tushuntirdi O‘ychan, – oshqozon buyruq beryapti, ilonning boshi bo‘lsa – bu faqat yamlab yutish uskunasi, xolos...
Ammo shu payt ilon qattiq ikkillanib taqa-taq to‘xtab qoldi. U hatto sezilar-sezilmas narigi quyonga qiyalab qaradi-da, avval shunisini tinchitsammi ekan, deb o‘yladi. Kutilmagan chiziq, eng muhimi, bu quyonning haddan tashqari xotirjam ovozi uni qattiq taaj-jubga soldi.
Ammo ayni lahzalarda O‘ychan, nihoyat, qotib qoldi. Quloqlari shalvirab tushdi. Ko‘zlarini esa, allanechuk mastona parda qopladi. Buni ko‘rib ilon tag‘in dadillashdi va endi bu quyondan ko‘zini uzmagan holda boshini chiziqning ichkarisiga o‘tkazdi. Quyon ozg‘ingina edi va uning xayolidan quyonlar Qiroli aynan shunaqangi ozg‘in-qotma quyonlarni ilonlarga havola qiladi-da, o‘ziga do‘mboqqinalarini olib qoladi degan fikr kechdi. U, albatta, quyonlar quyonlarni yemasligini bilardi. Ammo shu topda nimagadir buni unutib qo‘ygan edi.
– Ustoz! Ustoz! – qichqirdi Chanqoq. – Siz nazarimda uxlab ketyapsiz! Ko‘zingizni oching!
– Xavotirlanma, hammasi to‘g‘ri ketyapti, – ohista javob qildi O‘ychan, o‘z ovozi bilan ilonni hurkitib yubormaslikka harakat qilib.
– Joningizni xatarga qo‘yishning nima keragi bor, ustoz! – tag‘in qichqirdi Chanqoq.
– Mening tajribamdagi ilon haddan tashqari sust ishlayapti, – javob qildi O‘ychan, – men unga ko‘maklashyapman...
Ilon o‘zining muzlatgudek sovuq ko‘zlarini O‘ychanga tikkan ko‘yi chiziqdan ohista o‘ta boshladi.
– Ilonning qarashlarini qo‘rqinchli qilgan narsa nima? – o‘z kuzatishlarini davom ettirdi O‘ychan. – Fikrning mutlaqo yo‘qligi... Mohiyatan olganda, ilon deganlari nima? Ilon – bu sudralayotgan oshqozon.
– Ustoz, u juda yaqin qoldi-ku! – dahshatga tushib chinqirdi Chan-qoq. – Bir tomonga sakrang!
– Xotirjam bo‘l, ulguraman, – javob qildi O‘ychan va ilonni kuzatishni davom ettirdi.
Ilon sudralib kelib, butun kuchini gipnozning muqaddas holatiga jamladi, ya’ni, ko‘zlarini quyonga qattiq qadadi. Ammo bu gal hammasi qandaydir odatdan tashqari darajada antiqa bo‘layotgan edi. Yosh ilonning asabi qattiq zo‘riqdi.
Gipnoz ta’siri doirasidagi quyon uni ochiq-oshkor haqorat qilmoqda edi. Va, eng muhimi, undan axborot oqib chiqib ketayotgan edi! Tag‘in qayoqqa deng! Hattoki ta’sir doirasidan tashqaridagi quyon tomonga! Bunaqangi landovurlikni Ulug‘ Bosh-qosh hech qachon kechirmaydi!
Yosh ilon shu topda aldovga laqqa uchganiga qattiq afsuslandi. Hali u o‘sha aldoqchi Jarchiga ishonib yuribdimi?! O‘sha Jarchini jinidan battar yomon ko‘rib ketdi! Ammo, nachora, endi ortga chekinishga kech!..
– Eshit meni, – xotirjam ovozda davom etdi O‘ychan, – men butunisicha yolg‘on gipnoz doirasida turibman va men uning yovuz nafasidan boshqa hech nimani his qilmayapman... Men o‘zimning tuyg‘ularim va butun a’zoyi badanimni to‘la idora qilib turibman. Mening nut-qim ilmiy nuqtai nazardan yuz foiz haq ekanligimning isboti bo‘lib xizmat qilishi kerak... Buni shuning uchun yodingda tutki, agar Qirol mening hamma gaplarimni gipnoz ta’siridagi alahlash deb e’lon qiladigan bo‘lsa... Hozir men senga avvallari aytgan tartibda bir qator harakatlarni amalga oshiraman.
– Tezroq, ustoz, tezroq! – qichqirdi Chanqoq betoqatlanib bir joyda sakrar ekan.
Ilon endi bir sakrashlik masofada turardi va O‘ychanning so‘zlarini bezovtalanib tinglardi. Bir necha marotaba u barcha haqoratlarga tegishli javob qaytarmoqchi bo‘ldi. Ammo qavmdoshlarining qat’iy odatlariga ko‘ra yutilmoqchi bo‘lgan quyon bilan gaplashish yohud bahslashish man qilinardi.
– Shunday qilib, men hozir o‘ng qulog‘imni qimirlataman, – dedi O‘ychan, – keyin chap qulog‘imga o‘taman. Ana undan keyin ikkalasini baravariga qimirlataman... Nihoyat, oralig‘ida to‘xtab-to‘xtab uch marta burnimni qoqaman...
Birdan ilon butun badanini sovuq ter qoplagan holda dahshatga tushib o‘zi yutishga chog‘langan quyonning qulog‘i ko‘tarilgani va tebranganini ko‘rdi. Shunda uning o‘zi ham muqaddas holatga xilof ravishda diqqat-nazarini o‘ng quloqdan chap quloqqa ko‘chirdi. Bu quloq ham ohista ko‘tarilib, allanechuk masxaralayotgandek tebrana boshladi. Holbuki u o‘zining bor-yo‘q gipnoz kuchi bilan quyonni qimirlamaslikka buyurar, hattoki o‘z sha’nini yerga urib jon-jahdi bilan yolvorar edi.
Shundan keyin ilonda kuchli vahima uyg‘otib quyonning ikkala qulog‘i baravariga qimirlay boshladi. Hatto, o‘zi avvaldan aytganidek, ikkala burnini baravariga qoqa boshladi. Mana shunda yosh ilonning asabi dosh berolmadi.
– Men bu ahvolda ishlayolmayman! – qichqirdi u. – Nega sen mening yuzimga burningni qoqyapsan? Nega sen qulog‘ingni likillatib gap beryapsan?
– Hammasi to‘g‘ri! G‘alaba! G‘alaba! – qichqirdi Chanqoq, o‘ynagan ko‘yi o‘zicha qarsak chalar ekan. – Siz hammasini aniq bajardingiz, faqat burningizni uch emas, to‘rt bora qoqdingiz!
– Oxirgi martasida men bexosdan aksa urdim, – uni tuzatdi O‘ychan. Ovozidan o‘zi o‘tkazgan muvaffaqiyatli tajribadan g‘oyat mamnun ekani sezilib turardi. – Nafasi shunaqangi sassiq ekanki!.. Darvoqe, gipnoz haqidagi afsona shu asosda kelib chiqqan bo‘lsa ehtimol. Balki bizning ajdodlarimizdan biri ilonning sassiq nafasiga chidayolmay hushidan ketib yiqilgandir. O‘sha paytlarda chakalakzorning havosi musafforoq edi. Chunki tub joylilar anchagina kamchilik edi. Mana shu narsa vahimali shov-shuvlarga sabab bo‘lgan...
– G‘alaba! G‘alaba! – qichqirdi Chanqoq bir joyda raqs tushib. – Aqlning g‘alabasi!
– “G‘alaba” so‘zini suiiste’mol qilish kerak emas, – uni tuzatdi O‘ychan, – agar u aqlning g‘alabasi bo‘lsa ham... Men bu so‘zni lug‘atimizdan butunlay chiqarib tashlagan bo‘lardim... Uning o‘rniga “engib o‘tish” degan bo‘lardim. “G‘alaba” so‘zidan menga ahmoqlarning tantanali depsinishlari eshitiladi... Ammo men endi jim turmasam bo‘lmaydi, chunki ilon butunlay bo‘shashib ketyapti...
Shunday deya O‘ychan jim qoldi. Quloqlarini shalpaytirib, ko‘zlarini yumdi. Ilon yana bir karra ishga kirishishga chog‘lanib ko‘rdi. Ammo o‘zida chidab bo‘lmas charchoqni his qilib, sulayganicha yotaverdi.
– Men ozgina nafas rostlab olishim kerak, – dedi u sir boy bermaslikka urinib. Bu oshkora tan olish anchagina sharmandali hol edi. Ammo u beixtiyor gapirib qo‘yganidan keyin endi jimib qolganining sababini ham aytishi kerak bo‘ldi.
– Nafas rostlay qol, – rozilik bildirdi O‘ychan, – faqat qara, uxlab qolma, keyin iloji bo‘lsa, baraka topkur, nafasingni menga ufurmagin, maylimi?
– Mening avval-boshdan omadim kelmadi, – dedi ilon o‘zining lanjlik qilayotganini oqlamoqchi bo‘lib, – agar sen shunchalik aqlli bo‘lsang ayt-chi, ko‘rsichqon meni nega aldadi-yu, bundan u nima foyda topdi?
U O‘ychanni yutishga kelayotganida ko‘rsichqon qanday aldaganini aytib berdi. Darvoqe, o‘zini bu yoqqa kim yuborgani xususida ehtiyot-shart lom-mim demadi.
– Agar uloqcha yoki yovvoyi kurka aldaganida, – u o‘ziga rad qilib bo‘lmaydigandek tuyulgan mantiqiy asosni takrorladi, – nega aldaganini tushunardim. Ammo ko‘rsichqon nega aldadi? Xo‘sh, bundan unga nima foyda?
– Chunki ko‘rsichqon aqlli jonivor-da, – dedi O‘ychan.
– Bu javob emas, – andak o‘ylanib, e’tiroz bildirdi ilon, – u men qayoqqa nima maqsadda ketayotganimni bilmasdi-ku!
– Chanqoq, – dedi O‘ychan o‘z shogirdiga, – manovi juz’iy, lekin qiziq holga alohida diqqat qil. Ko‘rsichqon yerning tagida ilon qimirlasa biladigan darajada aqlli. Ammo aql ezgulik qilishdan ojiz qolganida u o‘z imkonidagi yagona ishni qilib, yovuzlikni vaqtincha bo‘lsa ham to‘xtatishga urinadi.
– Agar men do‘stimga yordam berish uchun shoshilayotgan bo‘lsam-chi?
– Ha-ha-ha, – istehzoli kuldi O‘ychan, – ilon do‘stiga yordam berganini hech kim hech qachon ko‘rmagan ham, eshitmagan ham.
– Nega endi? – e’tiroz bildirdi ilon va qavmdoshlari hayotidan ibratomuz biron-bir voqeani eslashga tutindi. – Quyon qornida ko‘ndalang turib olganida G‘ilayga kim yordam bergan edi, xo‘sh?
– Birinchidan, bu allaqachon o‘tmishga aylangan, – ilonning asabiga tegish uchun tag‘in istehzoli kuldi O‘ychan. – Ikkinchidan, qanday yordam ko‘rsatganingni yaxshi bilamiz.
– Nima qipti? – dedi O‘ychanning asosli taxminidan battar asabi buzilgan ilon. – Har qalay, ilonlar bir-birlarini sotmaydilar, quyonlar bo‘lsa, sotadilar.
– Bu gapni qayoqdan olding? – so‘radi O‘ychan.
– Xo‘sh, sen nima deb o‘ylaysan, nega men bu yerga kelib qoldim? – zaharxanda bilan so‘radi ilon. U sotqinlikning turlari naqadar ko‘pligi haqida O‘ychan hech narsa bilmasligini his qildi.
– Bilmasam, – javob qildi O‘ychan, – ilonning yurmagan joyi bor ekanmi!
– Bilmasang bilib qo‘yki, – dedi ilon bilag‘onlik ham anchagina huzur bag‘ishlashini his qilib. – Qirol o‘z Jarchisi orqali sening bu yerdaligingni bizga e’lon qildi. Jarchi esa, bu gal Topqir degan quyon bo‘ldi.
Yosh ilon hech ikkillanmay sotqin Jarchini sotib turardi. U o‘zining barcha tortgan azoblari uchun Topqirdan alamzada edi. O‘ychanda hech qanday shak-shubha qoldirmaslik uchun u hatto Jarchining qo‘shig‘ini aytib berdi.
– Qiynalmasliging uchun zamiridagi ma’noni o‘zim tushuntirib bera qolaymi? – so‘radi u O‘ychandan.
– Shundog‘am tushunarli, – javob qildi O‘ychan sotqinlikdan qattiq ta’sirlanib. – Men bunaqasini hattoki Qirolimizdan ham kutmagan edim. Eshitdingmi, Chanqoq?
– Men hayron qolyapman, – xitob qildi Chanqoq. – Balki bu tuhmatdir, ustoz?
– Yo‘q, – dedi O‘ychan mahzunlik bilan. – Men iste’dodsiz saroy Shoirining siyqasi chiqqan uslubini ko‘rib-bilib turibman... Nachora, Qirolning makkorona rejasi amalga oshishiga o‘zim yordamlashib yuborishimga to‘g‘ri keladi. Sen keyinchalik uni fosh qil...
– Bu bilan nima demoqchisiz, ustoz? – xavotirlanib so‘radi Chanqoq.
– O‘zimni qurbon qilmoqchiman, – tushkun kayfiyatda soddagina javob qaytardi O‘ychan.
– Yo‘q, bu ahdingizdan qayting, ustoz! – yolvordi Chanqoq, – Sizsiz menga og‘ir bo‘ladi... Qolaversa, Qirol o‘zini haq, sizning o‘limingizni noto‘g‘ri ilmiy xulosalaringizning natijasi deb e’lon qilishi mumkin, axir!
– Sen buyog‘idan tashvish qilma, – dedi O‘ychan. – Hammasini o‘z ko‘zlaring bilan ko‘rding-ku... Mening o‘limim, nihoyat, quyonlarning ko‘zlarini moshdek ochib, Qirolning kimligini aniq-ravshan ko‘rsatadi. Gipnoz xususida esa, endi sen hammasini bilasan va hammasini takrorlashing mumkin...
– Baribir, ustoz, – yolvordi Chanqoq, – men o‘tinib so‘rayman, bunday qilmang!
– Yo‘q, – dedi O‘ychan, – agar o‘z quyonlarini ilonlarga sotgan bo‘lsa, demak, Qirolimiz tubanlikka mukkasidan ketgan ekan... Endi undan har baloni kutish mumkin. U o‘z tajribalarini kamqonli kasalmand ilonlar bilan o‘tkazgan deya meni aybdor qilsa ehtimol. Yo‘q, mana, o‘zing qara, ro‘paramizda to‘laqonli, sog‘lom, yosh, risoladagi ilon turibdi. Demak, u hozir o‘z ishini qilishi kerak.
– Men seni yutmoqchi emasman, – dedi kutilmaganda ilon va gapini isbotlamoqchidek andak ortiga tisarildi.
Bu yerda ko‘rgan-kechirganlaridan keyin ilon gipnozga ishonchini butkul yo‘qotgan, endi sharmanda bo‘lishdan qattiq qo‘rqmoqda edi. U hatto O‘ychandan yuz o‘girdi. Odatda injiq o‘ziga yoqmagan taomni ko‘rganida mana shunday ijirg‘anib yuz buradi.
– Yasha, ilon! – quvonib xitob qildi Chanqoq. – Umringda hech bo‘lmaganda bir marta savob ish qil!
– Sizlar buni nima deb atasalaringiz ixtiyoringiz, – shubhalanib vishilladi ilon tag‘in zimdan O‘ychanga naqadar ozg‘in va ta’mi bemaza ekan degandek nopisandlik bilan ko‘z tashlab.
– Nega endi yutmas ekansan? – qat’iy so‘radi O‘ychan.
– Shunaqa, yutgim kelmay turibdi! – asabiylashib dedi ilon. – Dam ko‘rsichqon aldaydi, dam Jarchi soxta axborot beradi, sen bo‘lsang, bu yerda qulog‘ingni o‘ynatasan, gapirasan, burningni qoqasan, aksa urasan!
– Men senga tajribamni rasvo qilishingga yo‘l qo‘ymayman, bunaqa tob tashlama, – dedi O‘ychan va ilonga shunaqangi yeb qo‘ygudek tikilib qaradiki, u beixtiyor bir to‘lg‘onib oldi.
– Kel, yaxshilikcha ajrashamiz, – murosa yo‘lini taklif qildi ilon, – men, ayniqsa, ko‘rsichqon yo‘ldan urganidan keyin seni topolmadim deb ayta qolaman. Buning ustiga, senlar men kelgunimcha ko‘payishib ulguribsanlar... Senlardan qay biring haqiqiy O‘ychan ekaningni qayoqdan bilaman? Ehtimol sen haqiqiy O‘ychanni qutqarish uchun atayin o‘zingni qurbon qilayotgandirsan?
– Endi biz ikkalamiz ham O‘ychanmiz, – bir tomondan, ilonning boshini uzil-kesil aylantirish maqsadida, ikkinchi tomondan, shuhratparastligi qo‘zib dedi Chanqoq.
– Men ham shuni aytyapman-da, – rozi bo‘ldi ilon. – Menga bittagina O‘ychanni yutish huquqi berilgan edi. Sizlar bo‘lsa, ikkita ekansizlar. Hech aqlim yetmayapti: qanday qilib biringiz ikkinchingizni tug‘ib ulgurdingiz? Qay biringiz ona, qay biringiz bolasiz?
– Ko‘ryapsanmi, u biz haqimizda qanchalik kam biladi? – dedi O‘ychan. – Hamma narsani bilgich ilonlar haqidagi afsona quyonlarning qo‘rquvidan yaralgan.
– O‘ylab qarasam, sen ham o‘z quyonlaringni unchalik yaxshi bilmas ekansan, – tag‘in xafa bo‘lib o‘z qavmdoshlarini himoya qildi ilon.
– Bu gaping to‘g‘rigina emas, achchiq haqiqat! – rozi bo‘ldi O‘ychan. – Lekin men, baribir, o‘zimni yutishingga seni majbur qilaman!
– Hech qachon! – dedi ilon. – Quyon o‘zini yutishga ilonni majbur qilolmaydi!
– Sen hali qorning aqlingdan qanchalik qudratliroq ekanini bilmaysan, – dedi O‘ychan va tek qotib qoldi.
Yosh ilon unga shubhali qarab yuz burdi. Keyin bir necha marta garangsib ko‘z tikdi. Quyon qimirlamay turganiga qat’iy ishonch hosil qilgach, allanechuk jonlanib qoldi. Hatto u tomonga ohista cho‘zildi.
– Albatta, – sha’ni toptalgan gipnozchining bir qadar alamli va aynan shuning uchun ham qahrli nigohi bilan O‘ychanga qarab o‘zicha ming‘irladi u, – uzoq yo‘ldan keyin tamaddi qilinsa yomon bo‘lmasdi-kuya!..
– Ustoz! – qichqirdi Chanqoq. – Axir sizning o‘limingiz kurashlardan bo‘yin tovlash emasmi! Siz ishimizni chala tashlab ketaverasizmi?..
– Jim bo‘l! – bamaylixotirlik bilan uning gapini bo‘ldi O‘ychan, – aks holda sen uni yana hurkitib yuborasan... Men qondoshlarim quyonlarni sevar edim va qo‘limdan kelgan ishimni qildim. Ammo endi charchadim, Chanqoq! Meni sotqinlik yengdi. Men quyonlarning ko‘p ojizliklarini bilardim. Qirolning ko‘p shumliklaridan xabardor edim. Ammo tabiatan mo‘min-qobil jonivor o‘z fuqarolarining qonini to‘kishga qodir deb hech qachon o‘ylamagan edim. Men dushmanlarni o‘rganishga shunaqangi ko‘p vaqt sarfladimki, natijada o‘z qondoshlarimni nazardan qochirib qo‘ygan ekanman. Endi men o‘zimdan qo‘rqyapman. Mening ruhim Katta Yomg‘ir Mavsumining qoq o‘rtasidagi tim qora bulutli kundagidek chidab bo‘lmas tarki dunyochilikka mahkum bo‘lishidan qo‘rqaman. Quyonlar meni bu ahvolda ko‘rmasliklari kerak... Sen ishimni davom ettirasan. Bunda senga ko‘pgina masalalarda menga nisbatan yengilroq, yo‘q, umuman olganda, yana-da qiyinroq bo‘ladi. Senga ilonlarni o‘rganish bobidagi o‘zimning butun tajribalarimni meros qilib qoldiryapman. Shu jihatdan senga yengil bo‘ladi. Ammo senga, azizim Chanqoq, qiyin ham bo‘ladi, chunki sening qondosh quyonlarga mehr-muhabbating ularning xoinlik-sotqinlik qilish imkoniyatlari bilan sig‘ishishi kerak bo‘ladi. Mening muhabbatim bu imkoniyatni bilmasdi va menga ancha yengil edi... Men senga umumiy ishimizni topshiryapman va shuning uchun charchash huquqimdan foydalanmoqchiman...
Bu paytda O‘ychanga yaqinlashib kelayotgan ilon O‘ychanning anchagina ozg‘in quyon ekanligi xususida o‘ylamaslikka harakat qilar, balki aksincha, O‘ychan eng aqlli quyon va uni yutar ekanman, quyonlar qavmini eng aqlli quyondan mahrum qilishim, ayni chog‘da, uning aqlini ilonlar manfaatiga xizmat qilishga majbur etishim mumkin-ku, deb o‘ylar edi. Bu fikr uni shu qadar dadillashtirdiki, u...
– Ustoz! – so‘nggi marotaba qichqirdi Chanqoq va ho‘ngrab yig‘lay boshladi, chunki ilonning og‘zi O‘ychanning boshi ustida lang ochilgan edi.
– Men o‘sha ablah Qirolga hali ko‘rsatib qo‘yaman! – achchiq ko‘z yoshi to‘kdi Chanqoq. – Men anavi yaramas Topqirga ham ko‘rsatib qo‘yaman! Ablahlar, qanaqangi buyuk quyonning boshiga yetishdi!
Ilon zo‘r berib to‘lg‘anar ekan, Chanqoqning yig‘isiga quloq tutdi va, ayni chog‘da, yutilayotgan quyonning ta’midan lazzatlanishni his qilishga urindi. U shunday ajoyib quyonni yutayotganidan uyaldimi yo uni shu qadar uzoq tahqirlovchi maynavozchilikdan keyin o‘ta kechikib yutayotganidan uyaldimi, ishqilib, o‘zida uyat hissini ham tuydi.
Hammasi qandaydir noqulayroq bo‘lyapti-da, deb o‘yladi u, ammo endi uning butun aqli mening ichimda... Bu aniq. Nahotki rostdan ham hech qanaqa gipnoz bo‘lmasa? Yo men gipnoz qobiliyatimni yo‘qotdimmi... Yo‘q, hamma balo haddan tashqari charchaganimda... Har qalay, bir narsaga shak-shubha yo‘qki, endi uning butun aqli mening ichimda... Uning jismi hazm bo‘lganidan keyin mening jismimga aylanar ekan, uning aqli ham hech qayoqqa qochib qutulolmaydi va mening aqlimga qo‘shiladi...
Yosh ilon chakalakzorga qarab sudralar ekan, o‘zining gipnoz qobiliyati haqidagi har xil vahimali xayollaridan qutulish uchun shunday o‘ylardi. Uning bu o‘ylari tahlikaga yo‘g‘rilgan ishonchsizlikdan birdaniga eng rangin umidlarga yuksaldi.
Sirasini aytganda, menga gipnoz nima beradi deb o‘ylar edi u. Quyon bilan ilonning qo‘shilib ikki baravar kuchayib ketgan aqli bilan men o‘z qavmdoshlarim orasida birinchi bo‘lishim mumkin. Ulug‘ Bosh-qosh, masalan, hech qachon quyon ovlamaydi, unga tayyorini iltifot qiladilar... Endi kim aqlliroqligini aniqlashtirish kerak bo‘ladi. Shu asno uning kallasida bir fikr yarq etdi: nega ilonlarga Ulug‘ Bosh-qosh hukmdor bo‘lishi kerak? To‘g‘ri, u Ajdaho bizga qoni yaqin, ammo, baribir, begona qon-ku!
– Ilonlarni ilon boshqarishi kerak! – birdan qattiq vishilladi u va o‘z fikrining teranligiyu aniq-tiniqligidan o‘zi qattiq hayratga tushdi.
Darrov ta’sir qilib boshladi, deb o‘yladi u, shu taraqqiyotda ketsa, quyon to‘liq hazm bo‘lganida qanaqangi aqlli fikrlar uyg‘onar ekan-a?
Shu bilan u uzil-kesil xotirjam bo‘ldi va qirqquloq butalar orasida o‘ziga qulay joy topib o‘raldi-da, O‘ychanni o‘zlashtirib, yana-da aqlliroq bo‘lishga uringanicha mudrab ketdi.

O‘sha kuni Topqirning sotqinligi haqidagi xabar chakalakzorga tarqaldi. Bunga, bir tomondan, chakalakzorning, aytish mumkinki, barcha yuqori qavatlarga xabar berib chiqqan maymun, ikkinchi tomondan esa, albatta, Chanqoq o‘z hissalarini qo‘shdi.
Quyonlar misli ko‘rilmagan g‘alayon ko‘tarishdi. Ayrimlar hayotda hamma narsa uchraydi, lekin bunaqasi bo‘lishi mumkin emas dedilar! Ular chin qalbdan O‘ychanga achindilar. Ayni vaqtda ular uyat tuyg‘usi va allanechuk yengil tortish hissini baravariga his qildilar. Ular O‘ychan tufayli ko‘ngillarida tug‘ilgan ikkillanish yukidan, nihoyat, xalos bo‘lganlarini fahmladilar. Istalgan xavfsizlik va istalmagan haqgo‘ylik sharoitidagi arosat hayot ularning nazarida behisob xavf-xatar, ammo tub yerlilarning tomorqalariga kirishning ko‘ngillarni zabt etuvchi maftunkorligiga to‘la bugungi hayotlariga nisbatan og‘irroq tuyulardi. Ular yelkalaridan tog‘ ag‘darilganini qanchalik chuqur his qilganlari sayin O‘ychanga shunchalik qizg‘in ravishda yuraklari achishdi va ko‘z ko‘rib-quloq eshitmagan sot-qinlikdan qattiq taajjubga tushishdi.
Garchi ular, ochig‘ini aytganda, O‘ychanning donishmandlarcha o‘gitlariga amal qilishni hamisha ham yoqtirmagan bo‘lsalar-da, endi, u oralarida yo‘q bo‘lganidan keyin, o‘zlarini chinakam yetimdek his qildilar. Ma’lum bo‘lishicha, quyonlar orasida ularni haqiqat yo‘liga yo‘naltiruvchi shunday quyon, hatto agar ular ko‘rsatilgan yo‘ldan yurmoqchi bo‘lmasalar-da, nimagadir kerak ekan.
Kechqurunga borib quyonlarning butun balog‘at yoshidagi aholisi saroy oldidagi Qirollik O‘tlog‘iga to‘planishdi. Quyonlar favqulodda yig‘ilish o‘tkazilishini talab qildilar. Vaziyatdan g‘alayonning hidi kelayotgan edi va Qirol yig‘ilishni ochishdan avval saroydan chiqiladigan zaxiradagi yo‘llarni tayyorlab qo‘yishni buyurdi. Hamisha shunday xatarli yig‘ilishlar chog‘ida u zaxiradagi chiqish yo‘llarini tartibga keltirib qo‘yishga buyurardi.
– Zaxiradagi chiqish yo‘llari qanchalik yaxshi bo‘lsa, – derdi Qirol Qo‘yilganlar davrasida, – shunchalik ulardan foydalanishga zarurat qolmaydi...
Lekin bu gal ahvol juda tahlikali edi. Odatdagidek, yig‘ilish boshlanishidan avval Qirol taxtining ustiga Gulkaram tasviri tushirilgan bayroq ilib qo‘yildi. Bu gal Gulkaram tasvirida ranglar juda sirli va umid uyg‘otuvchi bo‘lishiga qaramay quyonlar bayroqqa qariyb e’tibor qilmadilar. Gohida kimdir Gulkaramning yangi chiziqlariga yuzidagi shunchaki qiziqsinish ifodasi bilan qaraydi-da, bir qo‘l siltab, qozondek qaynab turgan olomonning yaqinroqdagi girdobiga ko‘z tikadi.
Nihoyat bir amallab tinchlik saqlashga erishildi. Qirol o‘rnidan turdi. Undan salgina pastroqda Topqir qo‘rquv barq urgan ko‘zlarini olazarak qilib turardi.
– Hayajonim gapirishimga xalaqit qilyapti, – qayg‘uli ovoz bilan boshladi Qirol, – olomon orasida dahshatli so‘zlar tilga olindi... Meningdek jamiki quyonlarning otasini sal bo‘lmasa sotqinlikda ayblay dedilar.
– “Sal bo‘lmasa” emas, aynan sotqinlikda! – olomon orasidan qichqirdi Chanqoq.
– Mayli, shunday bo‘la qolsin, – kutilmaganda chekindi Qirol, – men shaxsiy g‘arazlardan yuqoriroq turaman, ammo keling, gap nimadaligini aniqlaylik...
– Keling! – qichqirishdi kimlardir.
– Yo‘qolsin! – qichqirishdi boshqalari. – Bu yerda aniqlaydigan nima qoldi o‘zi?!
– Shunday qilib, – gapida davom etdi Qirol, – nega Jarchi Xolis So‘qmoqqa borib qoldi? Ha, ha, shaxsan men uni jo‘natdim. Lekin nima uchun? Afsuski, do‘stlarim, bizning devonxonaga kelib tushgan ma’lumotlarga qaraganda, ilonlar og‘zida dom-daraksiz yo‘qolayotgan quyonlar soni keskin ko‘paygan. Bundan shak-shub-hasiz xulosa kelib chiqadiki, keyingi paytlarda ilonlar haddilaridan oshib ketganlar. Ehtimol ularga O‘ychanning yangi nazariyasi haqidagi shov-shuvlar yetib borgandir-da, ular o‘zlarining o‘lim keltiruvchi gipnoz kuchlarini ko‘zimizga ko‘rsatib qo‘yishga ahdlashib olishgandir. Biz nima qilishimiz kerak edi? Dushmanga sir boy berib, pisib qolganimizni, tushkunlikka tushganimizni bildirishimiz kerakmidi? Yo‘q va yana yo‘q! Odatdagidek, aziz birodarlarimizning halokatiga javoban biz dushmanni esankiratib qo‘yuvchi ruhiy ko‘tarinkilik bilan javob qaytarishga ahd qildik. Bizni yutib yuboryaptilar, biz bo‘lsak, qo‘shiq aytyapmiz! Qo‘shiq aytyapmizmi, demak, biz yashayapmiz! Biz yashayapmizmi, demak, bizni yutib bo‘lmaydi!!!
(Shu yerda O‘ringa Qo‘yilganlar va Qo‘yilgan bo‘lishga Intiluvchilarning jazavali qarsaklari yangradi. Qandaydir antiqa xatoga ko‘ra keyinchalik bu yig‘ilish haqidagi barcha hisobotlarda mazkur qarsaklar “umumxalq olqishlariga aylanuvchi” deya ta’riflandi. Ehtimol shunday bo‘lishi nazarda tutilgandir. Chunki Qirol ayni shu yerda qarsaklar olqishga aylanishini kutgandek jim qoldi. Ammo qarsaklar olqishga aylanmay to‘xtadi va Qirol gapida davom etdi).
– ...Shuni namoyish qilgani, mana, bizning Jarchimiz o‘z qo‘shig‘i bilan Xolis So‘qmoqqa jo‘natildi. Bu yerda u, darvoqe, qirollik daftarchamizda yozib qo‘yilganidek, “Bo‘ron mavzuidagi nusxalar” kuyining matnini marsh ohangida qo‘shiq qilib aytishi kerak edi.
– Matn! Matn qani?! – asabiy qichqirishdi olomon orasidan quyonlar.
Ulardan ayrimlari bambuk daraxtining yangi novdasidan yasalgan hushtaklarini chalishga tushdilar. Agar qirollik nazoratchilari hushtakbozlarni topa olsalar, bu yig‘ilishni olib borish tartibini buzish hisoblanib, jarima bilan jazolanar edi. Ammo gap shundaki, nazoratchilar odatda hushtakni kim chalayotganini bilolmasdilar. Chunki hushtak chalgan quyon, agar qoshiga nazoratchi yaqinlashsa, shu zahoti hushtagini yeb qo‘yar edi.
– Matn, aytishim kerakki, saroy Shoirimiz tomonidan yozilgan, – dedi Qirol, atrofga alanglab, go‘yoki tasodifan ko‘zi tushib qolgandek, O‘ringa Qo‘yilganlar orasida Shoirni ko‘rib bosh qimirlatar ekan. – Marhamat, u o‘zining ilohiy ilhom bilan bitilgan satrlarini o‘qib bersin...
Shoir ancha vaqtdan beri shu she’rni yozishni bo‘yniga osgan Qirolning ilonning yog‘ini yalagan mug‘ombirligini dilida so‘ka-so‘ka O‘ychanning taqdiri haqida ko‘z yoshi to‘kardi. Ammo u o‘z taqdiri haqida o‘ylashi kerak edi. Va u O‘ychanning o‘limiga uvvos solib yig‘lagan ko‘yi, darvoqe, Qirolning imosidan keyin bu qaltis vaziyatdan qanday chiqish mumkinligini darrov o‘ylab topdi.
U jamoa oldiga chiqdi-da, izoh berib boshladi:
– Matn, umuman olganda, shartli edi... U shunday aytilishi kerak ediki...
– Bizga bunday nozik jihatlarining qizig‘i yo‘q, – uning gapini bo‘ldi Qirol, – sen o‘zing yozgan matnni quyonlarga o‘qib ber, tamom-vassalom.
– Marhamat, – dedi Shoir va qandaydir shubhali asabiylik bilan yelkasini qisdi. – Sirasini aytganda, men matndan avval tushuntirish bermoqchi edim. Men o‘zining yuksak darajadagi ko‘tarinkiligi bilan ilonlarning zafarli ruhiyatini bosib tushadigan o‘ziga xos fonetik qurilishni topishga muvaffaq bo‘lgan edim. Ya’ni, demoqchimanki...
– Matn! Matn! Matn! – qichqirishdi quyonlar va bambukdan yasalgan hushtaklarini chalib boshlashdi. – Hech nimani tushuntirishning keragi yo‘q!..
– Men, sirasini aytganda, demoqchi edimki, – dedi Shoir va yana bir marta yelka qisib, o‘qidi:

Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pam!
Lya-lya, li-li, lya-lya!
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pam!
Ammo baribir bo‘ron boshlanyapti!

Mana, xuddi shu matnni “Bo‘ron mavzuiga nusxalar” kuyiga qo‘shiq qilib aytishi kerak edi u.
Shoir o‘z o‘rniga o‘tirar ekan, bo‘ron qushi ko‘rinib qolarmikin degan xayolda osmonga bir ko‘z tashlab oldi.
– Nusxada ham nusxa bor, – vajohat bilan dedi Qirol va Topqirga yuzlanib so‘radi: – Xo‘sh, sen nimani aytding?
– Xuddi shuni, – dedi Topqir Qirol bilan Shoirning sotqinligiga aqli bovar qilmay.
Har qanday sotilgan sotqin kabi u o‘zini qanchalik dag‘allik bilan namoyishkorona sotayotganlaridan hayratga tushdi. U tushunmas ediki, har qanday sotqinlikning qanchalik qo‘polligini faqatgina sotilayotgan his qiladi, sotayotgan esa, his qilolmaydi, har qalay, bu qadar teran his qilolmaydi. Shuning uchun har qanday sotilgan sotqin o‘zining sotayotgan paytidagi ruhiy holati bilan sotilayotgan paytidagi ruhiy holatini qiyoslab, har qalay, mening sotqinligim bu qadar pastkashlarcha bo‘lmagan edi, deb o‘ylaydi o‘zicha.
Esankirab qolgan Topqir o‘zini oqlash uchun bir nima deb ulgurmagan edi, tepadan maymunning ovozi eshitildi:
– Yolg‘on! – qichqirdi u palma shoxiga osilib turgan joyidan. – Men hammasini eshitdim, bolam ham eshitdi.
– Maymun hammasini eshitibdi, – qichqirishdi quyonlar. – Qani, maymun nimani eshitganini aytib bersin!
– Birodarlar, quyonlar! – qichqirdi maymun quyonlarning osmonga qarab chalqaygan aftlariga boqib. – Mahalliy xalq tomorqasiga tengsheriklar! Biz bolam ikkovimiz Xolis So‘qmoqdagi nok daraxtining ustida o‘tirgan edik. Men unga balanddan pastga sakrashni o‘rgatayotgan edim... Men bolamga o‘zingni pastga otayotganingda duming shoxga o‘ralishga shay tursin deyman...
– Bolangning dumi bilan bizning nechchi pullik ishimiz bor! – uning gapini cho‘rt kesishdi quyonlar. – Bo‘ladigan gapni gapirsang-chi!
– Yaxshi, – andak og‘rinib bosh irg‘adi maymun, – modomiki siz shu qadar xudbin ekansiz, men bolamga bog‘liq joyini tushirib qoldiraman... Shunday qilib, bolamga o‘rgatyapman... va birdan So‘qmoq bo‘ylab Jarchi shunday qo‘shiq aytib kelayotganini eshitib qoldim:

Qandaydir o‘ychan
Tepalikda o‘tiribdi.
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pa!
Va Ba-ba-ba-qa Botqog‘i!
Ammo bo‘ron baribir boshlanayapti!

Quyonlar orasida kuchli shovqin-suron, hushtakbozlik, depsinish avjiga chiqdi.
– Sotqin! Sotqin! – ayrim aybnomalar alohida yangradi. – “Qandaydir” – bu bizning O‘ychanimiz-ku!
– U O‘ychanni sotayotganini men darrov tushundim, – qichqirdi maymun. – O‘sha paytning o‘zidayoq uning basharasiga tupurdim!
– Yasha, maymun! – olqishladi quyonlar. – Sotqinga o‘lim!
– Mening matnimni bunday o‘zboshimchalik bilan buzish!.. – xitob qildi Shoir o‘z matnining o‘zgartirilganiga chinakamiga astoydil taajjublanib.
U ikki karra sotqin deb o‘yladi Shoir, matnimni o‘zgartirib avvaliga meni sotdi, ana undan keyin O‘ychanni sotdi. O‘zini sotilgan deb his qilib u O‘ychanni sotishdagi shaxsiy hissasini butkul unutib qo‘ydi: o‘zi sotilib turgan bo‘lsa, qanaqasiga sotqin bo‘ladi u?!
Qirol Topqirga darg‘azab tikildi. Quyonlar uning gapirishini kutib asta-sekin tinchlanishdi.
– Demak, – qovog‘ini uyib Topqirga murojaat qildi Qirol. – sen shunday aytding-a:
Pam-pam, pam-pam, pam-pam-pa!
Va Ba-ba-ba-qa Botqog‘i?

– Ha, – eshitilar-eshitilmas tan oldi Topqir.
– Nima, men senga shunday ayt deganmidim?!
– Yo‘q, – qo‘rqa-pisa gap boshladi Topqir, – siz so‘ragan narsa...
– Jim! – qichqirdi Qirol. – Qani, xalqqa javob ber: matnni o‘zboshimchalik bilan buzib aytdingmi-yo‘qmi?
– O‘zgartirdim, – garangsigan ko‘yi bosh irg‘ab tasdiqladi Top-qir. Axir, u rostdan ham uchinchi satrdagi Qirol aytishga qistagan so‘zni atayin tushirib qoldirgan edi-da!
– O‘zgartirdingmi? – achchiq zaharxanda bilan savolini takrorladi Qirol. – Nimani o‘zgartirganingni bilasanmi?! Qirollik matnini-ya! Buning ustiga, qachon o‘zgartirganingni ham bilasanmi?! Ayni shu topda, bir tomondan, ilonlar zaptiga olib turishganida, ikkinchi tomondan, Gulkaram yetishtirish borasidagi tajribalarimiz yakunlanishiga bir qadam qolib turganida!
– Qirolda gunoh yo‘q! – endi g‘alayon ko‘tarishga hojat qolmaganidan quvonib ikki baravar kuch bilan qichqirishdi quyonlar. – Yashasin Qirol! Anovi ablah g‘alamislik qilgan ekan!
– Nega matnni buzding? – qichqirdi Qirol ham qo‘lini unga tahdidli siltab. – Menga emas, butun xalqqa javob ber endi!
– Birodarlar, shafqat qiling! – yolvordi Topqir. – Kechirim so‘rayman! Qattiq pushaymonman. Ammo nega shunday bo‘ldi? Vaholanki men O‘ychan aytgan gaplar ustida hamisha bosh qotirardim. Menga uning, ayniqsa, gipnoz haqidagi gaplari juda-juda yoqar edi. Men bu gaplarga butun borlig‘im bilan ishonardim. Shuning uchun u janobi Qirolimizga va bizga o‘zining haqligini qanchalik tezroq isbotlasa, hammamiz uchun shunchalik yaxshi bo‘ladi deb o‘ylovdim. Men, axir, og‘aynilar, bunday bo‘lishini tush ko‘ribmanmi!..
– Kim sendan shuni so‘radi, a?! – qichqirdi darg‘azab olomon. – Sotqin! Yaramas!
– Qo‘yvoring meni! – yulqinar ekan, qichqirdi O‘ychanning bevasi. – Men anavi iblisning ko‘zlarini o‘yib olay!
– Kechiring, birodarlar! – yolvordi Topqir.
– Sotqinni kechirish yo‘q! – dedi quyonlar. – Endi ilon sening birodaring!
Shu payt, nihoyat, Chanqoq o‘rnidan turdi va o‘z hayotidagi eng otashin nutqini irod qildi. U Ustoz hayotining so‘nggi lahzalarini hikoya qildi: nimaniki ko‘rgan va nimaniki eshitgan bo‘lsa, hammasini gapirib berdi. Ko‘pgina quyonlar uning gaplarini tinglar ekan, chuqur xo‘rsindi, diydasi bo‘sh quyonlar esa, ho‘ng-ho‘ng yig‘lashga tushdi. Hattoki Qirolicha ham yig‘ladi. U har daqiqada ko‘zlariga karam yaprog‘ini olib borar, u bilan ko‘z yoshlarini artib, so‘ng quyonlar tomonga otar edi. Cheksiz qayg‘uga qaramay, bu xatti-harakatlar har gal olomonda kuchli shov-shuv uyg‘otar edi.
 Chanqoq quyonlarni gipnozning cheksiz kuchiga shubha bilan qarashni kuchaytirishga jo‘shib da’vat etdi va bu bilan O‘ychanning buyuk ishini davom ettirishga chaqirdi.
O‘zining go‘zal nutqi so‘nggida u Qirolga tashlandi. U Jarchi matn-ni o‘zgartirgan bo‘lsa-da, jarchi sifatida sotqinni tanlagan Qirol bundan buyon Qirol bo‘lishga loyiq emasligini aytdi. Shuning uchun, dedi u, nimagadir hech qachon qo‘llanmay kelinayotgan quyonlar qonunini, nihoyat, qo‘llash kerak-da, ovoz berish yo‘li bilan quyonlar Qirolni qayta saylashni xohlaydilarmi-yo‘qmi, aniqlab olish kerak. O‘z nutqining eng so‘nggida Chanqoq yaqin bayram kunida butun xalqning ko‘z o‘ngida har qanday ilonning ustida u yoqdan-bu yoqqa yugurib o‘tishni va’da qildi. Bunday yugurishni u Ustozining o‘chmas xotirasiga bag‘ishlashini ma’lum qildi.
U gapini tugatganida ko‘pchilik quyonlar uzoq qarsak chaldilar. Ularning qiyofalaridan nafaqat Qirolni qayta saylashga tayyorligi, balki kelajakni yaqqol tasavvur qila olishlari ayon ko‘rinib turardi.
Ammo qarsak chalayotganlar ham, jimgina payt poylayotganlar ham katta qiziqish bilan qarab, Qirolning nima qilishini kutardilar. Ular ham, bular ham ko‘ngillarining tub-tubida, garchi nimaga aynan shunday bo‘lishini istayotganlarini bilmasalar-da, Qirolning yana bir karra hammani ahmoq qila oladigan darajada ustomonlik ko‘rsatishini xohlab turardilar. Xohishlari shunaqa edi, tamom-vassalom!
Qirol o‘zining qirollik taxtini tark etib, hatto go‘yoki unga qo‘l siltab, garchi aslida qo‘l siltamayotgan bo‘lsa-da, baribir, go‘yo qo‘l siltayotgandek bo‘lib, “men senlarga shu taxtni ovozga qo‘yish ovoragarchiligisiz shundog‘am berib qo‘ya qolaman” deyotgandek, qarsaklar to‘xtashini kutgan holda g‘amga botgan bo‘lib jimgina turardi.
– Quyonlar, – nihoyat, o‘z manfaatlaridan butkul voz kechgandek xotirjam ovoz bilan dedi, – hozircha men Qirol ekanman, o‘z tajribalarini o‘tkazayotgan chog‘ida ilonning og‘zida qahramonlarcha halok bo‘lgan buyuk alloma, bizning sevimli birodarimiz O‘ychan xotirasini barchamiz bir daqiqalik sukut bilan yodga olishimizni iltimos qilaman. Garchi bu tajribalarni nazariy jihatdan ma’qullamagan bo‘lsak-da, moddiy va ma’naviy jihatdan rag‘batlantirib turdik... Ana, beva guvoh...
– Hamma gapingiz to‘g‘ri, olampanoh! – O‘ychanning bevasi bor ovozi bilan qichqirmoqchi edi, ammo Qirol qo‘l ishorasi bilan uni to‘xtatib, motam marosimini buzmaslikka chaqirdi.
Quyonlar Qirolni qayta saylash haqida gap qo‘zg‘olayotgan shunday bir qaltis vaziyatda u o‘zi haqida emas, O‘ychanga qayg‘urayotganidan qattiq ta’sirlandilar.
Barcha motam jimligiga cho‘mdi. Ajabo, bir daqiqa o‘tdi, ikkinchi daqiqa, uchinchisi, to‘rtinchisi... Qirol hamma narsani unutgandek jim turaverdi va hech kim bu jimlikni buzishga jur’at etolmadi. Jimlik daqiqasi allaqachon o‘tib ketganini aytish qandaydir noqulay, nojo‘ya ishdek edi. Bu Qirolning xalq qalbida o‘zlari ixlos qo‘ygan zotlarga qarshi ichki bir ijirg‘anish hissini uyg‘otishga qaratilgan qudratli usullaridan biri edi. Qirol birdan yodiga tushgandek quyonlarni o‘zlarini erkin sezishga, chuqur nafas olishga, muqarrar maishiy vazifalarni (hattoki bu vazifalar o‘zining qirollik hokimiyatiga chek qo‘ymoqchi bo‘lsa-da) ado etishga kirishishga chaqiruvchi yengil harakat qildi.
– Endi, – dedi Qirol o‘ziga xos olijanob vazminlik bilan, – o‘z Qirolingizni qayta saylashingiz mumkin. Ammo bizning qonunlarimizga binoan ovozga qo‘yish oldidan so‘nggi xohishimni aytish huquqiga egaman. Men to‘g‘ri gapiryapmanmi, quyonlar?
– To‘g‘ri, to‘g‘ri! – qichqirishdi quyonlar uning bag‘rikengligidan qattiq to‘lqinlanib.
– Mening o‘rnimga kimni saylagan taqdiringizda ham, – gapida davom etdi Qirol, – qirolligimizda salomatlik va tartib-intizom bo‘lishi shart! Hozir mening rahbarligimda siz ishlab chiqarish gimnastikasini amalga oshirasiz, shundan keyin biz darrov ovoz berishga o‘tamiz.
– Mayli, – qichqirishdi quyonlar, – yo‘qsa qandaydir qonimiz uvishib qolyapti!
Qirol qo‘l ishorasi bilan saroy orkestriga kuy ijro etishga buyurdi-da, davlat gimnastikasiga dirijyorlik qila boshladi.
– Quyonlar, turing! – buyurdi Qirol va quyonlar o‘rinlaridan sapchib turdilar.
– Quyonlar, o‘tiring! – buyurdi Qirol va dadil qo‘l silkish bilan go‘yo quyonlarni yerga qapishtirib tashladi.
– Quyonlar, turing! Quyonlar, o‘tiring! Quyonlar, turing! Quyonlar, o‘tiring! – birvarakayiga o‘n marotaba dedi Qirol musiqa bilan birgalikda buyruqning ijrosiyu tezligini tobora oshira borib.
– Quyonlar, ovoz beramiz! – qichqirdi Qirol musiqa to‘xtagan bo‘lsa-da o‘sha-o‘sha ohangda va quyonlar, garchi ovoz berish paytida turishi shart bo‘lmasa-da, o‘rinlaridan sapchib turdilar.
– Quyonlar, kim menga ovoz beradi? – qichqirdi Qirol va quyonlar qo‘llarini ko‘targan holda o‘zlariga keldilar.
Chanqoqdan boshqa barcha qo‘llarini ko‘tarib turardi. Tasodifan Chanqoqning yonida turib qolgan quyon o‘ziga shubhalanib qarashlaridan qo‘rqib ikkala qo‘lini baravar ko‘tarib yubordi.
Qirollik hisobchisi cho‘zilgan qo‘llarni hisoblamoqchi edi, ammo Qirol o‘z xalqi bilan ko‘z urishtirib va butunisicha demokratik xatti-harakat bilan xalqqa hamnafas tarzda har qanaqangi mayda hisob-kitoblardan balandroq turishini namoyish qilib, qo‘l siltadi. Bu bilan yakdillik ko‘rinib turganida hisob-kitobga nima bor demoqchi bo‘ldi.
– Quyonlar, kim qarshi? – endi mehribonlik bilan so‘radi Qirol.
Bu gal faqatgina Chanqoq qo‘l ko‘tardi. Qirol fuqarolik burchini ado etish namunasini ma’qullagandek unga xayrixohlik bilan bosh irg‘ab qo‘ydi.
– Quyonlar, kim xolis? – so‘radi Qirol. Uning ovoz ohangida, tabiiyki, menga bunaqalar yo‘qligi ma’lum, lekin qonun o‘z nomi bilan qonun, unga rioya qilishimiz kerak, degan ma’no anglashilib turar edi.
Amalda yo‘q bo‘lgan xolislarga o‘zligini ko‘rsatishning keng imkoniyatlarini yaratib qo‘yib va bunaqalarni topolmay, Qirol dedi:
– Shunday qilib, natija nima bo‘ldi? Hamma rozi. Xolis yo‘q. Faqat ikki nafar qarshi.
– Kim o‘sha ikkinchi? – bir-birlariga qarashib, oyoq uchida turgancha uni ko‘rish ilinjida ajablanishdi quyonlar.
– Ikkinchisi menman, – dedi Qirol baland ovoz bilan va hamma kim haqida gap ketayotganini tushunishi uchun o‘z qo‘lini ko‘tardi. Shundan keyin Chanqoqqa bir ko‘z tashlab, qo‘shimcha qildi: – Afsuski, xalq meni qo‘llab-quvvatlash bilan ikkovimizni qo‘llab-quvvatlamayapti...
– Buni qarang-a! – kulishdi quyonlar, Qirolning taqdiri quyonlarning ovoz berishiga bog‘liq ekani, qolaversa, o‘zlari ulug‘ Qirolga pand bermaganliklari sababli unga muhabbatlari qayta jo‘sh urib.
Qirolning kayfiyati yaxshilandi. U qachonlardir o‘zi o‘ylab topgan ishlab chiqarish gimnastikasini tashqaridan soddagina ko‘rinsa-da, aslida vaqti-vaqti bilan susayib qoluvchi qaramlik refleksini qayta kuchaytiruvchi samarali usul deb hisoblardi.
– Endi o‘zimning yengil bo‘lmagan vazifalarimni bajarishda davom etaman, – dedi Qirol xalqqa oliyjanoblik bilan tabassum qilib. – Chanqoqning taklifi yuzasidan kimda qanday fikr bor?
– Tomosha ko‘raylik, tomosha! – qichqirishdi quyonlar.
– Demak, boshidan dumigacha, a? – Chanqoqdan so‘radi Qirol, so‘ng xalqqa bir ko‘z qisib qo‘ydi.
– Boshidan dumigacha! – jiddiy javob qildi Chanqoq.
– Demak, ichiga kirib tag‘in qaytib chiqish-a? – so‘radi Qirol quyonlarning xushnud kulgilari ostida.
– Yo‘q, – xotirjamlik bilan javob berdi Chanqoq, – boshidan dumigacha tashqarisidan!
– Ilonni o‘zing tanlaysanmi yo har qanaqasi ketaveradimi?
– Har qanaqasi bo‘laveradi.
– Quyonlar, – xalqqa murojaat qildi Qirol, – tomosha qiziqroq bo‘lishi uchun uzunroq ilonni tanlaymiz-da, to‘g‘rimi?
– Uzunrog‘i bo‘lsin, uzunrog‘i! – qichqirishdi quyonlar. – Shunda qiziqroq chiqadi!
– Yaxshi, – dedi Qirol, – Buyuk Bosh-qosh bilan kelishishga to‘g‘ri keladi... Ammo unutma, Chanqoq, – ilon bunday haqoratga faqat yutish huquqi bilangina rozi bo‘ladi.
– Albatta, – bamaylixotir dedi Chanqoq, – men bu yugurishimni unutilmas Ustozning xotirasiga bag‘ishlayman.
– Tabiiyki, – dedi Qirol, – Ulug‘ Bosh-qosh bilan kelishganimiz zahoti biz butun qavmimizga ajoyib tomosha ko‘rsatamiz.
– Yashasin Qirol! Yashasin Ustoz! Yashasin tomosha! – hammasidan behad mamnun bo‘lgan quyonlar qichqirishdi.
– Darvoqe, sotqin Topqirni nima qilamiz? – so‘radi Qirol. So‘ng quyonlar chalg‘ib turganlaridan foydalanib, garchi butunlay yashirinmasa-da, har qalay, ohistagina ommaga qo‘shilib olgan Topqirni qoshiga imlab chaqirdi.
 Topqir omma orasidan chiqib kelib quyonlar oldida bosh egib turdi.
– Sotqinga o‘lim! – qichqirishdi Topqirni ko‘rgan zahoti hammasini qayta eslagan quyonlar.
– Ilojimiz yo‘q, – dedi Qirol, – biz vahshiy emasmiz, axir.
– Agar uni Chanqoq ustida yugurmoqchi bo‘lgan ilonga sovg‘a qilsak-chi? – so‘radi quyonlardan biri.
– O‘rinli taklif! – rozi bo‘ldi Qirol. – Ammo buning ham iloji yo‘q, chunki biz bunday vahshiylikni ham qilolmaymiz. Qolaversa, ilmiy tajriba ko‘ngildagidek chiqmay qoladi. Agar ilon o‘ziga bosh-qa bir quyon berilishini avvaldan bilib tursa, bunaqada gipnoz kuchi kamayib ketishi mumkin.
– Men Ustozga o‘xshab faqat o‘zimnigina qurbon qilishim mumkin, – mag‘rur turib e’lon qildi Chanqoq.
– Sotqinni bir umrga cho‘lga badarg‘a etishni taklif qilaman... Umrbod saksovul kemirib yashasin...
– Mayli, saksovul kemirsin! – takrorlashdi xursand quyonlar.
– Ko‘zdan yo‘qotilsin va eltib tashlansin, – buyurdi Qirol. Shu zahoti ikki nazoratchi Qirol, Qirolicha va barcha Qo‘yilganlarga cho‘kayotgan mushukchanikidek ajib ko‘zlari bilan mo‘ltiragan Topqirni sudrab ketdi.
– Aldoqchi, – dedi Qirolicha endilikda bu xayf ketayotgan ko‘zlarga boqar ekan, huzurlanishga ulgurolmay qolganidan afsuslanib. – O‘zi “Hech qachon!” deb yana mening tuhfamni yeb qo‘yganini-chi!
– U hali yosh, unga saksovul kemirish ham fojia emas, – dedi Qari Donishmand Quyon. – Endi tasavvur qilingki, agar meni badarg‘a qilishganida nima bo‘lardi?
Qari xudbin, jabrlanuvchiga qarab turib va o‘zi ham jabrlanishi mumkinligini nazarda tutib, xuddi aynan u jabrlanayotgandek, o‘ziga hamdardlik talab qilmoqda edi.
Topqirni olomon orasidan olib o‘tishayotganida tag‘in bevaning nolali ovozi eshitildi.
– Qotil! – qichqirdi u va Topqirga intildi. – Mening yetimlarimni endi kim boqadi? Quyonxo‘r!
Uni bazo‘r ushlab qolishdi. Quyonlar orasida g‘ala-g‘ovur ko‘tarildi. Qirol qo‘l ko‘tarib jimlik saqlashga chaqirgach, tag‘in bevaga murojaat qildi:
– Sening ering fikrlarimiz xilma-xilligiga qaramay, bizning qadrdonimiz edi... Biz seni tashlab qo‘ymaymiz. Sening bolalaring – mening bolalarim.
– Qay ma’noda, – bezovtalandi Qirolicha.
– Eng yuksak ma’noda, – dedi Qirol va osmonga ishora qildi. Shundan keyin u bevani ko‘rsatib saroy xazinaboniga qaradi-da, buyurdi. – Bir marotaba ikki bosh karam va har kuni bir boshdan karam berib turilsin. Biz kuzatib turgan va ko‘mak berayotgan tajribalar nihoyasiga yetgan zahoti unga berilayotgan oddiy karam Gulkaramga almashtirilsin... Endi bo‘lsa, quyonlar, har kim o‘z iniga, xayrli kech!
Xazinabonning buyrug‘iga ko‘ra saroy omborxonasidan ikki bosh karam dumalatib kelindi.
– Valine’matim! – ikki bosh karam ustiga boshi bilan yiqilib va hech kim undan uzib qochmasligi uchun har ikkisini baravar quchoqlab yig‘ladi beva.
– Ajoyib Qirolimiz bor-da, – deyishdi quyonlar in-inlariga tarqalishar ekan. Ayrim quyonlar O‘ychanning bevasiga hasad ko‘zlari bilan qarashdi.
– Boshqalarning erlari o‘lganlaridan keyin ham uylariga tashishadi, – dedi bir quyon barmog‘i bilan o‘zining landovur erini turt-kilab, – sen bo‘lsang, tiriksan-u, chakalakzorda behudaga sakrashdan boshqani bilmaysan.
– Mening erim ham tirikligida senikidan ortiq emas edi, azizim, – kutilmaganda tetiklashib unga tushuntirish berdi beva va ikki bosh karamni iniga qarab dumalata ketdi.

Ertasiga Xolis So‘qmoqqa yangi Jarchi yuborildi. Bu yerda u Ulug‘ Bosh-qoshning yordamchilaridan biriga uchrashdi. Yordamchi uni shohning yer ostidagi saroyiga boshlab tushdi.
Ulug‘ Bosh-qosh yer osti saroyining ulkan, namchil va iliq xonasida o‘zining sadoqatli yordamchilar va tansoqchilari qurshovida yalpayib yotardi. Shaxsiy tabib uning uzungina ulkan gavdasi bo‘ylab quyonlarning Ulug‘ Bosh-qosh oshqozonida harakatlanish tezligini nazorat qilib sudralib yurardi. Yer osti saroyi narigi dunyoning fosformonand chiroqlari bilan yoritilardi. Devor yoqalab Ulug‘ Bosh-qosh qachonlardir yutishga muvaffaq bo‘lgan nisbatan e’tiborga sazovorroq jonivorlarning terilariga somon tiqilib ko‘rgazma barpo etilgandi.
Taniqli saroy haykaltaroshi har qanday yutilgan jonivorning uni yutgan ilon qornidagi holatiga qarab turib aslida qanday bo‘lsa – shunday, mutlaqo aniq qayta tiklay olardi.
Behisob quyonlar, qushlar, maymunlar orasida Balog‘at Yoshidagi Shu yerlikning ham haykali bor edi. Ayni o‘shani qiyinchilik bilan yutganidan keyin Ulug‘ Bosh-qosh ilonlar Shohi qilib saylangan edi.
Gap shundaki, tubjoylikni gipnoz qilish, undan keyin yutish, ayniqsa, uning yelkasida o‘q solingan sadog‘i bo‘lsa – aynan bunisida bor edi – do‘zax azobi bilan barobar.
Agar davlat sirini oshkor qiladigan bo‘lsak, aytishimiz kerakki, Ulug‘ Bosh-qosh, aslini olganda o‘sha kishini gipnoz qilgan emas. U chakalakzordagi kashtan daraxtining tagida g‘irt mast holda uxlab yotganida ustidan chiqib qolgan. Ma’lum bo‘lishicha, u daraxtning ustidan yovvoyi asalni kavlab olibdi, bo‘kib qolgunicha yebdi va shu zahoti yerga yiqilibdi.
O‘shanda ilonning tadbirkorligi shunda ko‘rindiki, u uyasi g‘orat qilingan asalarilar g‘ujillashgan daraxt tagida tubjoylini darrov yutib yubora qolmadi, balki uni chakalakzorning ichkarirog‘iga olib kirdi-da, o‘sha yoqda yutdi. O‘ziniyam bir necha kun hazm qilishiga to‘g‘ri keldi. Ilonlar atrofiga to‘planishib, keyinchalik bu omadi yurishmagan mechkayni atashganlaridek, Balog‘at Yoshidagi Yerlikni qahramonlarcha yutish jarayonini tomosha qildilar.
Uni qay tarzda hazm qilganini atrofdagi barcha ilonlar o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar. Keyinchalik Ulug‘ Bosh-qosh uni qanday gipnoz qilganini aytib berdi.
Yillar o‘tishi bilan u yerlikning qip-qizil mast bo‘lganini unutdi va uni gipnoz qilganiga o‘zi ham ishona boshladi. Buning ajablanadigan joyi yo‘q. Axir, o‘sha uxlab yotgan yerlikni Ulug‘ Bosh-qosh atigi bir marotaba ko‘rgan, o‘zining uni gipnoz qilganini bo‘lsa, avvaliga o‘zidan, keyin boshqalardan yuz marotaba eshitgan!
Aytish kerakki, bu yerda haykallari qo‘yilgan ayrim jonivorlarning tarixda qoladigan yutilishlarini boshqa taniqli ilonlar amalga oshirgan. Ammo Ulug‘ Bosh-qosh ilonlar Shohi qilib saylanganidan keyin nimagadir qandaydir bir taniqli ilon bilan urishib, keyin o‘sha taniqli ilon dom-daraksiz yo‘qoldi. Uning ko‘rgazmaga qo‘yilgan nusxasi esa, saqlanib qoldi. Keyinchalik ushbu ulkan tarbiyaviy ahamiyatga molik yutish ham behuda ketmasin deb Ulug‘ Bosh-qosh uni o‘zlashtirib ola qoldi.
Aniqroq aytadigan bo‘lsak, bu mashhur yutishni o‘zlashtirib olishga uning shaxsan o‘zi ovora ham bo‘lmadi. Yaqin yordamchi va maslahatchilarining o‘zlari bu g‘alabani unga bog‘lab talqin qildilar.
– Axir men aslida aynan shu tuyaqushni yutmaganman-ku, – nomigagina qarshilik ko‘rsatgan bo‘ldi u.
– Hech qanday haykaltarosh sizning yutuqlaringizni abadiylashtira olmagan chog‘larda siz qanchadan-qancha qoyil qolsa arzigulik yutishlarni amalga oshirgansiz, hazrati oliylari? – qat’iy va hatto jahl bilan unga e’tiroz bildirishdi vazirlariyu maslahatgo‘ylari.
– Bu gap ham to‘g‘ri, – rozi bo‘ldi Ulug‘ Bosh-qosh va shu tarzda mashhur yutishning namunaviy haykali Ulug‘ Bosh-qosh nomiga bog‘landi.
Saroyning yana bir mo‘‘jizasini aytib o‘tishimiz kerak bo‘ladi. Uning eng ostki qavatida tabiiy ofat paytlariga mo‘ljallangan tirik quyonlar omborxonasi bor edi.
U yerda mingtacha tirik, lekin gipnoz yo‘li bilan qotirilgan quyonlar saqlanar edi. Letargik uyquga cho‘mgan quyonlar qator-qator bo‘lib yotishardi. Har kuni ertalab va kechqurun qavmning Ilon-Muzxona deb ataluvchi eng qo‘rqinchli iloni ularni bir sidra nazardan o‘tkazib chiqardi.
Basharti qandaydir quyon gipnoz holatidan chiqqan bo‘lsa, uning qayta uyquga ketishi uchun Ilon-Muzxonaning bir qarashi kifoya edi. Quyonlar uyg‘onib ketmasligi va ayni chog‘da letargik uyqudan o‘limning abadiy uyqusiga o‘tib ketmasligi (bunaqasi ham bo‘lib turar edi) Ilon-Muzxonaning nazorati ostida edi. O‘liklarni o‘z vaqtida yig‘ishtirib olish ham Ilon-Muzxonaning zimmasida edi. Eng jazirama issiqda ham bu yerdan muzdekkina quyonlar yetkazib berilar, ular avvalo Ulug‘ bosh-qoshga kuch-quvvat baxsh etar edi.
Yer osti saroyining uchinchi mo‘‘jizasi topildiqlar xonasi edi. Ilonlar axlatidan topilgan turli xil antiqa buyumlar shu yerga olib kelinardi. Shuning uchun ham ilonlarda o‘z axlatini diqqat bilan ko‘zdan kechirish odati bor edi. Bundan tashqari, ilonlar mamlakatida shu yerliklarni yutgan ilonlar ularning hazm qilinmagan taqinchoq va qurol-aslahalarini albatta bu yerga topshirishlari shart qilib qo‘yilgan qonunlari bor edi.
Gap shundaki, ilonlar mahalliy kishilar bilan yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatishga harakat qilardilar. Har bir yerlikning ilon tomonidan yutilish holati, agar uning qarindoshlari va yaqinlari o‘zini tanisalar, rasman Ulug‘ Bosh-qosh qoshida muhokama qilinardi. Shu hol kuzatilgan ediki, hazm qilingan tubjoylikning qandaydir chiqitga chiqqan narsasi uning qarindoshiga hamdardlik izhor qilinib berilganida qarindosh juda minnatdor bo‘lar va tezda jahlidan tusha qolardi.
Darvoqe, Ulug‘ Bosh-qosh tubjoyliklarni yutishni ma’qullaydimi-yo‘qmi, buni oddiy ilonlar hech qachon aniq bilolmasdilar. Bilganlari shuki, ichda, ya’ni, oshqozonning ichida joylashgan dil qa’rida u hamisha bu ishni ma’qullaydi. Ammo butun qavmning oliy manfaatlaridan kelib chiqib gohida qoralashi, qoralaganda ham o‘ta shafqatsizlik bilan qoralashi mumkin edi. Ammo, boshqa tomondan qaraganda, hamisha o‘zaro janjal-nizolar bilan mashg‘ul bu kishilar qandaydir dushmanlaridan biri bilan hisob-kitob qilish uchun gohida yashirincha bitim tuzib, ilonlarning yordamidan foydalanardilar. Odatda, bunday hollarda tomonlar ehtiyotkorlik yuzasidan qandaydir maymun orqali shartlashardilar. Maymun o‘z haqqini hali hech kim egasining o‘limi haqida xabar topmay turib birinchi tundayoq egasiz qolgan dalani ko‘ngli tusagancha g‘orat qilish huquqi tarzida olar edi.
Beshta quyon evaziga o‘ziga mos keladigan ilonga buyurtma berish mumkin edi. Ulug‘ Bosh-qosh, agar yana o‘sha qavmning oliy manfaatlari uni keskin chora ko‘rishga majbur qilmasa, buni ham ko‘rib ko‘rmaganga olar edi.
Uning o‘zi, agar tubjoylilar bilan gaplashishga to‘g‘ri kelsa, odatda rasmiyatchilik yuzasidan Balog‘at Yoshidagi Yerlikning haykalini ko‘rinarli joyga qo‘yishni buyurardi.
Endi o‘z Qirolining taklifini Ulug‘ Bosh-qoshga yetkazgan Jarchiga qaytishning mavridi keldi. Jarchi yer osti saroyining ulug‘vor, ya’ni, vahimali xonalari jihozlariga zimdan ko‘z yugurtirib o‘tirardi.
Jarchi Chanqoqning ilon ustidan yugurib o‘tish sharti haqida hikoya qildi. Har galgidek, quyonlarning diplomatik munosabatlarida qabul qilingan taomilga ko‘ra, hech nima ochiq-oshkor gapirilmadi. Qirol muhtaram kasbdoshiga qandaydir abjir ilon bu taklifni qabul qilib, har ikki tomonga foydali saboq beradigan bo‘lsa, bundan ikkala qavm jismoniy ma’noda ham, ruhiy ma’noda ham foyda ko‘rishini ma’lum qilgan edi.
Jarchi, shuningdek, O‘ychanni yutib yuborgan ilonning yaramas xulq-atvori haqida ham hikoya qildi.
U aytdiki, mazkur ilon risoladagidek yutish-yutilish haqidagi nasllararo shartnomani buzgan holda tanovul qilinajak quyon bilan masxarali tarzda suhbatlashgan, ikkilanish va paysalga solish singari qiynoq usullaridan foydalangan, oxir-oqibat azobdan o‘lar holga kelgan quyonni yutishdan bosh ham tortgan! Natijada baxtsiz o‘lja o‘zini ilonning og‘ziga otishga majbur bo‘lgan. Bularning barchasi, qo‘shimcha qildi Jarchi o‘z so‘zining oxirida, sinchiklab kuzatib turgan boshqa bir quyonning ko‘z o‘ngida ro‘y bergan.
Buyuk Bosh-qosh uni eshitdi, o‘ylanib qoldi va dedi:
– Mening nomimdan Qirolga aytginki, biz tomosha ko‘rsatadigan yerliklar emasmiz. Ilonimizning nojo‘ya xatti-harakatlari haqidagi axborot uchun rahmat, u albatta o‘z jazosini oladi.
Jarchi saroyni tark etganida Ulug‘ Bosh-qosh o‘zining bosh vaziridan so‘radi:
– “Risoladagidek yutish-yutilish” degani nima?
– Ishni jimgina tezroq bitkazish! – o‘ylab ham o‘tirmay javob qildi Bosh Vazir. U hamma savollarga o‘ylamay javob qila olar edi, shuning uchun ham Bosh Vazir qilib tayinlangan edi.
– Ilonlar majlisga yig‘ilsin! – buyurdi Ulug‘ Bosh-qosh. – Xalq bilan gaplashmoqchiman. O‘ychanni yutishga chiqqan ilonning butun holdagi jonli ishtiroki ta’minlansin! Hamma balog‘at yoshidagi ilonlar chaqirilsin. Tuxum bosayotgan ilonlar ham tuxumlarini tashlab huzurimga yetib kelsinlar!
Belgilangan soatda Ulug‘ Bosh-qosh bilanglashgan qondoshlari oldida yalpaydi. U ilonlarning qulayroq joylashib olishlarini kutdi. Ayrimlar o‘sha yoqdan Shohni yaxshi ko‘rish va o‘zi ham, agar u qaragudek bo‘lsa, yaxshi ko‘rinish umidida saroy oldida o‘sib turgan anjir daraxti ustiga o‘rmalab chiqib joylashdi.
Ulug‘ Bosh-qosh har doimgidek o‘z nutqini madhiyadan boshladi. Ammo bu gal uning ovozida o‘z qavmini ko‘rganidan mamnunlik va g‘ayrat-shijoat emas, aksincha, g‘azab va nafrat ohanglari sezilib turardi.
– Ajdaho avlodlari, – ilonlar qatoriga ijirg‘anib qarar ekan, boshladi u.
– Shon-sharaf merosxo‘rlari, – davom etdi u bosh chayqab, ya’ni, merosxo‘rlar ulug‘ merosni behuda sovurayotganlariga afsuslanib.
– Ulug‘ Bosh-qoshning shogirdlari! – tabiiy vishillashdan o‘tkirroq, quloqni teshadigan ovoz bilan davom etdi u, bunday shogirdlarga ega bo‘lishdan kattaroq uyat yo‘qligini ko‘rsatayotgandek bo‘lib.
– Yosh ilonlar, – achchiq istehzo bilan uf tortdi u...
– Isnod mening ko‘pni ko‘rgan boshimga, isnod! – yaxshigina o‘zlashtirib olingan jazavani qoyilmaqom ijro etdi Ulug‘ Bosh-qosh.
Ilonlarning hamdardlik bilan shovullashlari, shivirlashlari, vishillashlari kuchaydi.
– Nima bo‘ldi? Bizning hech narsadan xabarimiz yo‘q? – so‘rashdi chekka o‘lkalardan kelgan ilonlar. Ular o‘zlarining hech narsa bilmasliklari, ya’ni, nojo‘ya bilimlarga ega emasliklarini chekka joyning muayyan fazilati deb o‘ylardilar.
– Nima bo‘ldi?! – takrorladi Ulug‘ Bosh-qosh misli ko‘rilmagan afsus-nadomat bilan. – Buni asli men sizlardan so‘rashim kerak: nima bo‘ldi?! Ko‘pni ko‘rgan ilonlar, qon to‘kishda yelkadosh bo‘lgan birodarlar, kimning sharafiga siz quyonlar qavmini gipnoz qilasiz, kimning sharafiga siz ularni yutasiz, kimning sharafiga sizning oshqozoningizda bitmas-tuganmas yara-chaqalar?!
– O, Shoh! – vishillashdi keksa ilonlar, – Bizning Ulug‘ Ajdahomiz sharafiga, albatta.
– Opa-singillarim! – murojaat qildi Shoh, – tuqqanlar va tug‘adiganlar, siz kim bilan yotibsiz-u kimning tuxumini bosayapsiz? Men sizlardan so‘rayapman?!
– O, Shoh! – javob qilishdi ular ham, bular ham, – biz ilonlar bilan yotibmiz va yosh ilonlar chiqadigan tuxumlarni bosayapmiz.
– Yo‘q! – misli ko‘rilmagan kuyunchaklik bilan xitob qildi Shoh. – Siz quyonlar bilan yotibsiz va quyonlar chiqadigan tuxumlarni bosayapsiz!
– O, Ulug‘ Ajdaho, nimalar deyapsiz? – vishillashdi urg‘ochi ilonlar.
– Oramizdan sotqin chiqqan, men shunday bo‘lishini bilardim, – dedi hamma narsani qora rangda ko‘rishga odatlangan ilon. – Urg‘ochi ilonlarimizning tuxumlarini atayin almashtirib qo‘ygan u!
– Kaltabaqay! – kutilmaganda qichqirdi Shoh. – Qani Kaltabaqay?!
– Men bu yerdaman, – dedi Kaltabaqay anjir yaproqlari orasidan boshini chiqarib, keyingi paytlarda shohona yig‘ilishlarda u najotkor daraxtning teparoqdagi shoxlariga o‘ralib olishni xush ko‘rardi.
– U-u-u! – uv tortdi Shoh Kaltabaqayni anjir daraxti barglari orasidan izlagan ko‘yi nafratini ifodalashga so‘z topolmay: anjir mevasi, bananlar... Maymunga o‘xshamay o‘l!.. Ma’naviy buzilish bu... G‘ilay qani?
– Men bu yerdaman! – orqa qatorlardan javob qildi G‘ilay va ming mashaqqat bilan boshini ko‘tarib, Shohga ochiq ko‘zini to‘g‘rilab qaradi. – Men janobi oliylariga yaqinroq borolmadim.
– U-u, G‘ilay! – tahdid qildi Shoh. – Sen ham zotimizni buzding!.. Sening ikkinchi ko‘zing qani, men sendan so‘rayapman?!
– O-o, Shoh! – mungli vishilladi G‘ilay, – uni fillar bosib ketishdi...
Shu yo‘l bilan ilonlarni ruhan tayyorlab, Shoh hamma yig‘ilganlarga yosh ilonning O‘ychanni yutish chog‘idagi isnod keltiruvchi xatti-harakatlarini hikoya qilib berdi. U gapirayotgan paytda ikki soq-chi O‘ychanni bunday uquvsizlarcha yutgan yosh ilonni olomon orasidan sudrab olib chiqdi.
Yosh ilon o‘zini oqlab, haddan tashqari holdan toygani, avvaliga ko‘rsichqon uni aldab chuv tushirgani, keyin bo‘lsa, va’da qilingan bitta o‘rniga ikkita quyonni ko‘rib qattiq dovdirab qolgani, chunki quyonlar bu qadar tez sur’atlarda ko‘payishini eshitmaganini hikoya qila ketdi.
Ilonlar qavmdoshlarining xatti-harakatlaridan darg‘azab bo‘ldilar.
– Nega sen ular bilan gaplashding? – so‘rashdi ular yosh ilondan, – Quyonni jimgina yutib hazm qilish kerakligini nahotki sen bilmagan bo‘lsang?!
– Men-ku, bilardim-a, – javob qildi sobiq yosh ilon, – ammo bunisi qandaydir g‘alati quyon ekan-da. Men uni gipnoz qilyapman, u bo‘lsa, gapiryapti, qulog‘ini qimirlatyapti, yuzimga qarab burnini qoqyapti, aksa uryapti!
– Xo‘sh, nima qipti? – ajablandi ilonlar. – U aksa ursa uraversin, lekin sen jimgina yutavergin edi!
Shu payt chekka o‘lkadan kelgan ilon so‘zga chiqdi va o‘z nomidan butun chekka o‘lkalardan kelgan ilonlarning noroziligini izhor qildi. U ikki quyon ishqiy munosabatlar bilan mashg‘ul bo‘layotgan chog‘ida uchratganida shaxsan o‘zida ham xuddi shunday hol ro‘y berganini aytdi. Lekin o‘shanda ham u, qavmdoshidan farqli ravishda, o‘zini yo‘qotib qo‘ymagan, balki ikkalasini ham baravariga gipnoz qilib, darrov yutishu hazm qilishga kirishgan ekan.
Ilonlar mehmon ilonning hikoyasini hurmat va mamnuniyat bilan tingladilar. Hattoki Shoh ham uni tinglar ekan, sezilarli darajada hovuridan tushdi. U biron marotaba ishqiy munosabat qilayotgan quyonlarni juftlab yutmagan edi. Shu bois yig‘ilishdan keyin chekka o‘lkadan kelgan ilon bilan yuzma-yuz gaplashib, bunday noyob yutish chog‘ida qanday hissiyotlarni boshidan kechirganini batafsilroq so‘rab bilishga o‘zicha ahd qildi.
– Olisdan kelgan ilonning tajribasini o‘rganing! – dedi Shoh. – U bu yerda juda qiziq chiqish qildi...
Yosh ilon o‘zining quyonlari o‘sha chekkadagi quyonlardan farqli ravishda, birga yotmagani, balki, aksincha, birga o‘ylagani, bu ikkisi mutlaqo bir narsa emasligini aytib, o‘zini oqlashga urindi.
– Nima farqi bor? – vishillashdi norozi bo‘lgan ilonlar.
U muhimi eng aqlli, O‘ychan quyonni yutib hazm qilgani, bu bilan quyonlarning aqlini kamaytirib, aksincha, ilonlarning aqlini oshirganini aytib, o‘zini oqlashga yana bir – so‘nggi marotaba urinib ko‘rdi.
– Senga o‘xshagan ahmoqlarga qancha o‘rgatish kerak, – dedi Shoh, – har qanday donishmandlik muayyan tur doirasidagina ma’lum ma’noga ega. Shuning uchun ham quyonning aqli biz uchun aql emas, o‘taketgan ahmoqlik. Chekkadan kelgan ilonga rahmat ayt, u o‘zining qiziqarli hikoyasi bilan bizning kayfiyatimizni ko‘tardi. Biz seni o‘ldirmaslikka, ammo cho‘lga badarg‘a etishga qaror qildik. Modomiki sen go‘shtxo‘r bo‘lishni istamas ekansan, borib saksovul yutasan. Bu ishing Kaltabaqayga ham saboq bo‘lsin.
Ulug‘ Bosh-qoshning ishorasi bilan ilonlar tarqalishdi. Yosh ilon ikki soqchining nazorati ostida cho‘lga chiqarib tashlandi.
– “Ilonlarni ilon boshqarishi kerak” emish! – u ortidan Shohning asabiy g‘udranishini eshitdi. – Nima, men, seningcha, chirigan xodamanmi?..

O‘shandan buyon oradan bir necha oy, ehtimol, yil o‘tdi. Anig‘ini hech kim bilmaydi. Qavmidan badarg‘a etilgan ilon o‘z taqdirini, ayniqsa, Jarchini la’natlab, qaqroq qum ustida yemish qidirib sudraldi.
Uning bo‘g‘in-bo‘g‘ini bo‘shashgan va qalin ajin qoplagan jismiga qarab bor-yo‘g‘i biror yil avval kuch-g‘ayratga to‘la, yosh, kelajagi porloq ilon bo‘lganiga ishonish qiyin edi. Yo‘q, hozir uni qari va yomon yashagan ilon deb aytsa bo‘lardi.
Aslida surunkali kam oziqlanish natijasidagi ruhiy ezilishlar o‘z ishini qilgandi.
Birinchi kunlardanoq unga saksovulni tanovul qilishdan voz kechishga to‘g‘ri keldi. Oshqozoni nisbatan yuksakroq darajada tashkil topgan jonli tanani qat’iy talab qilmoqda edi. Bir necha marotaba u G‘ilayning usulini qo‘llab cho‘l osmonida muallaq turgan burgutlarni o‘ziga jalb qilishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo bu usul cho‘l sharoitida anchagina qimmatga tushdi. Qizdirib turgan quyosh ostida va qaynoq qum ustida uzoq vaqt yotish, buning ustiga, qimirlamay yotish dahshatli azob ekan!
Kunlardan bir kuni uni oftob urib, bazo‘r hushiga keldi va saksovul soyasiga tomon nochor-noiloj sudraldi. U o‘zini boshqa o‘lganga solib yotmaslikka ahd qildi. Umuman, u cho‘lda o‘zini o‘lganga solib yotish qandaydir yoqimsiz ish ekanini yaxshigina his qildi. O‘zingni o‘likka solish sog‘lom va kuch-quvvatga to‘la paytingda mumkin ekan! Lekin o‘zing cho‘lga badarg‘a qilingan kasalmand ilon bo‘lsang, o‘likka o‘xshab yotishing biram jirkanch ko‘rinar ekan, uning ustiga haqiqatga haddan tashqari o‘xshab ketar ekan ham!
Oxir-oqibat, u kichkina bir vohadagi sichqonlar bilan kaltakesaklarni ovlashga moslashdi. Qumga ko‘milib olib sichqonlar bilan kaltakesaklar suv ichgani kelishini kutib yotadi. Ana shunda ilon, agar yonidan o‘tib qolsa, qumdan boshini chiqarib, ularni qo‘rquvdan dong qotishga majbur qilardi-da, yutardi.
Agar ular haddan tashqari uzoq vaqt suv ichgani kelmasalar, u ustidagi qumni silkitib tushirar, suv ichar, issiq terisini unda sovutib, tag‘in la’nati qumga ko‘milib olar edi.
Kunlardan bir kuni ayni shu suv ichiladigan joyga Topqir sakraklab kelib qoldi. O‘sha uzoq vaqtlardan buyon u ham dahshatli darajada o‘zgarib ketibdi. Ustidagi junlari to‘kilgan, o‘ng qulog‘ini kaktus kesib ketgan va u xuddi qaldirg‘ochning dumidek ikkiga bo‘lingan. Badani shunaqangi ozg‘inki, qovurg‘alarini sanab chiqish mumkin, darvoqe, u g‘ayrishuuriy tarzda ularni sanab chiqdi ham!
– Sotqinga salomlar bo‘lsin! – dedi ilon boshini qumdan chiqarib silkitar ekan. – Bu dunyoda sen bilan uchrashaman deb o‘ylamagan edim.
Topqir suvni yalab ichishdan to‘xtab, unga burilib qaradi:
– Bu qanaqangi Cho‘li-Ilon bo‘ldi? – ilonga qo‘rqmasdan tikilar ekan, so‘radi quyon. Afsuski, jasorat ko‘pincha yashash ishtiyoqining so‘nishi oqibatida paydo bo‘lganidek, qo‘rquv hamisha hayotning qadr-qimmatini haddan tashqari yuqori qo‘yish oqibatidir.
Darvoqe, yosh ilonga nisbatan chakalakzordan ertaroq badarg‘a etilgan Topqir uning taqdiri haqida hech nima bilmas, o‘zini ham hech qachon ko‘rmagan edi.
– Tanimayapsanmi? – hokisorlik bilan so‘radi Cho‘li-Ilon, o‘zi shu vaqt ichida qattiq va, tabiiyki, yomon tomonga o‘zgarib ketganiga ich-ichdan iqror bo‘lib.
– Tanishish sharafiga noil bo‘lmaganman, – sovuqqonlik bilan javob qildi Topqir va sakrab ketishga hozirlik ko‘rayotgan edi, ammo Cho‘li-Ilonning so‘zlariga qiziqishi ustun kelib beixtiyor to‘xtab qoldi:
– Men sening kasringga qolib vatanimdan, ya’ni, ajoyib yemishga ega bo‘lgan joyimdan ajradim, – vishilladi ilon. – Sening ablahona qo‘shig‘ing tufayli men O‘ychanni yutgani chiqdim-da, bu mojaroni cho‘lga haydalish bilan yakunladim.
– E-e, bu senmisan, lapashang, – dedi Topqir istehzo bilan, – bu kuningdan battar bo‘l!
– Olamda hammadan ham ko‘proq seni yomon ko‘raman, yaramas, sot-qin, – faryod chekdi Cho‘li-Ilon Topqirga beadad nafrat bilan tikilar ekan.
– Men esa, tasavvur qil, seni, – dedi Topqir. – Ha, men o‘z birodarim-quyonni sotib gunoh ish qildim. Ammo sen, galvars, mening sotqinligimdan durustroq foydalanolmading. Bu ishing bilan umidimni puchga chiqarding. Sotqin uchun o‘zining sotqinligidan durustroq foydalanilmaganini anglab yetishdan ham tahqirliroq narsa bormi?
– Ko‘rgani ko‘zim yo‘q seni! – takrorladi Cho‘li-Ilon. – Sen ablah meni shunday ayanchli ahvolga solding...
– Sening nafratingga tupurdim, – dedi Topqir. – Bu yerda, cho‘lda o‘tlaydigan joy yo‘q, o‘ylash uchun vaqt esa, ko‘p...
– O‘ylab o‘yingning tagiga yetdingmi, pastkash? – so‘radi ilon unga ohistagina yaqinlashar ekan.
– Yetdim hisob, – javob qildi Topqir ilonning harakatiga e’tibor bermay. – Men sotqinlikning sirini tushundim. Axir, meni bekorga Topqir demasdilar-da. Avvaliga hamma gap o‘sha Qirolichaga esdalik uchun saqlab qo‘yaman deb va’da qilganim, keyin yo‘l-yo‘lakay o‘zimni tutolmay yarmini yeb qo‘yganim qurib ketgur karam yaprog‘ida deb o‘yladim. Keyinchalik tushundimki, Qirolning O‘rnini tashlab ketishni mutlaqo istamagan ekanman. Undan so‘ng, nihoyat, eng asosiysini tushunib yetdim. Har qanday sotqinlikning tuzog‘i u o‘ylangan, lekin hali amalga oshirilmagan vaqtdagi ikkilanish holatingda ekan.
– Qanaqasiga ikkilanish? – so‘radi ilon va tasavvurida qornining paylari bilan uning nimjongina qovurg‘alarini bahuzur ezg‘i-lagancha Topqirga yaqinlashdi.
– Mana, qanaqasiga ikkilanish, – qandaydir ilhomlanib gapida davom etdi Topqir. – Sotishga ahd qilib, sen xayolingda sotqinlik beradigan barcha boyliklarni o‘zingcha tasarruf qila boshlaysan. Men o‘zimni eng yaxshi karam, eng yaxshi loviya, eng yaxshi no‘xotning egasi deb his qila boshladim. Sabziga o‘xshash ikkinchi darajali yemishlarni-ku, gapirmasayam bo‘laveradi. Bularning hammasi hali sotqinlikni amalga oshirmay turib!.. Tushunyapsanmi, mana, qaerda eng rasvo aldanish! Xayolimda men go‘yo sotqinlikning chizig‘idan o‘tdim, taqdirdan barcha ne’matlarni undirdim va sotqinlikning o‘zini amalga oshirmaganim holda halol quyon holatiga omon-eson qaytib keldim. Modomiki men hali sotqinlikning o‘zini amalga oshirmagan ekanman, taqdirning ko‘zini shamg‘alat qilganimning, ya’ni, xayolimda sotqinlikdan kelajak jamiki ne’matlarga ega bo‘lganim va evaziga hech nima to‘lamaganimning quvonchi shunaqangi kuchliki, u bo‘lajak afsus-nadomatlar haqidagi tasavvurlarni butkul ko‘mib tashlaydi. Mana, biz qanaqa qurilganmiz! Biz qachonlardir boshimizdan kechirajak quvonchimizni hozirdan his qilishimiz mumkin. Lekin biz o‘ylangan sotqinlikdan keyin keladigan vijdon azobini avvaldan his qilolmaymiz. His qila olgan taqdirimizda ham, bu ming karra kuchsizroq bo‘ladi. Bu qanaqasi bo‘ldi? Mana, men xayolimda sotqinlik qildim, lekin hechqisi yo‘q, yashayversa bo‘laveradi. Bundan chiqdi, sotqinlikning o‘zida ham fojia yo‘q ekan-da? Mana shu sotqinlikning hechqisi yo‘q deb his qilishni men sotqinlik oqibati bilan hech ham aloqasi yo‘q deb hisoblayman! Tushunyapsanmi, taqdirning qanaqangi makri bu? Iblis bizni yovuzlik qilishga undaydi-da, mayli, yovuzlik qilma, aqalli shu xususda o‘ylashing mumkin-ku, deya avraydi. Men seni yovuzlik qilishingga majbur qilayotganim yo‘q, deydi iblis, men shunchaki o‘ylashimcha, sen u haqda yanglish fikrdasan. Bu yovuzlik emas-ku, deydi u, bu aniq hisob-kitob, bu ahmoqona aqidalardan xalos bo‘lish imkoniyati. Har qalay, tanish, gaplash, kelgusi munosabatlarning mashqini ol, mabodo senga bularning hammasi yoqmasa, ana unda sen sotqinlikni amalda qilmasliging mumkin-ku!.. Holbuki orqaga yo‘l yo‘q! Mana shu yerda biz qarmoqqa tushamiz. Hozircha men yovuzlik bilan o‘ynashar ekanman, bu hali yovuzlikni amalga oshirish emas-ku, deydi bizga ojiz aqlimiz. Holbuki bu aslida amalga oshirilgan yovuzlik, chunki yovuzlik bilan o‘ynashar ekanmiz, biz tabiat beminnat ato etgan yovuzlikka nisbatan muqaddas nafrat hissini yo‘qotib qo‘yamiz. Mana, nima uchun sotqinlarga hamisha to‘lov oldindan beriladi va hamisha sharmandali darajada kam to‘lanadi! Ammo yana-da kamroq to‘lashlari mumkin edi-ku! Axir, qanchalik kam to‘lasang ham, sotqin o‘z sotqinligini amalga oshirgunga qadar bu to‘lovni sof foyda deb tushunadi: hali sotqinlikning o‘zidan darak yo‘q, to‘lov esa, bor, undan keladigan quvonch ham! Buning ustiga, modomiki quvonch bor ekan, demak, bo‘lajak sotqinlikda ham fojia yo‘q, aks holda quvonch qayoqdan keldi...
– Bu gaplaring haddan tashqari aqlli ekan, – uni to‘xtatdi Cho‘li-Ilon. – Men, masalan, eng aqlli quyonni yutganman, lekin shunda ham seni yaxshi tushunmayapman...
– Gapimning davomini eshit-da, – og‘rindi Topqir. – Mana shundagina sen orqaga qochib o‘tolmasligingni tushunasan. Yuraging zaharlangan, buning ustiga ma’lum bo‘ladiki, haddan tashqari kam haq to‘langan. Sen o‘zingga nisbatan dahshatli nohaqlikni his qilasan. Ha, aynan o‘zingga nisbatan, sotilganga nisbatan emas! Sotilganga nisbatan sen nafratni his qilasan. Senga o‘zini sotishga yo‘l qo‘yib, uning o‘zi bu ishi bilan seni sotdi. Natijada u umumiy aldovning sheriklaridan biriga aylanib qoldi. Buyog‘i qanaqa bo‘ldi, Cho‘li?! Axir, sen eng so‘nggi lahzalarga qadar sheriklar bilganlarini qilaverishsin, lekin men bir amallab ortga qaytib olarman, deb umid qilgan eding-ku. Hech bo‘lmaganda ifloslangan yuragingning bir bo‘lagini sotqinlikka kesib berasan-da, asosiy qismini o‘zingga qoldirasan. Axir, sen sotqinlikka butun yuragimni qo‘sh qo‘llab topshiraman deb shartlashmagansan-ku! Qolaversa, sen bunday shartnomaga o‘laqolsang rozi bo‘lmas eding. Ilon bu fikrni tushunishga qiynaladi, lekin biz quyonlar tabiatan issiqqon va ozodamiz. Men qalbni oppoqqina top-toza dasturxonga qiyoslagan bo‘lardim. Xuddi mana shu oppoqqina top-toza dasturxonda men kelajakda qirollikning top-toza karami, no‘xoti, loviyasini yemoqchi edim. Xo‘sh, sotqinlik-chi? Albatta, men bu illat oppoqqina dasturxonimni bezamasligini bilardim. Ammo men nima qipti, sotqinlik bilan bulg‘angan parchasini yirtib tashlayman-da, qolganini yozib, hayot ne’matlaridan bahramand bo‘laveraman deb o‘ylardim. Bu yerda esa, nima bo‘lyapti? Xap! Shalop! Qarabsanki, butun dasturxon axlatga bulg‘angan! Bunisini qanday tushunish kerak? Ayting, endi men ishlab topgan karam, no‘xot, loviyasini nimaning ustiga qo‘yib yeyman?! Men shuni orzu qilganmidim? Top-toza dasturxondan tanovul qilaman va ularni landovurlikda ayblay turib bechora quyonlarga bu toza dasturxondan nimalarnidir itga suyak tashlagandek tashlab turaman, deb o‘ylagandim-ku. O, birovlarni landovurlikda ayblab, o‘zingning keng dasturxoningdan ularga sadaqa tashlashdan ham ortiqroq baxt bormi! Endi buyog‘i nima bo‘lyapti? O‘zing axlatga bulg‘angan dasturxonda yeb-ichasanmi? Ma’lum bo‘lyaptiki, sotqinlik men xayol qilganimdek, dasturxonning bir qisminigina emas, butun das-turxonni ifloslantirib tashlar ekan. Axir, men bunday bo‘lishini bilmagan edim-ku?! Bundan chiqdi, menga hech qanday to‘lov berilmagan. Bundan chiqdi, menga shu ifloslangan dasturxondan boshqa hech nima qolmabdi va men butun umr shu iflos dasturxondan aynigan ne’matlarni yeb o‘tishim kerakmi? Yuragi qop-qora bo‘lgan yetim quyonning holatini kim his qiladi? Axir, biz quyonlarning qonimiz issiq va shuning uchun ham ozodamiz-ku. Oh, o‘sha yoqda, chakalakzordayoq men buni, garchi hozirgidek aniq-tiniq bo‘lmasa-da, darrov his qildim. Hattoki anovi sassiq maymunlar ham menga tahqirli nazar bilan qaray boshlashdi. Alamzadalik – mana nima qoldi o‘shanda mening yuragimda. Mening eng kuchli alamzadaligim top-tozalarga nisbatan edi! Xo‘p, agar siz yaxshi, top-tozagina bo‘lsangiz, nega meni bu iflos yo‘ldan qaytarib qolmadingiz, a?!
– Sen judayam haddingdan oshib ketyapsan-ku, – dedi Cho‘li-Ilon, – hattoki eng aqlli quyonni yutgunimga qadar ham men sening bu gaplaring bema’ni ekanini tushungan bo‘lar edim. Axir, sen o‘z sotqinliging haqida hech kimga gapirmagan bo‘lsang, kim seni to‘xtatib qola olar edi? Qanaqangi ablahsan-a, sen! Asl mohiyatni yashirish uchun shuncha gaplarni qalashtirib tashladingki. Mohiyat esa, shuki, sen, qoni issiq quyon bo‘la turib o‘z do‘stingni sotding! Demak, xuddi o‘zingdek qoni issiqqina quyonning qonini to‘kding! Yo‘q, men seni yutib yuborishim kerakligini his qilib turibman. Mayli, kuchim yo‘q, buning ustiga, issiq havo gipnozga xalaqit qilyapti, ammo nafratim, o‘ylaymanki, menga madad beradi...
– Qo‘rqitaman deb ovora bo‘lma, – dedi Topqir, – har qalay, menimcha, O‘ychanning gipnoz haqidagi gaplari to‘g‘ri edi.
– O‘ychan haqida gapirma, munofiq! – darg‘azab xitob qildi Cho‘li va, ayni chog‘da, bu g‘azab jismining paylarini siqib-bo‘shatayotganini his qildi. – Sen uni o‘zing sotib, endi kashfiyotidan foydalanmoqchimisan?
– Buning iloji yo‘q, – bo‘shashibgina javob qildi Topqir, – gap shundaki, men hozir bu olamdagi hech narsaga ishonmayman, demak, sening gipnozing borligiga ham ishonolmayman... Ko‘zingni ko‘zimga nayzadek qadasang ham pinagimni buzmayman!
– U-u-u, seni ko‘rgani ko‘zim, otgani o‘qim yo‘q! – vishilladi Cho‘li, tag‘in jismining paylari yoqimli tortishib-bo‘shashayotganini his qilib. – Mening nafratim qandaydir yangi hayotbaxsh fikr tug‘dirayotganini his qilyapman...
– Fikr tug‘ayotgan ilon, – istehzo qildi Topqir Cho‘liga hafsalasi pir bo‘lib qarar ekan. – Menimcha, issiqdan miyang aynib qolganga o‘xshaydi...
– Yo‘q-yo‘q, – takrorladi Cho‘li beto‘xtov to‘lg‘anib, – men butun vujudim bilan yangi fikrning tug‘ilishini his qilib turibman. Menga tuyulyaptiki... Men to‘la aminmasman... Nazarimda, men seni qandaydir yangicha usulda yutishim mumkindek...
– Sen sassiq nafasingni nazarda tutyapsanmi? – so‘radi Topqir. – Bilib qo‘yki, sen kechikding... Irib-chirigan yuragining sassig‘ini ko‘tarib yurgan quyon hech qanday sassiq nafasdan qo‘rqmaydi...
– Yo‘q-yo‘q! – kuchli hayajondan to‘lg‘onib xitob qildi ilon. – Mening nafratim qandaydir antiqa muhabbatni tug‘yapti... Ortiqcha oliftagarchiligi yo‘q shafqatsiz muhabbat... Men seni o‘rab-chirmab bag‘rimga bosishni shunaqangi istayapmanki...
Shunday deya Cho‘li-Ilon bir sapchib quyonga o‘ralib oldi-da, uni uquvsizlik bilan beso‘naqay bo‘g‘a boshladi.
– Meni o‘z holimga qo‘y, – chirandi Topqir bu aqldan ozgan ilon nima qilayotganini yaxshi tushunib yetmay, – o‘zingning achchiq ter bosgan og‘ushingni ko‘zimdan yo‘qot... Birinchidan, men urg‘ochi ilon emasman... Jonim og‘riyapti... Men hatto urg‘ochi quyon ham emasman... Bu qanday buzuqlik, aynish, irish-chirish...
– To‘xtab tur, – Topqirning atrofidan qattiqroq o‘ralar ekan, ming‘irladi ilon, – yana bir o‘ram... Boshimizni chiqarib olamiz... Yana bir bo‘g‘ish... Qattiqroq... Qattiqroq...
– Hammangdan nafratlanaman! – ilonning og‘ushida hushini yo‘qotar ekan, qichqirib ulgurdi Topqir.
– Uf-f! – nafas rostladi ilon. – Shunaqangi charchadimki, go‘yo men uni emas, u meni bo‘g‘ayotgandek... Buning ajablanarli joyi yo‘q – jahonda birinchi marotaba quyonni gipnozsiz o‘zlashtirish usuli-da!.. Bunday buyuk kashfiyot bilan Ulug‘ Bosh-qosh meni quchoq ochib kutib olsa kerak... Garchi bu endi ikki ma’noni anglatsa-da... Hozir qorinni to‘qlayman-da, o‘zimiznikilarga qarab... Hali ko‘ramiz, kim ilonlar Shohi bo‘lishga munosibroq ekan...
Shunday o‘ylar bilan u quyonni yutishga kirishdi. Talaygina salohiyatlarga ega bo‘lgan, ammo, afsuski, o‘zi Qo‘yilgan, evoh, judayam qimmatga tushgan O‘rin ne’matlarini bu salohiyatlarga nisbatan ko‘proq sevgan Topqirning hayoti shu bilan tugadi.

E’tiboringiz uchun, Cho‘li-Ilon bilan Topqir badarg‘a etilganidan buyon ilonlar salatanatida ham va, albatta, quyonlar qirolligida ham muhim voqealar sodir bo‘ldi. O‘ychanning gipnozga bog‘liq kashfiyoti, buning ustiga, Chanqoqning ilon ustidan boshidan to dumiga qadar yugurib o‘tishga va’dasi quyonlar va ilonlar o‘rtasidagi asrlar mobaynida qaror topgan munosabatlarni ko‘p jihatlardan chalkashtirib tashladi.
Gipnoz kam ta’sir qiladigan yoxud mutlaqo ta’sir qilmaydigan bebosh kayfiyatdagi quyonlarning katta lashkari paydo bo‘ldi. Ko‘pgina ilonlar ochlikni bo‘yinlariga oldilar. Ularning ayrimlari shu qadar asabiylashib qoldilarki, quyon ustidan yugurib o‘tmoqchi deb o‘ylab salgina teginib ketganlarida ham seskanib, dahshatga tushib burilib qaraydigan bo‘ldi. Bir ilon hatto bexosdan ustiga yong‘oq to‘kilganida shunaqangi tumtaraqay qochib qoldiki...
Chekka-chekkalardagi ilonlardan yana-da shumroq xabarlar kela boshladi. U joylarda ilonlarning obro‘si shu qadar tushib ketibdiki, daraxtning tagida bahuzur dam olib yotgan ilonning ustiga tepadan maymun bemalol choptirishgacha borib yetibdi. To‘g‘ri, ular bu ishni anchagina balanddan qilishibdi va keyinchalik uzr so‘rab bu ish parishonxotirlik bilan sodir etilgan deb tushuntirishibdi. Nega avvallari ularda bunday aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan parishonxotirlik kuzatilmaganini tushunish qiyin edi.
– Bu masalani biz alohida olib hal qilolmaymiz, – deya javob qildi Ulug‘ Bosh-qosh chekka-chekkalardagi ilonlarning shikoyatlariga, – biz uni gipnozning mavqeini qayta tiklagan zahotimiz hal qilamiz... Hozircha sevishganlar juftini birvarakayiga yutgan hamyurt-laringdan ibrat olib turing.
Ulug‘ Bosh-qosh shunday deb javob qilardi-yu, lekin bu sustroq tasalli-taskin edi. Hattoki yer osti qasri qoshida goho quyonlarning tahlikaga soluvchi qichqiriqlari eshitilib turgan bo‘lsa, u nima qila olardi?
Gipnoz ta’siri fojiali ravishda zaiflashib ketdi. Ilonlarda so‘nib borayotgan jangovor ruhni qayta uyg‘otish uchun Ulug‘ Bosh-qosh saroyga nisbatan yaqinroqda yashovchi ilonlarga har kuni ovga chiqishdan avval o‘zining jangovor o‘ljalari bilan tanishishdan ish boshlashni, chekka-chekkalardagi ilonlarga esa, oyiga bir marta katta guruh bo‘lib sudralib kelish va tomoshadan so‘ng ko‘tarinki ruh bilan qaytishni buyurdi. Ammo bu nafaqat ahvolni yaxshiladi, balki, aksincha, ilonlardagi norozilikni battar kuchaytirdi.
– Almisoqdan qolgan gaplarga balo bormi! – deyishdi ular va tushkun kayfiyatda chakalakzorga qarab sudraldilar.
Naryoqda esa, quyonlar nimalar qilmasdilar! Dam gipnoz avjida ura qochib qolishadi. Dam gipnoz vaqtida qandaydir tahqiromuz savol-javoblarga kirishadi. Deylik, agar men o‘zimni yuttirsam, bundan menga nima foyda bo‘ladi, xo‘sh va hakozo shunga o‘xshash ko‘ndalang savollar qo‘yadi.
Bir quyon gipnoz paytida jimib qolgan, hattoki gipnoz uyqusiga ketayotgan joyida o‘lim sharpasi kezib turgan paytda bir ko‘zini ochib, ilonga qarab qisgan. Bunday tibbiyotdagi yangilikdan dahshatga tushgan ilon harakatdan to‘xtab quyonga tikilgan. Quyon tag‘in jim qolgan. Shunda ilon menga tuyuldi, shekilli, deb o‘ylab, tag‘in gipnoz taomillarini qilib, boshini quyi eggan va unga o‘zining yopilmas ko‘zlarini tikkan. Quyon butunlay jimib qolgan, ko‘zlari mastona yumilib boshlagan, ammo ilon endigina og‘zini lang ochganida tag‘in anovi padarqusur qandaydir muhim gap aytmoqchidek ko‘zlarini ochib, bir ko‘zini qisgan. Ilon tag‘in gipnozni to‘xtatganida quyon tag‘in jimgina o‘tirib, tobora bo‘shashavergan.
Menga bir balo bo‘ldi, shekilli, deb o‘ylagan ilon va tag‘in gipnozga kirishgan. Tag‘in o‘sha ko‘rgiliklar ro‘y bergan. Quyonning o‘lib borayotgan nursiz ko‘zlari nimagadir so‘nggi lahzalarda lang ochilib, unga qarab qisilavergan. Nihoyat, oltinchimi-ettinchi marotaba bu hol takrorlanganida ilonning asabi dosh berolmay, quyon unga ko‘zini qisgan zahoti u og‘zini lang ochib, yutishga chog‘langan. Ammo quyon, kutilmaganda ko‘z oldida bir o‘mbaloq oshgan-da, qochib qolgan.
Bu bilan u nima demoqchi bo‘ldi, o‘yladi ilon, bu yerda qandaydir bir sabab bo‘lmasligi mumkin emas-ku?
Bir necha kun u o‘sha quyonni qidirib yurgan. Nega u ko‘zini qisganini o‘zidan so‘rab bilishdan umidvor bo‘lgan. Quyon unga qandaydir muhim bir sirni aytmoqchi bo‘lgan-u, u bo‘lsa, aftidan, an’analarga sodiq qari ilon, yutish paytida quyon bilan gaplashib o‘tirmagan. Endi u nima qilib bo‘lmasin o‘sha quyonni qidirib topish va gap nimada – nima gapligini o‘zidan so‘rab bilishga qat’iy ahd qildi.
Nihoyat, u o‘sha quyonni bir tup maymunjon qoshida mevalarni pala-partish g‘ajiyotganida uchratdi. Hattoki gipnoz qilib ovora bo‘lmay, quyonga o‘zini eslatdi va gipnoz chog‘ida nimaga unga qarab ko‘zini qisganini so‘radi.
– Shunchaki, – dedi quyon maymunjonning dag‘al yaproqlarini og‘ziga sola turib, – hazillashgim keldi...
– Hazillashgim keldi?! Gipnoz chog‘ida-ya?! – xitob qildi qari ilon va bunday axloqiy buzilishni hazm qilolmay o‘lib qoldi.
Boshqa bir ilon undan ham uyatliroq tahqir-kalakalarni ko‘rdi. Bitta do‘mboqqina go‘zal urg‘ochi quyon uning aqlini o‘g‘irladi. U gipnoz vaqtida, garchi ko‘zini qismagan bo‘lsa-da, har gal endi yutaman deb turgan eng so‘nggi lahzalarda birdaniga o‘ziga kelib chetga sakrab qochib qolaverdi.
Shu tarzda u ertalabdan tushlikka qadar bechora ilonni qiynay-qiynay, oxirida o‘zining do‘mboqqina semiz dumbasini o‘ynatib, shart qo‘ysa bo‘ladimi:
– Shu yerliklardan bir bosh karam o‘g‘irlab kel, men o‘shani to‘yib yeyman-da, o‘zimni senga bag‘ishlayman...
Ular ayni shu joyda o‘rtaga karamni qo‘yib uchrashadigan bo‘lib shartlashdilar. Qattiq hayajonlangan va shoshilgan ilon yaqinroq qishloqqa borib, tomorqaga kirdi, bir bosh karamni uzib oldi, ammo bu boshni haligina o‘zi o‘tgan devor tirqishiga tiqayotganida egasi ko‘rib qoldi-da, uni urib sulaytirib tashladi.
Gap shundaki, bu nodon ilon kichkinagina tirqishga kattakon karam boshini sig‘dirishga behuda uringan edi. Chunki u har qanday jism ilonning jismiga o‘xshab cho‘zilish va tirqishga sig‘ib ketish xususiyatiga ega deb yanglish o‘ylagan edi. Karam boshi tirqishga sig‘maganidan darg‘azab ilon uni dumi bilan savalab boshlaganida egasi buni eshitib qolib...
Xullas, uni shu antiqa mashg‘ulot ustida ko‘rib qolib, o‘lasi qilib savalashdi. Aql jihatidan undan ko‘pam farq qilmaydigan tubjoylilar uni o‘ldirdik deb o‘ylab, boshqa ilonlarni qo‘rqitish uchun uni devorga osib qo‘yishdi. Shundan so‘ng, ular ilonning kaltafahmligiga kulib, devordagi teshikni yopib, oldida yotgan karam boshini ko‘tardilar-da, salgina artib-tozalagan bo‘lib, shu zahoti yeb qo‘yishdi.
Tunda ilon hushiga kelib, chakalakzorga qarab sudralib ketdi.
Ilonlar va odamlar orasidagi munosabatlar anchagina tuzuk edi. Quyonlarning ekin maydonlarini g‘orat qilishi, ilonlar esa, quyonlarning kushandasi ekanini hisobga olib, yerliklar ularga hurmat bilan qarashardi, ammo chakalakzorning boshqa yashovchilariga bo‘lgan odob yuzasidan buni alohida ta’kidlamasdilar.
Bundan tashqari, chakalakzor jonivorlarining ilonlar o‘z o‘ljalarini vahshiylarcha yutishlari borasidagi u yoki bu e’tirozlariga ba’zan qo‘shilardilar. Masalan, urg‘ochi quyonni erkak quyonning ko‘z oldida paqqos tushirishi yoki aksincha.
Ba’zi hollarda, to‘g‘rirog‘i, kamdan-kam hollarda, agarda ilon nimjon keksa odamni yoki chakalakzorda adashib qolgan yosh bolani yutishga muvaffaq bo‘lsa, tub joyliklar oqsoqoli o‘z odamini Ulug‘ Bosh-qosh huzuriga bu jinoyat maymunlar ko‘z o‘ngida sodir etilganligiga ishora qilgan holda shikoyat qilish uchun yo‘llardi.
Ulug‘ Bosh-qosh masalani albatta aniqlashtirishga va jinoyatchini qattiq jazolashga va’da berardi. Har gal aybdor ilon hazm qilolmay chiqarib tashlagan charmli tumor, munchoq, bilakuzuk, boltacha yoki uchi suyakdan bo‘lgan nayza bo‘lagi kabi buyumlarni elchiga qaytarardi.
Ushbu barcha buyumlarni Ulug‘ Bosh-qosh oqsoqol elchisiga o‘z navbatida bularni halok bo‘lganning qarindoshlariga sidqidil ta’ziya va aybdorni jazolashga va’daga qo‘shib berib qo‘yish uchun qaytarardi. Ayni chog‘da, agar gap erkak haqida ketayotgan bo‘lsa, Ulug‘ Bosh-qosh uning ilon ichidan o‘tgan qurol-aslahalari bo‘laklariga qarab, derdi:
– Garchi u o‘zini o‘zi yetarlicha jazolagan bo‘lsa-da, biz ham aybdorni jazolaymiz, albatta...
Shuni qayd etish o‘rinliki, odamlarning maymunlar nazaridan chetda qolgan halokatlari azbaroyi obro‘dan putur ketmasligi uchun mahalliy xalq oqsoqoli tomonidan ortiqcha muhokama qilmaslik ma’qul ko‘rilardi. Chunki ilonlar, umuman olganda, yerliklarga tegmasdilar. Ularga hujum qilish hollari esa, u yoki bu ilon odamni maymun bilan adashtirib yuborganda ro‘y beradi deb hisoblanardi.
Lekin bu gal oqsoqolning elchisi ilonning karam boshini olib ketishga bo‘lgan antiqa urinishi yuzasidan qat’iy norozilik bildirdi.
Ulug‘ Bosh-qosh yerliklar oqsoqolining noroziligini sidqidil qabul qildi. U bu ishni tobora tubanlashib, quyonlar bilan maymunlarga uzil-kesil o‘xshab qolgan Kaltabaqay qilgan deb o‘yladi.
– Ilonlar hozir vaqtinchalik og‘ir kunlarni boshidan kechirmoqdalar, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh oqsoqol elchisiga, – ammo karam o‘g‘irlagan ilon! Bunaqasi hech qachon bo‘lgan emas, endi bo‘lmaydi ham! To‘g‘ri, bizda qavmimizni sharmanda qilib kelayotgan Kaltabaqay degan bir nusxa bor. Uni xohlang – itga qoptiring, xohlang – tayoq bilan savalang, biz bu ishingiz uchun faqat rahmat aytamiz!
– Oqsoqolimizga yetkazaman, – dedi-da elchi qaytib ketdi. Qishloqqa kelib, eshitganlarining hammasini oqsoqolga aytib berdi. O‘zidan qo‘shimcha qildiki, ilonlar qandaydir boshqacharoq bo‘lib qolishgan!
Ilonlar rostdan ham boshqacharoq bo‘lib qolishgan edi. Chakalakzor bo‘ylab maymunlar qiziq voqealarni aytib yurishardi. Aytishlaricha, qarg‘a dumaloqlanib yotgan ilonning ustiga uni fil chiqarib tashlagan tappi deb o‘ylab qo‘nganini bir maymun ko‘rib qolibdi. Yana uzun quloq gaplarga qaraganda, bu yaramas qarg‘a uni bir necha marta cho‘qilab ko‘ribdi-da, “Tappi, lekin filning tappisi emas-ku bu!” deb uchib ketibdi.
Hattoki voqea aslida bo‘lmagan taqdirda ham, bunday latifalarni tarqatish imkoniyatining o‘ziyoq obro‘ning misli ko‘rilmagan darajada to‘kilishidan guvohlik berar edi.
Ha, hozirga kelib ilonlar rostdan ham boshqacharoq bo‘lib qolishgan edi. Ish shu darajaga borib yetdiki, mohir ovchi hisoblanuvchi eng yaxshi ilonlar ham pand bera boshlashdi. Odatda, ular shohona ov chog‘larida eng oldinda sudralib, quyonni gipnoz qilishar, keyin tansiq taom tanovulga tayyor ekanini bildirib, o‘zlari chetga chiqardilar.
Ulug‘ Bosh-qosh o‘z a’yonlari bilan birgalikda sudralib borar, agar quyon ishtahani qo‘zg‘aydigan bo‘lsa, o‘zi yutishga kirishar, agar o‘rtamiyona deb hisoblasa, a’yonlaridan biriga oshirib yuborardi.
Ammo endi a’yonlarga qiyo boqishga ham o‘rin yo‘q edi. A’yonlar shohona muzxonadagi sovuqqina yemishga qanoat qilishar, o‘zlari esa, mustaqil ravishda ov qilisholmas, chunki dikonglab turgan quyonlar bilan bevosita muomala qilishni allaqachon unutib qo‘ygan edilar.
Cho‘li-Ilon chakalakzorga qaytib kelgan kunda Ulug‘ Bosh-qosh o‘zining shohlik hayoti davomida birinchi marotaba nonushtasiz qolgan edi. To‘g‘ri, shohning ovchilaridan biri quyonni gipnoz qilishni ancha yaxshi uddaladi. U chetga sudralib chiqdi ham. Shoh o‘z o‘ljasiga yaqinlashganida esa, quyon birdan o‘rnidan turib qochib qoldi.
– Nonushta uchun rahmat, – ovchiga o‘qrayib shu gapni ayta oldi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Nima endi, og‘zingizga solib ham qo‘yaymi? – shartakilik bilan kesatdi ovchi. Ulug‘ Bosh-qosh zahrini ichiga yutib (quyonning o‘rniga!) o‘zining yer osti saroyiga sudralib tushib ketdi.
U yerda ertalab quyonlar Qiroliga yashirin muzokara uchun jo‘natilgan ilon kutib yotardi. Ulug‘ Bosh-qosh Qirolga ma’lum qilgan ediki, tabiat muvozanatining bunday keskin izdan chiqishi chakalakzordagi boshqa yashovchilar haqida gapirmagan taqdirda ham, nafaqat ilonlar uchun, balki quyonlarning o‘zlari uchun ham muqarrar ravishda ko‘ngilsiz oqibatlarga olib keladi. Shu munosabat bilan u Qiroldan quyonlarni eski va sinovdan o‘tgan yaxshi an’analar doirasida ushlab turishni so‘ragan edi.
– Xo‘sh, nima dedi u senga? – so‘radi Ulug‘ Bosh-qosh o‘z elchisidan, kattagina oshqozoni talabini esnoq bilan qondirishga behuda urinib. U o‘zining jangovor g‘alabalarini ko‘rsatuvchi haykallarga o‘qtin-o‘qtin ko‘z tashlar, ayni lahzalarda bu haykallar ko‘zlariga endigina gipnoz qilingan quyonlar, bejirim kiyiklar, chiroyli jayronlar bo‘lib ko‘rinardi.
– Ajdahoning haqqi-hurmati anovilarni yopib qo‘ying, – o‘tindi u bu qiynoqqa chidayolmay, – kim bor, bu yoqqa qara... Ishlab bo‘lmayapti-ku...
Barcha haykallar banan yaproqlari bilan yopib chiqilganidan so‘nggina u o‘z elchisi bilan suhbatni davom ettirdi.
– Shunday qilib, u senga nima dedi? – so‘radi Ulug‘ Bosh-qosh o‘z elchisining aft-angoriga qarab turib hech bir yaxshilikni kutib bo‘lmasligini bilsa-da.
– U o‘zi Gulkaram hisobiga amal-taqal taxtda o‘tirganini aytdi...
– Nima balo, – so‘radi Ulug‘ Bosh-qosh, – quyonlar qirollariga ham itoat etmay qo‘yishganmi?
– Xuddi shunday, – javob berdi elchi, – u aytdiki, har kuni ertalab gipnoz ta’sir qiladigan masofa haqida ma’lumot berilganida quyonlar ochiq-oshkor mazax qilib kulisharmish...
– Tushunarli, – qovog‘i uyilib bosh qimirlatdi Ulug‘ Bosh-qosh, – ha, mayli, hozircha senga ruxsat...
Aytish joizki, bu davrda hatto Qirol devonxonasining anchagina oshirib ko‘rsatilgan rasmiy ma’lumotlariga qaraganda ham, quyonlarning ilon og‘zida o‘lish ko‘rsatkichi keskin pasayib ketgani ko‘rinadi.
Qirollik targ‘ibot-tashviqoti nobud bo‘layotgan quyonlar sonini qanchalik oshirib ko‘rsatmasin (endi ilonlar asosan qirollikning chekka va olis chakalakzorlarida ov qilishayotgani, u yerlarda hatto sevishgan quyonlarni vahshiyona juftlab yutish hollari kuzatilayotgani qayd etilardi), baribir oddiy quyonlar ilonlar butunlay o‘zgarib qolganini bilmasliklari mumkin emas edi.
Ularning o‘zlariyu ko‘pgina qarindosh-urug‘lari, tanish-bilishlari iroda kuchi bilan ko‘p marotaba gipnozni yo‘qqa chiqarishgan, ayrimlari esa, biz tilga olgan yoxud shunga o‘xshash qiliqlarni ko‘rsatishgan edi-da.
Sevishgan quyonlarni juftlab yutish hollari haqiqatan ham bor, lekin aslida istisno bo‘lgan bunday hollarni targ‘ibotchilar shu darajada bo‘rttirishdiki, ko‘pgina quyonlar bu gaplarning rostligiga mutlaqo ishonmay qo‘ydilar.
Avvallari quyonlarga bunday yovuzlik xususida nimaiki ma’lum bo‘lsa aytilardi. Quyonlar bu vahshiylikka qarshi norozilik bildirgani, ularning ba’zilari tushkunlikka tushgani sababli har haftaning ertalabki ma’lumotlarida “Chekka joylardagi ilonlarning vahshiyliklari haqida yangi tafsilotlar” beriladigan bo‘ldi.
Oxir-oqibat so‘nggi axborotlardan birida “Fojia joyidan” chopar tezkor xabar keltirdiki, sevishganlar, ma’lum bo‘lishicha, ilondan aqalli ularning birinchi va, evoh, oxirgi muloqotlariga qaramay turishni, gipnozni to‘xtatib turishni yolvorib so‘raganlar. Ammo beshafqat ilon ularni eshitishni istamagan. Ana shunda sevishganlar bir-birlarini eng so‘nggi lahzalargacha sevish va, ilonning og‘zida jismonan halok bo‘lsalar-da, g‘oyaviy jihatdan g‘alaba qozonishga ahdu paymon qilganlar.
– Bunday tafsilotlarni chopar qayoqdan bila qolibdi? – shubhalana boshlashdi quyonlar.
– Qayoqdan bo‘lardi, – tushuntirdi xabarchi shubhalanuvchilarga. – Maymunlar aytishyapti... Ular hammasini ko‘rishgan va eshitishgan...
– Bu sevishganlarning birinchi marotaba yaqinlashuvi ekanini hammi?
– Ha, shunday, – javob berdi xabarchi.
– Nimagadir ishonchsizroq chiqib qolyapti-da, – deyishdi quyonlar o‘z qavmdoshlarining halol-pokizaligi va ularning qotil, ya’ni, ilonga shunaqa narsalarni uyalmay-netmay aytishi mumkin emasligini bilganlari uchun.
– Sevishganlarimizning nurli siymolariga qora bo‘yoq chaplayolmaysiz, – dedi Qirol quyonlar olomoniga qarab, ayni chog‘da, kimlar shubhalanayotganini aniqlashtirishga urinib. – Ular judayam yashirinib olishmagan, lekin o‘z munosabatlarini barchaga ko‘z-ko‘z qilishmagan ham.
O‘sha tarixiy lahzalarning murakkabligi shunda ediki, quyonlar Chanqoq tinmay miyalariga quyayotgan O‘ychanning ta’limoti ta’sirida chindan ham ilonlardan mutlaqo qo‘rqmay qo‘ygan edilar. Bu esa avvalo Qirol shaxsiga va uning hokimiyatiga norozilikni tobora kuchaytirdi.
Biroq, ayni chog‘da, quyonlar Chanqoqning to‘la g‘alabasini ham xohlamas edilar. Chunki bunday taqdirda ular yerliklar tomorqalarini tinch qo‘yishlariga to‘g‘ri kelardi-da. Ularga hozirgi hayot tarzlari yoqardi. Ya’ni, ozgina Qirolga quloq solish, ozgina O‘ychanning o‘gitlarini bajarish, imkon qadar gipnoz ta’siriga kamroq berilish va tubjoylilar tomorqalariga ko‘proq tushish!
Chanqoqning Qirolga qarshi bosh ko‘tarishga qayta-qayta da’vatlariga javoban quyonlar anqovsirab ko‘zlarini olib qochishar, buning uchun ularning ongi hali yetarlicha tayyor emasligini aytishar edi.
– Qaerga shoshayapsan, bizga yo‘l ko‘rsat, – so‘rashardi ular.
Shunda Chanqoq ishlashda davom etar, chunki unga boshqa qiladigan ish qolmagan edi. Qolaversa, barcha alomatlar vaqtning qirollik taxtini chayqayotganidan dalolat berardi.
Ha, vaqt rostdan ham Qirolga qarshi ishlayotgan edi. Qirol buni kunu tun his qilib turardi. Ba’zan Qirolicha uning biqiniga nuqib, qistovga olardi:
– Biron nima o‘ylab topsang-chi!
– Nima ham qila olardim? – biqinini silab ming‘irlardi Qirol.
– Unda Topqirni quvib solmaslik kerak edi, – xafa bo‘lib javob qilardi Qirolicha va o‘pkalab Qirolga teskari o‘girilib yotib olardi.
Xo‘sh, nimani o‘ylab topish mumkin? Eng asosiy vosita – ilonlar bilan qo‘rqitish – kundan kunga susayib bormoqda. Gipnoz ham ish bermayapti. Chakalakzorda ochdan o‘lgan ko‘pgina ilonlarning jasadlari cho‘zilib yotar edi. Judayam dadillashib ketgan quyonlarni har qanday gipnozsiz dadil yutish hollari haddan tashqari kam va bunga umid qilish ham qiyin edi.
Kunlardan bir kuni quyonlarning navbatdagi yig‘inlari chog‘ida, to‘ppa-to‘g‘ri Qirollik O‘tlog‘i ustidan qandaydir yovvoyi qushlar galasi yirik ilonning jasadini changallagancha o‘tib ketdi.
Manzara, O‘ringa Qo‘yilganlar nuqtai nazaridan qaralganda, anchagina ta’sirli edi – jimgina uchayotgan bu ulkan qushlar, ularning changalidagi kattakon ilonning jasadi! Go‘yo eng so‘nggi ilonni bu qushlar timsol sifatida bosh ustlaridan olib o‘tishmoqda!
– Jahon uzra guvilla, bo‘ron! – kutilmaganda qichqirdi Shoir bu qushlarni bo‘ron qushi deb o‘ylab.
– Shoirimizning tomi butunlay qiyshayib qoldi, shekilli, – dedi Qirol tabassum qilgancha qushlarga ko‘zlari chaqnab tikilayotgan va ularni qo‘l cho‘zib olqishlayotgan Shoirga ijirg‘anib qarab.
Darhaqiqat, keyingi paytlarda Shoir o‘zini anchagina telbanamo tutardi. Gap shundaki, unga ko‘makchilik qilayotgan ko‘zi o‘tkir quyoncha qayoqqadir yo‘qolgan, natijada u endi nafaqat qarg‘alarni, balki oddiygina to‘tiqushlarni ham bo‘ron qushi deb xayol qilar, bu esa, oddiy quyonlar orasida masxarali kulgilarga sabab bo‘lar edi.
Hozir ilonni olib ketayotgan qushlarni ko‘rib oddiy quyonlar shunaqangi xursand bo‘lib qichqirdilarki, olti qushdan naqd beshtasi cho‘chiganlaridan panjalarini o‘ljadan bo‘shatdilar. Ammo bitta botirrog‘i ilonning tebranib ketayotgan va yerga qarab osilgan jasadini ko‘tarib uchaverdi. Ilonni bazo‘r ko‘tarib amal-taqal uchayotgan yagona qush uning og‘irligi bilan tobora pasayaverdi. Ammo shu payt boshqa qushlar tag‘in uning qoshiga kelib o‘ljaga chang soldilar va birgalikda tobora balandlasha boshladilar.
To‘g‘ri, tomoshaning tub mohiyatini tushuntirib berish topshirilgan Qari Donishmand Quyon bu tashqaridan qaraganda qo‘rqinchli manzara, aslida ajoyib kelajakni va’da qilib turibdi, dedi.
– Qanday qilib? – ishonqiramay so‘radi Qirol.
– Yerga yiqilay deb turgan ilon tag‘in balandga ko‘tarilib ketdi-ku, – ishonch bilan javob qildi Qari Donishmand Quyon. Chunki endi tavakkal bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri kelardi: agar ilonlarning ishlari o‘nglanib ketsa, bu holdan minnatdor bo‘lgan Qirol go‘zal bashorati uchun uni boshiga ko‘taradi. Mabodo ilonlar butunlay kuchsizlanib qolsalar, bunday taqdirda Qiroldan ham qo‘rqishning mutlaqo hojati qolmaydi.
Darvoqe, shuncha jiddiy noxushliklar kamdek, ular qatoriga yana bir haddan tashqari yoqimsiz voqea kelib qo‘shildi. Quyonlar qirolligida va hattoki saroy atrofida judayam kichikligiga qaramay g‘oyat zararkunanda bo‘lib ulgurgan quyoncha paydo bo‘lib qoldi.
Kunlardan bir kuni Qirol o‘z a’yonlari bilan saroy qoshidagi yaxshi himoyalangan chakalakzorda sayr qilib yurgan chog‘ida butalar orasidan kutilmaganda o‘sha mittigina quyoncha bo‘y ko‘rsatib, hazin ovozda dedi:
– Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti...
Qirol Himoyachilari Boshlig‘i bilan saroy a’yonlari g‘azabdan dong qotib qoldilar. Lekin Qirolning o‘zi sir boy bermadi, balki, aksincha, allanechuk jonlandi.
– O, mening yoqimtoygina quyoncham, – dedi u orasidan quyonchaning mahzun qiyofasi ko‘rinib turgan butazorga jilmayib yaqinlashar ekan. – Gulkaram bizda hozircha yo‘q-ku, ammo tez orada bo‘ladi. Chunki tajribalar ustidan shaxsan nazorat qilib turibmiz va sharoit yaratyapmiz... Hozircha seni Qirolicha oddiy karamning top-toza yaprog‘i bilan mehmon qiladi...
Qirolicha Qirolning saxovatpesha qiyofasiga qarab, mo‘‘jaz savatchasidan oddiy karamning yangi yaprog‘ini oldi-da, tabassum bilan uni quyonchaga uzatdi. Quyoncha yaproqni qo‘liga oldi. Lekin teran o‘yga cho‘mgan holda hech kimga qaramay va hech nimadan tap tortmay tag‘in takrorladi:
– Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti...
Qirol noqulay vaziyatni sezmaganga olib, “boriga baraka” degan ma’noda qo‘llarini yozdi va tabassum qildi-da, yo‘lida davom etdi. A’yonlar uning ortidan ergashdilar. Erkak a’yonlar kichkintoy quyonchalar orasiga ham kirib borayotgan axloqiy buzilishlar haqida gapirdilar. Ayol a’yonlar esa, ba’zi bir urg‘ochilar quyonchalarni tug‘ish kifoya deb o‘ylab, ularning tarbiyasi xususida mutlaqo qayg‘urmasliklaridan qattiq darg‘azab bo‘ldilar.
Asta-sekin Qirol ham, a’yonlar ham xotirjam bo‘lishdi. Hatto ularning kayfiyatlari quyonchani uchratgunga qadar bo‘lgan kayfiyatlaridan ham yaxshilandi. Qirolning kayfiyati shuning uchun yaxshilandiki, u anovi tap tortmas quyonchaga munosabatda o‘zining xushmuomalaligiyu bolajonligini ko‘rsata oldi. A’yonlarning kayfiyati esa, shuning uchun yaxshilandiki, ular uchun noqulay ahvolda qolgan Qirol timsolida yaxshigina ermak topilib qolgan edi.
Kutilmaganda orqaga qaytishda Qirollik O‘tlog‘iga juda yaqin qolganida tag‘in o‘sha quyonchaning kallasi butalar orasidan chiqib, ifodalab bo‘lmaydigan bir mung-hasrat bilan takrorladi:
– Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti...
– Kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi, ho‘v tirrancha?! – qichqirdi Qirol Himoyasi Boshlig‘i hammadan avvalroq o‘ziga kelib.
– Bezori! – qichqirishdi saroy a’yonlari. – Ota-onasini javobgarlikka tortish kerak!
– Avval buning orqasida kim turganini aniqlash kerak! – xitob qildi Qirolicha va Himoya Boshlig‘iga ko‘zini qisib, unga yana bitta karam yaprog‘ini uzatdi.
Himoya Boshlig‘i karam yaprog‘ini olib, ohista odimlagancha kattakon mahzun ko‘zlarini pirpiratib, go‘yo eshitishga mushtoq nimanidir tinglab, ko‘rishga mushtoq nimanidir izlayotgan quyonchaning kallasi chiqib turgan butazor qoshiga keldi.
– Sen qaerda yashaysan, yoqimtoy quyoncha? – so‘radi Himoya Boshlig‘i, otalarcha mehribonlik bilan butalar ustiga egilib va butun holati bilan urishish niyati yo‘qligini anglatib.
Quyoncha aytilmagan nimanidir eshitmoqchi va ko‘rinmagan nimanidir ko‘rmoqchidek jimgina turaverdi.
– Sening otang bilan onang bormi o‘zi?
Oraga uzoq va hazin sukunat cho‘kdi.
– Mana, men senga manovi karam yaprog‘ini beraman, – dedi Himoya Boshlig‘i erkalovchi ovoz bilan, – sen bo‘lsang, qaysi quyon amaki seni Qirol amakidan Gulkaram so‘ragani jo‘natganini aytib berasan, bo‘ptimi?
Quyonchaning roziligini ham kutmay u karam yaprog‘ini uzatdi.
– Gulkaram yegim kelyapti, – dedi quyoncha o‘sha-o‘sha hazin ovozda, lekin uzatilgan karam yaprog‘ini bajonidil oldi.
Tag‘in uzoq, og‘ir jimlik cho‘kdi.
Kutilmaganda bu jimlikni buzib shu yaqin oradagi so‘qmoqdan o‘tayotgan qandaydir quyonning oyoq tovushlari eshitildi. U Qirol va a’yonlar tomonga yovqarash qilib, o‘zlari yotib yeyveradigan, lekin quyonchaga Gulkaramdan bittagina yaproqni ham berolmaydigan allakimlar haqida jahl bilan po‘ng‘illab, baland o‘sgan o‘t-o‘lanlar orasiga kirdi-ketdi. Ayniqsa, shunisi oshib tushdiki, o‘t-o‘lanlar orasiga kirayotganida bir-ikki marta yuziga kelib urilgan yaproqlarni asabiy qayirib tashladi. Quyonning bunday xatti-harakatlaridan uning hamon jahlda ekani, Qirolni guvohlar oldida haqorat qilganiga esa, mutlaqo parvoyi palak ekani aniq-ravshan anglashilib turar edi.
Qirol lom-mim demay ortiga burilib keta boshladi. A’yonlar unga ergashdilar.
– Ushlang! – nihoyat, hushi o‘ziga kelgan Qirol Himoyasi Boshlig‘i qichqirdi.
– Aynan kimni? – so‘radi himoyachilardan biri kim – quyonchami yoki so‘qmoqdan o‘tib ketgan noma’lum quyon nazarda tutilganini bilolmay.
– Hammasini! – qichqirdi Himoya Boshlig‘i. Bu bilan himoyachilarni butkul esankiratib qo‘ydi. Chunki ularning bir qismi a’yonlar bilan birga ketib bo‘lgan edi. Ularni qaytargunlaricha ikkala quyon ham ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Himoyachilarni tushunish mumkin edi. Chunki ular Himoya Boshlig‘i kechasiyu kunduzi O‘ringa Qo‘yilganlarning fitnasini fosh qilishga intilishini yaxshi bilardilar. Ular, nihoyat, shu fitna fosh qilindi deb o‘ylagandilar.
Himoya Boshlig‘i Shoirning qoshidagi yetaklovchi quyoncha qayoqqadir qochib ketganini eslab, sayr chog‘ida Qiroldan surbetlik bilan Gulkaram so‘ragan quyoncha o‘sha emasmikan deb o‘ylab qoldi. Masalani aniqlashtirish umidida Shoirni huzuriga chaqirtirdi. Lekin Shoir, garchi o‘sha paytda Qirol a’yonlari orasida yurgan bo‘lsa-da, tayinli bir gap aytolmadi.
– Bilmadim, – dedi Shoir, – men uni ko‘rmadim, men, axir, odatda ko‘pincha osmonga qarayman-ku.
– Agar ushlasak, aqalli taniy olasanmi? – so‘radi Himoya Boshlig‘i Shoirga nafratini bazo‘r jilovlab.
– Bilmayman, – dedi Shoir, – men, axir, odatda atrofimga qaramayman, osmonga qarayman.
– Mayli, bora qol, – dedi Himoya Boshlig‘i o‘zini bazo‘r bosib. U qachonlardir Shoirni quloqlaridan osish, shu yo‘l bilan o‘zi bir umr ko‘z tikkan osmonga yaqinlashtirishni shunaqangi orzu qilardiki!.. Ammo, evoh, Qirol nimagadir Saroy Shoirini himoya qilish kerak deb hisoblardi.
– Agar o‘sha zararkunanda rostdan ham mening sobiq dastyorim bo‘lsa, – deya ovoz chiqarib o‘ylay boshladi Shoir birdan, – ko‘p narsalar ayon bo‘lar edi...
– Aynan nima? – jonlandi Himoya Boshlig‘i.
– Endi ayon bo‘lyaptiki, u mening ko‘zlarim ojizligidan foydalanib aksariyat bo‘ron qushlarini atayin qarg‘a deb aldagan. O, qancha-qancha charchab-horigan jangchilar mening she’riy ovozimdan jasurlashish o‘rniga bosh ustimdan bemaqsad uchib o‘tdilar ekan-a! – alam bilan xitob qildi Shoir.
– Xudo xayringni bergur, ko‘zimdan yo‘qol, – dedi Himoya Boshlig‘i, – aks holda bugun kechqurun sening xotiningning yotog‘iga bo‘ron qushining o‘rniga boyo‘g‘li kirib boradi.
– Yo‘q, boyo‘g‘li kerak emas, – dedi-da Shoir tezda eshikka yo‘naldi.
Himoya Boshlig‘i Shoirning tashrifidan keyin bazo‘r o‘ziga kelib Qirol huzuriga kirdi-da, sayr chog‘idagi mutlaqo kutilmagan noxush voqea uchun uzr so‘radi. Avvaliga so‘qmoqdan o‘tib ketayotgan quyonni kiyimini almashtirib olgan himoyachilar deb yanglish o‘ylaganini, keyin yordamchilari uni chalkashtirganini aytib, o‘zini oqladi.
– Tinchgina sayr qilishim uchun bir parcha yer topiladimi? – dedi Qirol. – Mening sendan so‘raydiganim shugina, xolos.
– Topiladi, janobi oliylari, – javob qildi Himoya Boshlig‘i “topiladi”ning zamiriga ko‘p ma’nolarni singdirib. – Jinoyatchilarni esa, tutib dodini beramiz.
– Ko‘ramiz, – dedi Qirol va so‘radi. Qirollik bo‘ylab qanaqangi mish-mishlar tarqalayotganini eshitdingmi?
– Eshitdim, – javob qildi Himoya Boshlig‘i. – Biz ham bo‘sh kelmay aksil mish-mishlar tarqatyapmiz.
– Natijasi bo‘lyaptimi?
– Maqtagulik emas, janobi oliylari. Aniqlangani shuki, ayni bitta quyon u mish-mishni ham, bu mish-mishni ham bahuzur eshityapti.
– Men kimlarni boshqarishimga to‘g‘ri kelayotganini endi o‘zing ko‘rib-bilib turgandirsan? – dedi Qirol bosh chayqab.
– Men sizni kimlardan himoya qilishimga to‘g‘ri kelayotganini endi siz ham ko‘rib-bilib turgandirsiz? – dedi Himoya Boshlig‘i fursatdan foydalanib.
– Bu gaping ham to‘g‘ri, – rozi bo‘ldi Qirol va suhbat tugaganini bildirib qo‘shib qo‘ydi. – Nachora, bor-da himoyamda bo‘l!

Rostdan ham, qirollik bo‘ylab dahshatli mish-mishlar tarqalayotgan edi. Birovlar adashgan quyoncha chakalakzorda tasodifan ko‘chma ziyofat ustidan chiqib, u yerda Gulkaramga qadar ne bir hayot lazzatlaridan bahramand bo‘layotganlarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganmish deydilar.
Emishki, quyoncha butalar orasida turib ular qanday yeb-ichayotganlarini tomosha qilibdi. Ammo ular o‘zlari bo‘kib qolganlaridan ke-yin Gulkaramning qoldiqlari bilan maymunlarni to‘ydirib boshlaganlarida u chidayolmay butalar orasidan chiqibdi-da, qo‘lini cho‘zib yolvoribdi:
– Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti.
– Pisht bu yerdan, la’nati ayg‘oqchi! – deya do‘q urganmish Qirol. Himoyachilar esa, quyonchaning shunaqangi po‘stagini qoqishibdiki, to hozirga qadar uni qidirishayotganmish va hech qaerdan topisholmayotganmish.
– Nahotki yetti yot begona maymunlarni to‘ydirsalar-da, o‘zlarining quyonchalaridan qizg‘ansalar? – odatda ayni shu joyda tinglovchilardan kimdir savol tashlab qolarmish.
– Gap ko‘zlari qiymaganida emas, – tushuntirarmish hikoyachi, – ular oddiy quyonlar o‘zlarining Gulkaram sharbati oqqan dasturxon atrofida qanday yayrab o‘tirganlarini ko‘rib qolishlarini mutlaqo istamaganida hamma gap!
– Nima, Gulkaramning sharbati oqadimi? – ba’zilari so‘lakaylarini yutib-yutinib so‘rarmish hikoyachidan.
– Aytishlaricha, u og‘izda asaldek erib ketarmish, – deya javob qilarmish hikoyachi. – Ammo og‘zingga oborgunga qadar ham oqib ketarmish. Chunki haddan tashqari lazzatli taom salginaga...
– Men uni judayam ehtiyotlab og‘zimga oborgan bo‘lardim, – orziqib tamshanarmish tinglovchilardan biri, – men uning bir tomchisini ham isrof qilmagan bo‘lardim...
Ana shunda quyonlar hikoyachi bilan birga og‘izlarida qanaqangi totli yemish erib ketayotganini o‘zlaricha tasavvur qilib ko‘zlarini yumarmish, so‘lakaylarini yutarmish, tamshanarmish...
Boshqa bir mish-mishga ko‘ra, quyoncha Gulkaram so‘raganida Qirol pastkashlarning pastkashi sifatida xazinabondan bu quyonchaning otasi, darvoqe, qachonlardir ilon og‘zida o‘lib ketgan ota hayotligi chog‘larida tomorqa solig‘ini to‘lagan-to‘lamaganini so‘rab-surishtirib ketganmish. To xazinabon marhum hayotligida tomorqa solig‘ini u qadar hurmat qilmaganini tekshirib aniqlaguniga qadar bechora quyoncha O‘ringa Qo‘yilganlarga masxara bo‘lib qo‘lini cho‘zgancha turaverganmish.
– Xo‘p, mayli, – g‘azablanishibdi quyonlar, – otasi tomorqa solig‘ini unchalik hurmat qilmagan taqdirda ham, bunga quyonchaning nima aloqasi bor? Tag‘in o‘zini jamiki quyonchalarning otasiman deyishiga o‘laymi!..
Eng qizig‘i shundaki, quyonlar xuddi shunday ishtiyoq va hayajon bilan Qirol Himoyasi tomonidan tarqatilgan aksil mish-mishlarni ham aytaverarmish. Bunday mish-mishlarga ko‘ra, haqiqatan ham adashgan quyoncha chakalakzorning ichkarisidagi davlat siri hisoblangan maydonga borib qolibdi. Qarasa, u yerda Qirolning shaxsan nazorati ostida olim quyonlar tuzumlilar bilan birgalikda Gulkaram yetishtirayotgan ekanlar. Ana shunda, ma’lum bo‘lishicha, quyoncha egatda kamalak ranglarida tovlanayotgan tajribadagi Gulkaram boshini ko‘rib, “Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti” deb so‘rabdi.
Ana o‘shanda, rostdan ham, tuzumlilar va ayrim hayotdan orqada qolgan olimlar tomonidan bu, darhaqiqat, adashib qolgan quyonchani quvlab yuborishga urinishlar bo‘libdi. Ammo Qirol quyonchaning otasiz yetimligini bilgach, egilib tajribadagi karam boshidan eng sersharbat yaprog‘ini uzib olibdi-da, quyonchaga beribdi, so‘ngra aytibdiki:
– Yaqin kunlarda barcha yetimlar mana shunday Gulkaram yeydilar.
– Qaniydi aqalli o‘sha kichkina baxtiyorni ko‘ra olsak, – bunday yoqimli hikoyani eshitib orziqarmish quyonlar.
– Afsuski, iloji yo‘q, – dermish hikoyachi ma’noli kulib, – chunki u ham endi ekin maydonining qaerda joylashganini biladigan quyon sifatida sir saqlanadi-da!
– Ha, unday bo‘lsa, tushunarli, – oppa-oson rozi bo‘lishibdi quyonlar bu bilan ehtimol o‘zlari ham qandaydir sir-asrorga daxldorligiga umid qilishib. Umuman, quyonlar sirli ko‘rinishni behad yoqtirar edilar. Ular sir tutilganlarni ilonlar kamdan-kam hollardagina yuta oladilar, deb o‘ylardilar.
Darvoqe, bu mish-mishni kunlardan bir kuni O‘ychanning bevasi eshitib qoldi. Uni e’tiborli quyonlar davrasida Qirol Himoyasi xodimlaridan biri hikoya qilib berdi. O‘sha tunda u allamahalgacha uxlayolmadi. Qirolning “Tez orada yetimlar Gulkaram yeydilar” degan gapi uni anchagina bezovta qilib qo‘ydi. U nafaqaga beriladigan oddiy karamni imkoni bo‘lgan zahoti o‘sha miqdordagi Gulkaramga almashtiriladi degan va’dasini Qirolga eslatishning ayni vaqti-soati keldi deb o‘yladi.
Ertasiga tong-sahardan u saroyga kirib keldi. Qirol omborxonasida boshqa faxriy bevalar o‘zlariga tegishli karamni olishni allaqachon kutib turishardi. Ular anchagina edi va barchalari bir-biriga qattiq hasad ko‘zi bilan qarardilar. Ammo O‘ychanning bevasi haqli ravishda tenglar orasida birinchi hisoblanardi.
– Mening erim o‘ylanganida sen hali tug‘ilmagan ham eding, – dedi u, xazinabon Gulkaramni bermasa janjal ko‘tarishga astoydil hozirlanib.
Omborning ochilishini kutib, o‘qtin-o‘qtin bevalarcha uh tortib turishgan bevalar u yeb biz quruq qolamizmi degandek nafaslarini ichlariga yutdilar.
– Nima deysiz? – so‘radi undan Xazinabon peshtaxta ustiga berilishi kerak bo‘lgan karamni qo‘yib.
– Gulkaram deyman, – javob qildi beva o‘ziga berilgan oddiy karam boshini jimgina ortiga dumalatar ekan.
– Unaqasini ko‘rmaganman, – dedi Xazinabon karam boshini ras-taga qayta qo‘yib, – ana, kira olsang, kirib Qiroldan so‘ra.
– So‘rayman ham, – do‘q qildi O‘ychanning bevasi judayam qat’iy bo‘lmasa-da, har qalay, o‘zlarining ham beva sifatida birovlardan kam joyi yo‘qligini aytib po‘ng‘illashgan boshqa bevalarning gaplariga quloq tutib.
– Kam joyi bor! – qat’iy javob qildi u va chiqa turib qo‘shib qo‘ydi. – Mening erim kecha-kunduz kelajak haqida o‘ylanganida sizlarniki Qirol dasturxoni atrofida bo‘kib o‘lishgan edi.
Boshqa bevalar undan qo‘rqqanligi uchun jimib qoldilar. Ayni shu sababga ko‘ra u qirollik qabulxonasidan to‘xtovsiz o‘tib eshikni lang ochdi-da, ho‘ngrab yig‘lagan ko‘yi Qirol huzuriga kirib bordi.
Beva fidoyilarcha jasurlik bilan Qirolning ko‘ksiga o‘zini otdi-da, uning qattiq asabiga tegadigan bir gapni qayta-qayta takrorladi:
– Agar u o‘rnidan tura olganida edi... Agar u ko‘ra olganida edi... Agar u gapira olganida edi... – Nihoyat, u o‘zini bosib, quyoncha haqidagi hikoyaga asoslangan holda Qirolga vaqti kelib oddiy karamni Gulkaramga almashtirish haqidagi va’dasini eslatdi.
– Bularning hammasi quruq gaplar, azizim, – javob qildi Qirol uni eshik tomonga kuzatar ekan. – Albatta, tajribalar muvaffaqiyatli o‘tyapti va biz shart-sharoit yaratib turibmiz. Lekin bu yerda quyonchaning nima aloqasi bor... Qolaversa, u qanday qilib yashirin tajriba dalasiga bora olishi mumkin?.. Bularning hammasi ahmoqona gaplar...
Bevani bazo‘r kuzatib qo‘yib Qirol o‘z taxtiga ohista o‘tirdi. Bir nuqtaga garangsib tikilgan ko‘yi takrorladi:
– “Agar u o‘rnidan tura olganida edi...” Mening boshimga yana shunisi yetmay turuvdi o‘zi... – So‘ngra o‘z kotibini chaqirib, buyruq berdi: – Anovi alvasti, agar tag‘in mening huzurimga bostirib kirishga urinsa, haydab yuborilsin... lekin hurmat bilan... Alohida ko‘rsatma bergunimga qadar...
– Quvlab yuborish haqidami yo hurmatini joyiga qo‘yish haqida? – so‘radi kotib ishchanlik bilan Qirolning buyrug‘ini yozib olar ekan.
– Beva haqida, – javob qildi Qirol o‘zining ko‘z oldida bexos ko‘ndalang bo‘layotgan yangi mushkulotlarni tasavvur qilib.
Darvoqe, oradan biroz vaqt o‘tib O‘ychanning bevasi Qirol Himoyasi xodimi bilan tag‘in uchrashdi va unga shunday mas’ul xodim bo‘la turib o‘shanda mas’uliyatsizlik bilan Qirol va quyoncha haqidagi qip-qizil uydirmani nega aytib yuribsiz deb tergadi.
– Kerak bo‘lganki, aytganman, – unga kiprik qoqmay javob qildi Qirol Himoyasi xodimi.
Ana shunda beva o‘zini tutib turolmay bu xususda Qirolning o‘zi bilan ochiqchasiga suhbatlashgani va Qirolning shaxsan o‘zi bu kurakka turmas cho‘pchakni masxaralab kulganini ma’lum qildi.
– Demak, o‘shanda shunday deyilishi kerak bo‘lgan, – qat’iy takrorladi Qirol Himoyasi xodimi. Shu asno uning quloqlari tikrayib, qattiqlashdi.
– Ha-a, – hamma eshitib turganlar tushungan bo‘lib bosh chayqadilar, ayni chog‘da, uning so‘zlari zamiridagi sha’malardan o‘zlarida allanechuk sarhushlik his qildilar, – albatta, nimasini aytasiz, kerak dedimi-kerak-da...
Qirollikning Birinchi Bevasi ham yuvosh tortib tushungandek bosh chayqadi. Hobuki biz ishonch hosil qildikki, u aslida hech ham yuvosh emas edi.
Gap shundaki, quyonlar qirolligida hech kim tushunmaydigan, ammo barcha yaxshigina his qiladigan bir qonun bor edi. Mazkur qonunga ko‘ra, “Qirolning yonida suzayotganingda tezligingni hattoki Qirolning tezligidan ham oshirishing mumkin”.
Shu topda Qirol Himoyasi xodimining so‘zlari ana shu qonunga tamomila muvofiq ekanini hamma his qildi. Axir, hikoyasini Qirolning o‘zi yolg‘onga chiqargani ham qo‘rqitmayaptimi, demak, bu yerda bir gap bor!
Nima bo‘lganda ham, quyonlar qirolligida biri biridan hayratlanarli ajoyibot-g‘aroyibotlar tez-tez ro‘y bermoqda edi. Birinchidan, o‘zlarining shakkoklarcha qo‘shiqlarini nafaqat chakalakzorda, hattoki qirol saroyining yaqin tevaragida ham barala aytadigan mast-alast quyonlar paydo bo‘lib qoldi. Ular yovvoyi mevalarni daraxt teshiklariga tashlab, achitib-bijg‘itish uchun ustini yopib, keyin bir teshik ochib, shu yerdan mast qiluvchi ichimlikni ichib, keyin tag‘in saqich bilan teshikni yopib qo‘yishning hadisini olishdi. Gohida ular o‘z kavaklarini boshqalarniki bilan adashtirib yuborar, shu asosda ko‘pdan-ko‘p anglashilmovchiliklar kelib chiqardi. Boshqalarning kavaklaridagi ichimliklarni ichib qochadigan olg‘irlar, hatto ularning qadamlarini poylab turib, o‘z xohishlariga to‘la erk beruvchi ashaddiy mazaxo‘rak ichuvchilar xususida esa, gapirib ovora bo‘lishning ham hojati yo‘qdek.
Ayniqsa, avvallari qirollikda faqatgina siyoh sifatida foydalanilgan marjon sharbati vaqti kelib kayfiyatni ko‘taruvchi ajo-yib ichimlikka aylanishi haqidagi hayratomuz kashfiyot amalga oshirilganidan keyin mast-alastlar har qadamda ko‘zga tashalanadigan bo‘lib qoldi.
Bu kashfiyot, bizga ma’lumki, Saroy Shoiriga tegishli edi. Kunlardan bir kuni u o‘zining yangi she’rlarini yozib o‘tirganida patqalamning yuqori qismini tishlab turib patning teshigidan marjon sharbatining tomchilarini beixtiyor ichiga tortib yubordi. O‘shandan keyin u bu sharbat ijodiy fikrlashiga qandaydir yordam berishini sezib qoldi.
Oxir-oqibat ishonch hosil qildiki, uning ijodiy fikri qog‘ozdagi she’r shaklida bitilguniga qadar siyoh ichiga kirishi kerak ekan. Ehtimol o‘sha ichkarida qandaydir sirli yozuv paydo bo‘lib, vaqti kelib yuzaga chiqadi, shekilli, deya o‘ylab u siyohdonga patqalamni tiqqancha ustiga yotib oladigan, ayni chog‘da, ichida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga bor vujudi bilan zehn soladigan bo‘lib qoldi.
Shu taxlitda Shoir o‘zining ijodiy uslubini judayam yashirmay va judayam ko‘z-ko‘z qilmay anchagacha yashadi. Uning xotini har kun erta tongda qirollik omboriga borib, boshqa oziq-ovqat mahsulotlari qatorida bambuk daraxtidan yasalgan idishda siyoh olib kelardi. Qirollik omborida siyoh zahirasi cheksiz bo‘lganligi uchun Xazinabon odatda Shoirning xotinidan ering buni nima qilyapti, yozyaptimi, ichyaptimi deb so‘rab o‘tirmas edi. Ehtimol hatto so‘ragandir ham va ehtimol ayol unga to‘g‘risini aytgandir ham. Ammo fanning tasdiqlashiga ko‘ra, o‘sha paytda quyonlar jamiyatida uning javobiga ehtiyoj yo‘q edi va hech kim bu javobga e’tibor qilmasdi.
Ammo hozirga kelib quyonlar Shoirning xotinidan tegishli javob olishga juda chanqoq edilar va ular, tabiiyki, yetarli javob oldilar ham.
– Nima balo, ering bu siyohlarni ichyaptimi? – qandaydir achchiq zaharxanda bilan emas, azbaroyi ajablanganidan so‘radi Xazinabon kattakon idishdan kichikroq ko‘zachaga siyohni to‘ldirib unga uzatar ekan.
– Ichishga ichmaydi-yu, har qalay, so‘rib o‘tiradi, – javob qildi Shoirning xotini.
– So‘rgani qanday? – hayratlanib so‘radi Xazinabon.
– Shunday, patqalamni og‘ziga olib teshigidan so‘raveradi, – tushuntirdi xotini.
– Oqibati qanday? – so‘radi Xazinabon.
– Yomon emas, – dedi Shoirning xotini, – yaxshi ishlayapti... Faqat kechqurunga borib anchagina kayfi oshib qoladi.
– Tilidan oladimi yo oyog‘idan? – aniqlashtirdi Xazinabon.
– Dam unday, dam bunday, – javob berdi xotin, – avvaldan aniq aytish qiyin...
O‘ringa Qo‘yilganlarning xotinlari orasidan bir nechtasi Xazinabon bilan Shoirning xotini o‘rtasidagi suhbatni zimdan eshitib turishgan edi. Shoirning xotini ketgan zahoti bu ayollardan birinchisi eri ko‘p yillar mobaynida “Quyonlar qirolligining shonli tarixi”ni yozib o‘tirganini aytib, bir ko‘zacha siyoh talab qildi. Shu bilan tarix boshlandi-ketdi.
Keyinchalik qirollikning Birinchi Bevasi boshchiligidagi bevalar o‘zlarining marhum erlari haqidagi xotiralarini yozib boshladilar va ular, darhaqiqat, kechqurunlari o‘tgan kunlarini eslab, o‘zlari aytanlaridek, “siyohlashib” o‘tirishadigan bo‘ldilar.
Oddiy quyonlar marjon sharbatining xususiyatlari haqida eshitgach, allaqachon unutilgan, lekin shunaqangi ajoyib qonunni qayoqdandir topib olishdiki, unda, jumladan, yozilishicha, “Quyonlar ta’limi uchun siyohni ayamaylik!” Bu qonun Qirol endigina hokimiyat tepasiga kelganida shaxsan uning o‘zi tomonidan joriy etilgan edi. Keyin u boshqa ishlarga alahsib qoldi-da, ta’limga qo‘l siltadi, siyoh zaxiralari esa, tobora ko‘payib bordi. Mana endi quyonlar kutilmaganda ilmga chanqoq bo‘lib qoldilar.
Ushbu zaxiralardan aqalli siyosiy manfaat ko‘rish umidida Qirol bu chanqoqlikka e’tiroz bildirib o‘tirmadi. Oradan ikki oy o‘tib, siyoh zaxiralari qariyb tugaganida, Bosh Olim sarflangan siyohlarni quyonlarning umumiy soniga bo‘lib, qirollik aholisining to‘liq o‘rta ma’lumotga egaligi haqidagi quvonchli xulosasini chiqardi.
Ana shundan keyin ta’limning misli ko‘rilmagan g‘alabasi munosabati bilan “Siyoh ayalmasin!” qonuni bekor qilindi. Saroy ehtiyojlari uchun mo‘ljallangan siyohning qolgan ozgina zaxirasi esa, qattiq tozalanib, yozish bilan bir qatorda ichiladigan ham bo‘ldi. Oddiy quyonlarni qonunni bekor qilish unchalik tashvishga solmadi. Chunki ular endilikda o‘z bilimlarini oshirish ustida mustaqil ishlab, yetilgan marjondan qo‘lbola siyoh tayyorlashni puxtagina o‘zlashtirib olishgan edi.
Sirli quyoncha esa, dam u yerda, dam bu yerda ko‘rinish berib qolar va har gal qandaydir parishonxotirlik hamda hazinlik bilan Gulkaram so‘rardi. Kunlardan bir kuni u hatto saroy derazasining shundoqqina tagidan o‘sgan sabzi daraxtining shoxida ham ko‘rinish berdi:
– Qirol amaki, Gulkaram yegim kelyapti, – so‘radi u Qirol yotoqxonasining derazasi oldidagi shoxning shundoqqina uchida chayqalib turib.
Qirolicha qo‘rqqanidan hushdan ketib qoldi. Qirol esa, soqchilarni oyoqqa qo‘yishga ulgurdi. Soqchilar sabzi daraxtini qurshab, quyonchaga tiriklayin, aqalli o‘lik holda taslim bo‘lishni taklif qildilar. Quyoncha hech qanday javob qilmadi. Ammo mutlaqo yeb bo‘lmaydigan, biroq og‘irgina sabzi daraxti mevasini soqchilarning boshlarini uquvsizlik bilan mo‘ljalga olib o‘qtin-o‘qtin tashlayverdi.
Soqchilarning bir qismi og‘ir jarohat oldilar, buning evaziga qolgan qismi jahlga minib, keyinchalik qirollikning solnomachilari yozganlaridek, yirik do‘ldek yog‘ilib turgan sabzilarga qaramay hujum bilan bu kutilmagan istehkomni qo‘lga kiritdilar.
Soqchilar barcha shoxlarni elak-elak qilib chiqdilar. Ammo quyoncha hech qaerda yo‘q edi. Shunda ular eman yaprog‘ining tagiga yashirinib oldi deya o‘ylab, tagiga to‘r tutib turganlari holda navbati bilan barcha shoxlarni bitta-bitta silkitib chiqdilar.
Yana bir necha soqchilar ana shu silkituvchilar tomonidan jarohatlandilar. Axiyri qandaydir yengilgina jism to‘rga tushib, unga o‘ralib qoldi.
Ammo, evoh, qirollikni kim suvdek chayqayotganini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish uchun chiqqan Qirolning battar jig‘ibiyroni chiqdi. Toki u saroydan chiqib sabzi daraxti qoshiga kelguniga qadar o‘ttiztacha og‘ir jarohatlangan soqchilarni yonidan olib o‘tishgani ham holva ekan! To‘rning qoshiga kelib, uni ehtiyotkorlik bilan ochtirib qarasa, ichida olmaxon turibdi!
–Mayli, biz uning quyonlik terisigacha yetib boramiz, – dedi Qirol Himoyasi Boshlig‘i va olmaxonni o‘ralgan to‘r-po‘ri bilan jinoyatchi quyonlar so‘roq qilinadigan binoga olib kirishni buyurdi.
– Yana shunday bir hujum bo‘lsa – men qo‘shinsiz qolaman, – dedi Qirol, jang maydonini g‘am-alam va jirkanish-ijirg‘anish bilan ko‘zdan kechirar ekan.
Gap shundaki, quyonlar qirolligida Qirol Himoyasi Qirollik Himoyasini anglatar edi va, tabiiyki, u lashkar hisoblanardi. Lashkar bambuk nayzalari, bambuk tayoqlari va kaktus ignalarini otuvchi bambuk naylari bilan qurollangan edi. Bu bambuk naylarining shikastlash kuchi to‘tiqushgagina yetardi. Lekin u yerliklarning terisiga ham, tabiiyki, ilonlarning qalindan-qalin terisiga ham mutlaqo ta’sir qilmasdi.
Mohiyatan olganda, lashkar quyonlar mulki yoki inini talagan mayda kemiruvchilarga, shuningdek, hatto asosan isyon ko‘targan quyonlarga qarshi kurashga mo‘ljallangan edi.
Toki bunday noxush voqea qayta takrorlanmasligi uchun derazasi ustida osilib turgan shoxni chopib tashlashga buyurib, Qirol tergov natijalarini kutgani saroyga kirib ketdi.
Afsuski, miq etmay turaverganligi sababli olmaxonni tergov qilishning mutlaqo iloji bo‘lmadi. Uni gapirishga majbur qilishning imkoni yo‘q edi. Chunki olmaxonning tanasi, aniqrog‘i, quloqlari quyonlar qirolligidagi qiynoqning yagona usuliga mutlaqo moslashmagan edi.
Qiynoq shunday ediki, quyonning quloqlarini qattiq arqon bilan bog‘lab qo‘yardilar. Bu arqonning bir uchini shipning tagidagi to‘sindan o‘tkazib bog‘lardilar-da, ikkinchi uchini unga tutqazardilar. To‘sinning naryog‘iga o‘tkazilgan arqondagi kattakon tugun uning quyon qulog‘idan osilgan tomonga sirg‘alib o‘tib ketmasligini ta’minlardi (hammasini puxta o‘ylagan edi-da ayyorlar!). Osilib turgan quyon cho‘zilayotgan quloqlarining dahshatli og‘rig‘idan qutulish uchun bor kuchi bilan tortinib to‘singa yetib olishga intilardi.
Agar bunday qiynoqlarni yengib o‘tib to‘singa yetib borganidan keyin quyon o‘z aybiga iqror bo‘lsa, uni aybiga yarasha jarima to‘lash sharti bilan qo‘yib yuborishardi. Agar iqror bo‘lmasa, uni qayta yerga tushirib, qiynoqni qayta boshlashardi.
Olmaxon qiyofasiga kirib olgan quyonning quloqlari shu qadar kichkina ediki, ularni arqon bilan hech qanaqasiga bog‘lab bo‘lmasdi. Nima qilishlarini bilmay boshlari qotib turishganida chakalakzordan kutilmaganda yangi xabar kelib qoldi: quyoncha ozodlikda ekan, hatto u bir necha mas’ul quyonlardan Gulkaram so‘rashga ulguribdi.
Yaxshigina izza qilingan Himoya Boshlig‘iga olmaxonni qo‘yib yuborishga to‘g‘ri keldi. Har ehtimolga qarshi mergan quyonlarga yashirin topshiriq berdiki, agar ozodlikka chiqqan olmaxon yo‘lida birinchi duch kelgan daraxtga chiqib ketmay uning yonidan o‘tib ketsa, qochishga urindi degan bahona bilan otib tashlansin.
Buyoqda esa, quyonlarning itoatsizligi kundan-kunga kuchayib bormoqda edi. Jarchi tomonidan Qirollik O‘tlog‘ida e’lon qilingan gipnozning ta’siri haqidagi ertalabki ma’lumot oshkora masxara bilan kutib olindi.
Bu mojarolar tufayli quyonlar bilan maymunlar o‘rtasidagi do‘stona aloqalarining butkul uzilib ketishiga bir bahya qoldi. Gap shundaki, O‘ychanning o‘g‘illaridan bittasi (darvoqe, ular to‘rtta bo‘lib, hammasi o‘taketgan janjalkash edi) suv ichiladigan joyda yoshgina maymunchani tutib do‘pposlabdi. U maymunchani qachonlardir, emishki, otasini sotayotganlarini bilsa ham hech kimga hech nima demaganlikda ayblab urgan ekan. Bu maymunchaning onasi haddidan oshgan quyonni jazolashni talab qilib chiqdi. Bolasidan talab qilinayotgan narsa, uning aytishicha, aslida, quyonlarning o‘zlaridan talab qilinishi kerak ekan! Janjalni tinchitish uchun eng nozik diplomatiya usullari ishga solindi. Chunki u judayam yuqoriga Qo‘yilganlarning manfaatlariga daxl qilmoqda edi-da.
Zararkunanda quyoncha esa, dam u yerda, dam bu yerda paydo bo‘lib qolmoqda edi. Uni qirollikning jamiki burchak-burchaklaridan qidiraverib Qirol Himoyasi mas’ullarining oyog‘i toldi. Axir, quyonchaning kalaka qiluvchi iltimos bilan har bir paydo bo‘lishi Gulkaram yetishtirish bo‘yicha ulkan dasturning sharmandasini chiqarmoqda edi-da!
Quyonchaning belgilari azbaroyi quyonlarning diqqatini o‘ziga tortish uchun karam yaprog‘iga yozilib, chakalakzorning ko‘pgina daraxtlariga osib qo‘yildi. Har qalay, quyonlar Qirolning farmonini o‘qisinlar-u, lekin karamning o‘zini yeya olmasinlar deb u yetarli, demoqchimizki, bo‘y yetmas darajadagi balandlikka osib qo‘yilgan edi.
Shunga qaramay, zararkunanda quyoncha har gal izsiz g‘oyib bo‘laverdi.
– Bu fitna! – derdi Qirol Himoyasi Boshlig‘i. – Ildizlari ayrim O‘ringa Qo‘yilganlarga borib tutashuvchi fitna bu!
Kunlardan bir kuni bir mast-alast quyon Qirollik O‘tlog‘idan to uyasiga qadar zimdan kuzatilib, poyintar-soyintar, lekin shubhali ming‘irlashlari eshitilib, yozib olinib, oxirida o‘zi qo‘lga tushirildi.
– ...U bo‘lsa menga, – derdi bu mast, – “Men sizga Gulkaram, Gulkaram...” Men bo‘lsam, unga “Gulkaramingni boshimga uramanmi! Tobutda ko‘rdim o‘sha Gulkaramingni! Men, masalan, o‘z sharbatimni ichdim-da, o‘zim yerliklardan kavlab olgan sabzi bilan gazak qildim... Sening Gulkaramingni bo‘lsa, kim ko‘rgan, xo‘sh?” U bo‘lsa, tag‘in o‘sha gapni aytadi: “Men sizlarga Gulkaram, men sizlarga hamma narsani, sizlar bo‘lsa... he, yaxshilikni bilmaganlar...” Men bo‘lsam, unga: “Sen bizga hamma narsani? Yo‘q, sen bizga hech narsani va biz senga hech narsani”. U bo‘lsa, tag‘in: “Men senlarga Gulkaram, men senlarga hamma narsa...”
Bu shubhali quyon qo‘lga olinib, Himoya Boshlig‘iga jo‘natildi. Ko‘pgina belgilariga ko‘ra, u Qirolning mashhur sayri chog‘ida so‘qmoqdan alamzadalik bilan ming‘irlab o‘tib ko‘zdan yashiringan o‘sha isyonkor quyonga o‘xshash tuyuldi. Kechqurun undan nimanidir aniqlashning iloji bo‘lmadi. Ertalab esa, uni tergov uchun Himoya Boshlig‘ining o‘zi chaqirtirdi.
Qirol Himoyasi Boshlig‘i o‘z xonasida o‘tirib tergovga tayyorgarlik ko‘rar ekan, kecha shubhali so‘zlarni ming‘irlagan mastga zimdan ko‘z yugurtirib patqalamini tuzatgan bo‘ldi.
To‘g‘rirog‘i, badmastning o‘ziga emas, quloqlariga zimdan ko‘z yugurtirdi. Ko‘p yillik faoliyati mobaynida u tergov ostidagi quyonlarni quloqlarining shakliga qarab baholashga o‘rgangan edi. Ba’zi bir quloqlarning tagi ingichka bo‘lib, tepaga qarab anchagina keskin (tajribali ko‘z uchun, albatta) kengayib borar ediki, bu Himoya Boshlig‘iga haqiqiy estetik zavq-shavq bag‘ishlardi. Bunday quloqlar osish chog‘ida agar ipak bilan bog‘lasang ham hech qachon arqondan sirg‘alib chiqib ketmaydi.
 O‘sha fitnachida ayni shunday quloqlar bor edi. Uning fitnachi ekaniga Himoya Boshlig‘ining ishonchi komil edi. Quloqlarining o‘ziyoq uning aybdorligidan bevosita bo‘lmasa-da, har qalay, asosli dalil bo‘lib xizmat qila olardi.
Jinoyatchi badmast o‘z quloqlarining shubha uyg‘otuvchi shakli xususida mutlaqo o‘ylamay, hozirgina kotiba marjon sharbatidan tayyorlangan toza siyoh bilan shundoqqina ko‘z oldida to‘ldirgan o‘z quloqlaridan-da jozibaliroq siyohdondan ko‘z uzmas edi.
– Demak, soqov-soqov o‘yinini o‘ynayveramizmi? – nihoyat so‘radi Himoya Boshlig‘i va siyohdonni o‘zi tomonga biroz surib qo‘ydi. Narigi tarafda turgan jinoyatchi quyon beixtiyor siyohdonning ortidan harakatga keldi.
– Boshliq amaki, Gulkaram yegim kelyapti, – kutilmaganda tanish ovoz eshitildi.
Himoya boshlig‘i seskanib ketdi. Boshini ko‘tarib deraza tokchasida xuddi chiqmagan ovozni eshitmoqchi va paydo bo‘lmagan narsani ko‘rmoqchidek mahzun qiyofada o‘tirgan quyonchaga ko‘zi tushdi.
Himoya Boshlig‘i quyonchaning bexos ko‘rinish berishi bilan ro‘parasida o‘tirgan jinoyatchi badmast quyon o‘rtasidagi bog‘liqlikni il-g‘ab olish uchun ko‘zlarini tag‘in badmastga tikdi. Ammo u siyoh bilan to‘latilgan siyohdonning jozibasiga mahliyo bo‘lib, aftidan, hech nimani eshitmagan edi.
– Derazaga qara! – dedi Boshliq ohistagina va boshi bilan imo qildi. U jinoyatchi quyonchaning kutilmaganda paydo bo‘lib qolishi, agar o‘zaro bog‘liq bo‘lsa, badmastni shoshirib qo‘yadi, deb o‘yladi.
– O‘g‘lingizmi? – so‘radi badmast derazaga ko‘z qiri bilan qarab, avzoyidan, siyohdondan hech ko‘ngil uzolmay.
Yo‘q, bu uni tanimasligi aniq, deb o‘yladi Himoya Boshlig‘i.
– Men bunaqangi o‘g‘ilni... – po‘ng‘illadi u va bir muddat jim qolib, mahzun quyonchaga sinchiklab tikildi. Muhimi, deraza taqa-taq yopiq edi. Bas shunday ekan, u ichkariga qanday kirib oldi, mutlaqo tushunib bo‘lmas edi.
– Sen kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi? – so‘radi Himoya Boshlig‘i quyonchaning paydo bo‘lishi saroyning ichki hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatishi, ayni chog‘da, uning paydo bo‘lishini O‘ringa Qo‘yilganlarning fitnasi bilan qanday qilib uzviy bog‘lash mumkinligi xususida qattiq bosh qotirar ekan.
– Bilaman, – dangal javob qildi quyoncha. Bu gal uning hazin ovozi o‘zining bilishidan hech qanday yaxshilik kutmayotganini ko‘rsatib turgandek edi.
– Demak, taslim bo‘lgani kelibsan-da? – Himoya Boshlig‘i quvonganidan o‘z tusmolini beixtiyor ovoz chiqarib aytib yubordi.
Shunga qadar quyoncha o‘zining haqoratomuz iltimosidan boshqa hech qachon hech nima demagan edi. Endi bo‘lsa, uning xonasida kutilmaganda paydo bo‘lib tilga kirib turibdi! Himoya Boshlig‘i oldinda uni katta ishlar kutayotganini his qildi. U beixtiyor xirgoyi qilib qo‘lini qo‘liga ishqadi. Kallasi qattiq ishlab ketdi.
– Saroyda qanday paydo bo‘lib qolganingni men bilaman, – dedi Boshliq, – sabzi daraxtiga hujum chog‘ida sen Qirolichaning yotoqxonasiga sakrab tushib olgansan... Shuning uchun ham o‘shanda seni topisholmagan... Ammo sen qattiq qo‘riqlanadigan bo‘limimizda qanday paydo bo‘lib qolding o‘zi? Mana shunisi meni ajablantiryapti. O‘z ixtiyoring bilan iqror bo‘lishing oladigan jazoyingni yengillashtiradi, shuni unutma!
– Mening ruxsatnomam bor, – dedi quyoncha o‘sha-o‘sha mahzunlik bilan va o‘zining bir umrlik yetimligiga ishora qilgandek qo‘shib qo‘ydi. – Bir kishilik.
– Ha, darvoqe, ruxsatnoma, – dedi Himoya Boshlig‘i ich-ichidan suyunib, – ammo uni kim bergan... Men-ku, albatta, bilaman, lekin sen o‘zing...
– Siz, – dedi quyoncha va bir nimani qo‘liga tutqazdi.
– Men?! – hayratlanib so‘radi Himoya Boshlig‘i aqldan ozgudek nafasi bo‘g‘ilib. Ayni chog‘da, fitnachilar shunday makkorona yo‘l bilan unga tuhmat uyushtirmoqchi bo‘layotganini taxmin qildi.
– Ha, siz, – mahzun ovozda takrorladi quyoncha va misli ko‘rilmagan bezbetlik bilan unga hattoki tashqi ko‘rinishidanoq ruxsatnomaga o‘xshamaydigan qandaydir titilib ketgan lattani uzatdi.
Ayni shu bezbetlik Qirol Himoyasi Boshlig‘ining muddatidan avvalroq jazavaga tushishiga sabab bo‘ldi. U stoli ustidagi maymunlar delegatsiyasining qadimiy sovg‘asi bo‘lmish og‘irgina kokos yong‘og‘ini olib quyon tomonga uloqtirdi.
Salmoqligina yong‘oq oynani sindirib o‘tib bir lahzadayoq Qirollik saroyining ichki hovlisiga borib tushdi. Eshitilgan tovushdan ma’lum bo‘ldiki, u yorilib, ichidagi suyuqlik atrofga sachrab ketdi.
– Yorildimi? – dedi quyoncha, Himoya Boshlig‘iga tuyulishicha, haqoratomuz tarzda har ikki ma’noni nazarda tutib.
Quyoncha boshqa hech nima demay derazaga burildi va oyna kesib ketmasligi uchun ohista egilib, bir qo‘li bilan quloqlarini bukladi. Oynaning narigi tarafiga chiqib, karniz ortida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Quloqlari bir muddat deraza ortida ko‘rinib turishi uning karnizda osilgan holda qaerga sakrashni o‘ylayotganidan dalolat berardi.
Quloqlar ko‘zdan yo‘qolgan zahoti Himoya Boshlig‘i o‘rnidan sapchib turib deraza qoshiga keldi-da, boshini teshikka ehtiyotlab tiqqancha pastga qarab qichqirdi:
– Hech kim o‘tmadimi?
Pastda yurgan soqchilar yorilgan kokos yong‘og‘ining parchalarini ishtiyoq bilan yalab-yulqamoqda edilar. Go‘yo pastda pul to‘la ko‘zacha yorilgan-da, ular atrofga sochilib ketgan tangalarni qidirayotgandek edilar. Ulardan bittasi kattagina yong‘oq bo‘lagini qo‘lida ushlab, osmonga chalqaygan ko‘yi uni basharasi ustida tutib turar edi, (shuning uchun ham u boshliqni birinchi bo‘lib payqagan edi). U so‘nggi tomchilarni og‘ziga tomiza turib javob berdi:
– Hech kim, xo‘jayin!
Boshqa soqchilar ham boshlarini ko‘tarib qaradilar va kutilmaganda qichqirishga tushdilar:
– Rahmat, xo‘jayin! Yana tashlamaysizmi?..
Boshliq jimgina deraza sinig‘idan kallasini ichkariga oldi. Shu asnoda deraza raxida yotgan, qirollik omborxonasining muhri bosilib, anchagina qovjiragan karam yaprog‘ini ko‘rib qoldi.
–Nima bo‘layotganini iblis biladi, – dedi Boshliq va karam yaprog‘ini jahl bilan otib yuborib joyiga o‘tirdi.
– Qochib qoldimi? – so‘radi badmast allanechuk jonlanib va karam yaprog‘i uchib tushgan tomonga ko‘z tikib.
Boshliq Badmastga qaradi. Ularning ko‘zlari to‘qnashdi.
– Qochib qoldi, – o‘ziga o‘zi javob berdi badmast va uning ko‘zlari isyonkorona chaqnab ketdi. – Yaxshi emas-da bu... Ayniqsa, taslim bo‘laman deb kelganida... siz uni almisoqdan qolgan kokos yong‘og‘i bilan urib qochirib yubordingiz.
– Qani, ko‘zdan yo‘qol! – keskin buyurdi Boshliq. – Lekin shuni yodingda tut: sen hech nima eshitmading, hech nima ko‘rmading.
– Men-ku, ketaman, ketaman, – dedi badmast joyidan qo‘zg‘olmay va o‘sha-o‘sha siyohdonga qattiq ko‘z tikib, – lekin u taslim bo‘lishga kelganida... Buning ustiga, qirollikning jinoyatchisi... Yong‘oq o‘qtalib qo‘rqitishga haqqingiz yo‘q edi-da...
– Mayli, ich-da, ko‘zimdan yo‘qol, – Himoya Boshlig‘i siyohdonga imo qildi.
– Sizning sog‘ligingiz uchun, xo‘jayin, – dedi quyon va anchagina katta siyohdonni bir ko‘tarishda bo‘shatdi. Shundan keyin egilib, hali boshliq otib yuborgan karam yaprog‘ini oldi-da, uni bir silkitib, ko‘ksiga ishqadi, hidlab ko‘rdi va og‘ziga solib chaynay boshladi. Ayni chog‘da u karam yaprog‘ini keraksiz narsa bo‘lgani bois yerdan olib og‘ziga tiqqani, aks holda siz buni stol ustiga qo‘ygan bo‘lar edingiz-ku, to‘g‘rimi, degan ma’noni o‘zicha anglatgan bo‘ldi.
Yesang ye zahringga, qaytaga yaxshi bo‘ldi, deb o‘yladi Boshliq oddiy quyonlar qanchalik jadal ravishda surbetlashib borayotganiga yana bir karra hayratlanib.
– Qirollikniki, tozalangani, – nihoyat, tamshana turib xo‘rsindi badmast, – mana buni ichimlik desa bo‘ladi...
U bir zumda kayfi oshib, Himoya Boshlig‘iga jinoyatchi quyonchani qanday tutish mumkinligini o‘rgata boshladi, ayni chog‘da, yana himmat qilmaysizmi degandek siyohdonni qo‘lida o‘ynatdi.
Ammo shunda Himoya Boshlig‘i o‘zining mashhur yovqarashini qildiki, natijada badmast darrov hushyor tortdi:
– Tushunarli, xo‘jayin, – dedi u va siyohdonni joyiga qo‘yib ortiga tisarilgancha xonadan chiqib ketdi.
Juftakni rostlamay ham ko‘rgin edi, deb o‘yladi Boshliq mash-hur qarashining ta’sir quvvatidan mamnun bo‘lib. U yana quyoncha qandaydir saroy fitnasi bilan bog‘liqmi, agar bog‘liq bo‘lmasa, O‘ringa Qo‘yilganlarning hali fosh etib ulgurilmagan fitnasi bilan bog‘lash nojo‘ya bo‘lib chiqmasmi ekan, deb ham o‘yladi. Kotibasini chaqirib, ertalabdan beri birov o‘zini so‘ragan-so‘ramaganini aniqlashtirdi.
– Bir quyoncha kelib siz uni qidirayotganingizni aytdi, – dedi kotiba.
– Xo‘sh, sen-chi? – so‘radi Boshliq.
– Men aytdimki, – hisobot berdi kotiba, – Boshliq kerak bo‘lsa, kir-da kut... Nima gap, tinchlikmi?
– Demak, kim meni so‘rasa, – qovog‘ini uyib dedi Boshliq, – bemalol kirib bahuzur kutaversin ekan-da, a?
– Axir, uning qo‘lida qirollikning maxsus karam yaprog‘i bor edi-da, – o‘zini oqladi kotiba. – Axir bu eskirgan bo‘lsa ham bekor qilinmagan ruxsatnoma shakli-ku! Nima bo‘ldi o‘zi? Deraza oynasi sinibdi, qulog‘ingiz ham qonab turibdi?! Suiqasdmi?
– Qirollikning baxtiga amalga oshmay qolgan suiqasd, – dedi Himoya Boshlig‘i. – Ammo bu qanaqangi rasvogarchilik bo‘ldi? U Qirolichaning buyrug‘iga binoan olingan karam yaprog‘ini qo‘lida ushlab turib, bu ruxsatnomani siz bergansiz deb da’vo qilyapti-ya! Yaxshiyamki, guvohlar bor edi. Xavfli jinoyatchi saroyda... Hamma kirish, ayniqsa, chiqish yo‘llari yopilsin! Siyoh quy, faqat siyohdonga emas, kattaroq qadahga quy, jin ursin! O‘ylashimcha, u saroy raqqosalari orasiga yashiringan bo‘lsa kerak. Raqqosalarni yaxshilab tekshirib chiqishga to‘g‘ri keladi!
Saroyga kirish va, ayniqsa, chiqish eshiklari mahkam yopilganiga qaramasdan, ertasiga Qirol quyonchaning endi qirollikning bir chekkasidagi yangi xurmacha qiliqlari haqida o‘ta noxush xabar oldi.
Bu xususda Bosh Xazinabonning o‘zi yashirin xabar berdi. Gap shundaki, vaziyatning qaltislashayotganligi munosabati bilan Qirol o‘z saltanatining eng sokin joyida yashirin karam omborxonasi qurishga buyruq bergan edi. Mabodo qirollik haqiqatan ham yemiriladigan bo‘lsa, u xotini va yaqin safdoshlari bilan marjon sharbatiga bo‘yalib olib, uzoq mamlakatdan kelgan qora tanli quyonlar oilasi qiyofasida yashashni mo‘ljallab qo‘ygan edi.
Mana endi, ma’lum bo‘lishicha, kuni kechagina Bosh Xazinabon besh nafar ishchi quyon yordamida omborga yangi mahsulot olib kirganida karamlar xirmonining qoq tepasida xuddi tub yerliklarning bosh chanoqlari ustida (darvoqe karamdan farqli o‘laroq umuman yeyishga yaroqsiz) kichkina g‘amgin Kosheyga (jinsifat maxluqqa) o‘xshab o‘tirgan quyonchani qo‘rib qolishibdi!
U quyonlarni ko‘rib odatdagidek Gulkaram so‘rabdi. Padarqusurning oddiy karam xirmonining ustida o‘tirgani nazarda tutilganda, bu gap avvalgilaridan besh battar masxaraomuz eshitilibdi. Zotan, bu gap o‘zi ustida o‘tirgan barcha zaxiralarning yeyishga mutlaqo yaroqsiz ekaniga amin bo‘lgan kimsaning burun jiyirishiga o‘xshab ketibdi.
– Men haqimda hech nima demadimi u, – so‘radi Qirol Bosh Xazinabonining hikoyasini qovog‘ini uyib eshitib bo‘lgach.
– Yo‘q, – javob qildi Bosh Xazinabon, – ammo shunisi qiziqki, ishchi quyonlardan biri tepaga ko‘tarilganida quyonchaning o‘rnida past-dan quyonning quloqlariga o‘xshab ko‘rinadigan ikkita yirtilgan yaprog‘i bor bir bosh karam yotgani ma’lum bo‘ldi.
– Shunisi aniqki, – sovuqqonlik bilan javob qildi Qirol, – yashirin omborning endi yashirinligi qolmadi!.. Anovi ustasi farang Himoya Boshlig‘i bo‘lsa, uni saroyimdan qidirib, bunisi yetmagandek, mening raqqosalarimni silab-siypab yuribdi. Aytishim kerakki, do‘stlar, yana ikki-uch oydan keyin quyonlar qirolligi ilonlar ishlab chiqarish kuchlarining susayib ketishi oqibatida yemiriladiganga o‘xshab qoldi.
Yo‘q, quyonlar qirolligi barbod bo‘lmadi. Chunki ayni shu tarixiy kunda Cho‘li-Ilon sudralib (shuning uchun ham tarixiy kun-da bu!), Ulug‘ Bosh-qoshning yer osti saroyiga yetib keldi-da, o‘z kashfiyotini aytib berdi.
Ulug‘ Bosh-qosh saflari anchagina siyraklashib qolgan ilonlar qavmini yig‘ishga buyurdi. Ayrimlarini ko‘tarib olib kelishga majbur bo‘lishdi. Sababi ular ochlikdan shu qadar holsizlanib qolgan edilar.
Ulug‘ Bosh-qosh ayni madhiya ijro etayotgan paytda saroyiga kiraverishda o‘sib turgan anjir daraxtiga chiqib olgan bir ilon shoxdan to‘ppa-to‘g‘ri Shohning shundoqqina yoniga shalop etib yiqilib tushsa bo‘ladimi! Madhiyani to‘xtatishga majbur bo‘lgan Shoh u endi nima qilar ekan deb bir muddat kuzatib turdi.
Sharmandalarcha yiqilib tushgani, ayniqsa, Ulug‘ Bosh-qosh yastanib yotgan joyning shundoqqina qoshida bunday baxtsiz voqea ro‘y berganidan qo‘rqqan ilon o‘ziga bo‘ysinmayotgan gavdasini chor-nochor silkitib sudralmoqchi bo‘ldi. Bu hol shohda va yaqinroqda yotgan bosh-qa ilonlarda yurakni siqadigan kayfiyat uyg‘otdi, albatta.
– Buyuk Ajdahoning haqqi-hurmati, endi jimgina yotaver-da, – nihoyat, tilga kirdi Shoh va, madhiyani davom ettirishga ham hushi bo‘lmay, yoshligi uchun bilmaydiganlarga o‘z vaqtida jazolanib badarg‘a etilgan, endilikda qiziq bir taklif bilan kelib turgan Cho‘li-Ilon haqida qisqacha ma’lumot berdi.
Shundan so‘ng taklifga binoan Cho‘li-Ilon kamtarlik ham viqor bilan o‘z nazariy kashfiyoti va uning to‘la ravishda muvaffaqiyatli yakunlangan tajribada qanday sinab ko‘rilgani haqida axborot berdi.
– Balki u sillasi qurib holdan toygan quyondir, – so‘radi hamma narsani qora rangda ko‘rishga yomon o‘rgangan ilon, – balki uni bo‘g‘ishingga ham hojat qolmagandir?
– Albatta, – javob qildi Cho‘li-Ilon, – quyonning ahvoli maqtagulik emas edi. Ammo la’nati cho‘lda faqat kaltakesaklar bilan sichqonlarnigina yeyverib mening o‘zim ham zo‘rg‘a turganimni hisobga oling-da siz!
– Faqat o‘zing haqingda gapiraverasanmi? – vishilladi bunga javoban ilonlar. – Bizning ahvolimizga ham bir qarab qo‘ysang-chi!
– Bilaman, – dedi Cho‘li-Ilon yana-da yaqqolroq seziluvchi kamtarlik ham viqor bilan, – shuning uchun huzuringizga keldim-ku, axir... Endilikda gipnozsiz butunlay yangicha usulda quyonni tinchitganimdan keyin, ko‘rib turganlaringizdek, o‘zimni ancha dadil va xotirjam his qilyapman.
– Sen uni qachon o‘zlashtirding o‘zi? – birdan savol tashladi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Shu bugun, – javob qildi Cho‘li-Ilon, – nima, men bunisini aytmadimmi?
– Senga maza, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh og‘ir xo‘rsinib, – nonushta qilib olibsan. Men bo‘lsam, haligacha nahorimni ochganim yo‘q...
Ilonlar, garchi aynan nimaligini o‘zlari ham bilmasalar-da, nimanidir yaqqol his qildilar. Har qalay, Ulug‘ Bosh-qosh bekor hasrat qildi. Aniqrog‘i, Cho‘li-Ilonga hasad ko‘zi bilan boqdi. Hasad qildimi, demak, uning bir afzalligi borligini tan oldi! Ayni lahzalarda ilonlarni Ulug‘ Bosh-qoshning ulug‘ligiga shubha-gumon hissi chul-g‘ab oldi. To‘g‘ri, quyonlarda bo‘lgani kabi, ilonlar qavmining ham o‘zaro munosabatlari izdan chiqqan edi. Hatto ertalab Ovchi-ilon ham o‘zini tutib turolmasdan Ulug‘ Bosh-qoshga qo‘pol piching qildi.
– Hoy oshna, Ulug‘ Bosh-qoshning yoshi nechchida o‘zi? – so‘radi orqa qatordagi bir ilon boshqasidan.
– Kim biladi deysan, – vishilladi u, – yaxshisi, Cho‘li-Ilonni eshitaylik, u bo‘ladigan gapni gapiryapti...
Savollar yog‘ilib ketdi. Cho‘li-Ilon ularga tobora kamtarlik bilan aniqroq javob qaytaraverdi.
– Bo‘g‘ish jarayonining ustki va ostki chegaralari qanday o‘zi? – so‘radi ilonlardan biri.
– Birodarlar, – javob qildi Cho‘li-Ilon, – ustki va ostki chegaralar xususida men hozircha aniq bir nima deyolmayman. Lekin oltin o‘rtaliq bilan quyonni, aminmanki, bemalol uddalay olamiz!
– Muhimi shu-da! – mamnuniyat bilan vishillashdi ilonlar.
– O, go‘zal va maftunkor oltin o‘rtaliq! – beixtiyor oh tortdi qachonlardir quyonoyga bir bosh karam olib kelaman deb yerliklar tomonidan o‘lasi qilib kaltaklangan ilon.
– Quyi chegarani qaydam, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh va ilonlarga g‘alatiroq bir nazar tashladi, – biroq yuqori chegarani biz hozir amalda sinab ko‘ramiz... Bos Kaltabaqayni!
Ilonlar kutilmagan da’vatdan seskanib ketdilar. Cho‘li-Ilon Kaltabaqayga tappa tashlandi. Lekin yerda bo‘lsa-da, shundoqqina daraxt tagida yotgan Kaltabaqay jon-jahdi bilan harakatga kelib, daraxt tepasiga o‘ralab chiqib ketishga ulgurib qoldi.
– Daraxtda bo‘lsayam bo‘g‘ uni! – qizishib qichqirdi Ulug‘ Bosh-qosh.
– Axir, mening daraxtda bo‘g‘ish tajribam yo‘q-ku, – ikkilandi Cho‘li-Ilon.
– Uning qachon daraxtdan tushishini kutib o‘tiramizmi endi? – betoqatlanib so‘radi ilonlardan biri.
– Ovora bo‘lasanlar, men hech qachon tushmayman, – javob qildi Kaltabaqay. – Menga bu yerda ham yemish yetarli!
Ilonlar Kaltabaqayni uyaltira boshladilar. Biroq u qavmdoshlarining vishillashlariga parvo ham qilmay, qo‘shni daraxtda osilib turgan bananlar shodasi tomon cho‘zildi. Bahuzur yeb, po‘chog‘ini ilonlar ustiga ota boshladi. Ustlariga chapillab tushgan po‘choqlardan ilonlar asabiy seskandi.
– Sen ilon emas, maymunsan! – dedi Ulug‘ Bosh-qosh va tag‘in o‘z qavmiga birrov ko‘z yugurtirdi. – Unda tajribani G‘ilayning ustida o‘tkazasan... Qani G‘ilay?
– Farmoningiz bosh ustiga! – o‘sha-o‘sha kamtarlik bilan aniq javob qildi Cho‘li-Ilon.
– Nachora, – dedi G‘ilay, – men qayta quriladigan yoshdan o‘tdim... Mana, meni bo‘g‘sang bo‘g‘a qol...
Cho‘li-Ilon bir lahzada dumaloq holatdan uzunchoq holatga o‘tib G‘ilayga tashlandi. Ular bir-birlariga chirmashdilar. Ammo G‘ilay, bizning zamonamizda holdan toygan bokschi raqibiga osilib qolganidek, beixtiyor Cho‘li-Ilonga osilib qoldi.
– Sen qarshilik ko‘rsat, qarshilik ko‘rsat! – qichqirdi Shoh. – Axir, biz chakalakzor sharoitidagi tajribani ko‘rishimiz kerak-ku!
– Qarshilik ko‘rsatishga holim qani? – dedi G‘ilay va shu ondayoq jon taslim qildi.
– Aqalli o‘limining umumiy ishimizga foydasi tegdi, – dedi Ulug‘ Bosh-qosh. – Men hamisha aytamanki, ichida quyon gapiradigan ilon bizga kerak ilon emas!
– Shunisi o‘ziga xoski, – dedi Cho‘li-Ilon. – G‘ilayning o‘ziga o‘ralib qolgan jasadini qat’iy bir harakat bilan otib yuborar ekan, – tajribadagi jonzot qarshilik ko‘rsatib tipirchilasa, tajriba nisbatan muvaffaqiyatliroq o‘tadi. Bu tipirchilash butun mushak tizimini harakatga keltirib, yutish ishtiyoqini kuchaytiradi.
– Anavi jonsiz jasadni ko‘zdan yo‘qotinglar! – dedi Ulug‘ Bosh-qosh. – Biz yangi eraga kirib kelyapmiz. Bu erada G‘ilayga o‘xshagan nogironlar ham, hali daraxtdan silkitib tushirishimiz kerak bo‘lgan Kaltabaqayga o‘xshagan tug‘ma nogironlar ham bo‘lmaydi. Cho‘li-Ilon Ulug‘ Bosh-qoshning, ya’ni, mening birinchi o‘rinbosarim va bir umrlik vorisim qilib tayinlanadi. Chakalakzor bo‘ylab tarqalinglar! Tajribani o‘rganing, mashq qiling, o‘z tabiatingizni takomillashtiring!
Shunday deya u yakkama-yakka suhbat uchun o‘z vorisini boshlab yer osti saroyiga tushib ketdi.
Shu kundan e’tiboran ilonlar Cho‘li-Ilonning rahbarligida muttasil mashq qila boshladilar. U bo‘g‘uvchi paylarni takomillashtirishning bir necha mumtoz mashq usullarini ishlab chiqqan edi.
Masalan, ilonlarning ikki guruhi bir ilonni ushlab ikki tomonga kim o‘zarga tortqilashadi. Daryoning qumloq sohilida quyonning somon tiqilgan po‘stagi qo‘yilib, unga tappa tashlanib bo‘g‘ish usullari mashq qilinadi.    Ayniqsa, shunday bir mashq katta shuhrat qozondi. Ilon yonma-yon o‘sib turgan ikki navqiron daraxtni tanlab, ulardan birining tepasiga o‘rmalab chiqadi-da, uning shoxiga dumi bilan o‘ralib oladi. So‘ngra o‘zini narigi daraxtga siltab tashlab, unga boshi bilan o‘ralib oladi-da, tortishadi-bo‘shashadi, tortishadi-bo‘shashadi. Soatlab shunday mashq qilindi, toki har ikki daraxtning uchlari bir-birlariga teng burchak ostida egilsinlar va bu butun paylar tizimining baravar rivojlanishiga xizmat qiladigan bo‘lsin.
Kunlardan bir kuni Cho‘li-Ilon boshqa ilonlarni chaqirib, Ulug‘ Bosh-qosh vafot etganini e’lon qildi. Ayni chog‘da, uning Haykaltarosh-Ilon tomonidan mo‘miyolangan jasadi o‘zining ovchilik g‘alabalarini aks ettiruvchi haykallari qoshida mangu qolajagini ham ma’lum qildi.
– Ulug‘ Bosh-qoshning vasiyatiga binoan, – dedi u so‘zining oxirida kamtarlikni qo‘ldan boy bermagan va, ayni chog‘da, hushyorlikni kuchaytirgan holda, – ilonlarni ajdaho emas, to‘laqonli ilon, ya’ni, men boshqaraman! Endi hech qachon saroylar bo‘lmaydi... Ulug‘ Bosh-qoshning saroyi endilikda Cho‘li-Ilonning Kulbasi deb atalsin.
– Savol mumkinmi? – vishilladi ilonlardan biri.
– Bemalol, – bosh irg‘adi Cho‘li-Ilon.
– Buyuk g‘alabalaringiz sharafiga sizni Ulug‘ Cho‘li-Ilon deb atash mumkinmi?
– Shaxsan menga buning keragi yo‘q, biroq sizga shunisi ma’qul bo‘lsa, mayli, – aniq-ravshan javob qildi Ulug‘ Cho‘li-Ilon o‘sha-o‘sha kamtarlik bilan.
Bu orada ilonlar o‘z tajbiralarini bevosita jonli quyonlar ustiga ko‘chira boshladilar. Avvaliga ko‘pchilik ilonlar aniq harakat qilolmay qiynaldilar. Ammo asta-sekin bo‘g‘ish usullari tobora takomillashib bordi. Avvallari ilon quyonning ustiga sapchir ekan, ko‘pincha uning ustiga emas, yoniga borib tushar, shundan keyin quyon qochib qolar, qorni quyonning o‘rniga lat yegan ilon esa, butalar orasiga bazo‘r sudralib kirib ketar edi.
Ayrim ilonlar quyonni bo‘g‘ish chog‘ida o‘ziga o‘zi shu qadar o‘ralib-o‘ralashib qolardiki, keyinchalik tugunlarni yechib olish uchun ancha vaqt sarflashga to‘g‘ri kelar edi. Bir ilon o‘zining tugunlariga shu qadar o‘ralashib qoldiki (to‘g‘ri, u anchagina katta maymunni bo‘g‘ayotgan edi), o‘sha tugunlarni yechishning mutlaqo iloji bo‘lmadi.
Og‘ir ahvolda qolgan ilonni saroyga, ya’ni, Cho‘li-Ilonning Kulbasiga yetkazib obordilar. U yerda tabiblar ilonning hayotini saqlab qolish uchun tanasining tugilib qolgan qismini kesib tashlashni maslahat berdilar.
– Maqsadga muvofiq emas, – bu maslahatni keskin rad qildi Ulug‘ Cho‘li-Ilon, – yaxshisi, daryoga cho‘ktirilsin... Bizda avval ham bir nogiron bo‘lgan edi...
 Soqchilar ovi yurishmagan ilonni sudrab borib daryoga cho‘ktirdilar.
Bir necha kundan keyin Ulug‘ Cho‘li-Ilon ilonlarga “Pirovard maqsad – bo‘g‘ish emas” mavzuida ma’ruza qildi. Shundan keyin bo‘g‘ishning bir qator mumtoz usullari ishlab chiqildi. Natijada ilonlarning o‘z tugunlariga o‘zlari o‘ralashib qolish hollari anchagina kamaydi.
Ulug‘ Bosh-qoshning haykallari ko‘rgazmasida ham qiziqarli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ularning bir qismi tappa bosish va bo‘g‘ishni mashq qilish uchun tajriba o‘tkazayotgan ilonlar ixtiyoriga berildi. Albatta, Qirchillama Yoshdagi Yerlikning haykali boshchiligidagi nisbatan qimmatliroq namunalar saqlab qolindi.
Ko‘rgazma chiqarib tashlangan namunalar o‘rniga birinchi galda yangicha usulda o‘zlashtirilgan quyonning haykali va Ulug‘ Cho‘li-Ilonning xotiralariyu ko‘rsatmalari asosida yasalgan haykallar hisobiga to‘ldirildi. Ulug‘ Cho‘li-Ilonning shaxsiy ko‘rgazmasi sergak ko‘zli Ulug‘ Bosh-qoshning mo‘miyolangan jasadi bilan yakunlanar ediki, bu dahshatli qo‘shma’noga ega edi. “Eng ulkan o‘zlashtirilgan o‘lja mana shu!” degan bir vahima uyg‘otuvchi ishora bor edi unda! Buning ustiga, ilonlar orasida mish-mish yurar edi: nima deysan, Ulug‘ Bosh-qosh o‘lishidan avval gapirish huquqidanmi yoxud gapirish imkoniyatidanmi mahrum bo‘lgan ekan!
Ammo shu o‘rinda quyonlar mavzuiga qaytishning vaqti-soati bo‘lib turibdi.
Ilonlarning yangicha xatti-harakatlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar avvaliga hech kimni bezovta qilmadi. Ilonlar bo‘g‘ib o‘ldirib yutishga muvaffaq bo‘lgan quyonlar, tabiiyki, o‘z birodarlariga hech nimani hikoya qilib berolmasdilar. Atrofida ilonlar og‘ir va qo‘pol shaloplab yiqilayotgan quyonlar esa, nimalar bo‘layotganiga aqllari hayron edilar.
Quyonlar bunday baxtsiz tasodiflarni eshitganlarida avvaliga kuldilar. Hatto uzoq vaqt ilonlar gipnoz ta’sir qilmay qo‘yganidan keyin og‘irliklari bilan ularni tappa bosib tushish uchun daraxt tepasidan ustlariga o‘zlarini tashlashyapti deb o‘yladilar.
Keyinchalik Qirolga shunaqangi uzunquloq gaplar yetib kela boshladiki... Masalan, O‘ychan xotirasiga har yakshanba o‘chmas olov yoqiladigan yashil tepalik ustida ilonlar Sevimli Quyon haykalini o‘rnatib, har kuni uni o‘z og‘ushlariga olib sig‘ina boshlabdilar.
– Jinni bo‘lganmi bular? – so‘radi Qirol bu xabarni eshitib.
– Ularda Ulug‘ Bosh-qoshning o‘rnida endi qandaydir Cho‘li-Ilon paydo bo‘lganmish, – dedi Qo‘rqlash Boshlig‘i.
– Ana shuning uchun sig‘inishayotgan ekanlar-da, – o‘z xulosasini chiqardi Qari Donishmand Quyon.
– Sig‘inishyapti deysanmi? – achchiq kuldi Qirol, – Bunisini sen qanday fahmlading?!
Qari Donishmand Quyon hali tayinli javob topib ulgurmagan edi, Qirol huzuriga kotibasi kirib keldi-da, qulog‘iga nimadir deb shivirladi.
– Olib kir, – dedi Qirol sezilarli darajada jonlanib.
Bir lahzadan keyin yuz-ko‘zlari mo‘mataloq bo‘lib ketgan urg‘ochi quyon Qirol huzuriga oyoqlarini sudrab bazo‘r kirib keldi.
– Nima gap? – so‘radi Qirol.
Urg‘ochi quyon nima gapligini aytdi. Ma’lum bo‘lishicha, u chakalakzor bilan ekinzor chegarasida o‘tlab yurganida kutilmaganda ilon tashlanib qolibdi-da, o‘ralib bo‘g‘a boshlabdi. U ilonning og‘ushidan bazo‘r qutulib chiqib qochib qolishga muvaffaq bo‘libdi.
– Gipnoz qilishga urinmadimi? – so‘radi Qirol.
– Qanaqa gipnoz! – javob qildi urg‘ochi quyon. – Umrim bino bo‘lib bunchalik jonim og‘rib, nafasim bo‘g‘ilmagan. Mana, hatto qo‘lim chiqib ketdi...
– Balki zo‘rlashga urinishdir bu? – so‘radi Bosh Olim.
– Qiziq! – xitob qildi Qirolicha.
– Sening qo‘ling chiqib ketgan bo‘lsa qaniydi! – dedi urg‘ochi quyon betgachoparlik bilan. – Ana o‘shanda qanchalik qiziqligini ko‘rgan bo‘lardim...
– Kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi? – dag‘dag‘a qilib uni gapdan to‘xtatdi Himoya Boshlig‘i.
– Jim, tinchlik saqlansin! – dedi Qirol urg‘ochi quyonning ovozidagi hurmatsizlik ohangiga parvo qilmay. – Har qalay, u sendan nima istab turganini his qilgandirsan?
– His qilganim shuki, u meni bo‘g‘ib o‘ldirishni xohladi, – javob qildi urg‘ochi quyon. Uning turqidan kallavaram miyasini ishga solishga tirishayotgani sezilib turardi
– Nima maqsadda? – betoqatlanib so‘radi Qirol.
– Nima maqsaddaligini men qayoqdan bilay? – javob qildi urg‘ochi quyon.
– Mayli, azizim, bora qol, – dedi Qirol uning yelkasiga qoqib, so‘ng kotibasiga murojaat qilib qo‘shib qo‘ydi. – Davlat xizmati chog‘ida jabr ko‘rgani uchun bunga bir haftalik nafaqa berishlarini ayt!
Urg‘ochi quyon Qirolga o‘z minnatdorchiligini bildirib, kotiba bilan chiqib ketgach, Qirol o‘z yordamchilariga murojaat qildi:
– Qani, bunisiga nima deysiz endi?
– Men aytamanki, azizim, qo‘l ostingdagilar judayam taltayishib ketishdi, – dedi Qirolicha.
– Yaxshilab tanoblarini tortib qo‘yish kerak! – uning gapini ma’qulladi Qo‘rqlash Boshlig‘i.
Boshqalar jim qoldilar.
– Menimcha, bu juda qiziq hol, – jonlandi Qirol, – hammasi o‘zaro bog‘liq... Dom-daraksiz yo‘qolgan quyonlar sonining ko‘payishi... Jabrlangan urg‘ochi quyon... Ilonlarning antiqa mashqlari... Ular yangi bir dahshatli qurol – bo‘g‘ish usulini ishlab chiqqanlar!
– Siz dahosiz, janobi oliylari! – xitob qildi Qari Donishmand Quyon. – Sizga men nega kerakman, olimlar nega kerak, Qo‘riqlash Boshlig‘i nega kerak, axir siz hammamizning o‘rnimizni bitta o‘zingiz bosa olasiz-ku!
– O‘pkangni bos! – dedi Qirol, – Men faqatgina kerakli umumlashmalarni chiqardim. Quyonlarga bosh ustlarida paydo bo‘lgan dahshatli xavf-xatar xabarini yetkazing... O‘z tabiatini takomillashtirmaslik kerak deb kim aytgan edi? Men aytgan edim. Endi shu darajaga borib qoldikki, tirik quyonning suyaklarini sindirib boshladilar. Jadal ravishda ko‘payish – mana bizning ilonlarga qarshi kurash qurolimiz!
Quyonlarning misli ko‘rilmagan darajada uyushqoq bo‘lishlarini talab qiluvchi hodisa – ilonlarning yangi dahshatli quroli haqidagi xabarlar, afsuski, tez orada fojiali tarzda tasdiqlandi. Quyonlar ilonlar mashq qilayotgan quyon haykalchasini daryoga otib yubordilar, ammo endi kech bo‘lgan edi. Ilonlar bo‘g‘uvchi paylarini chiniqtirolmasliklari uchun yosh novdalar ildizini kemirish chorasidan ham biron natija chiqmadi. Ilonlar yonma-yon o‘sib turgan yosh novdalar qoshida quyonlarni poylab yotadigan bo‘ldilar. Qolaversa, juft-juft bo‘lib o‘sayotgan jamiki nihollarni kemirib tugatib bo‘larmidi!
Ilonlar hech bir gipnozsiz bo‘g‘ishga o‘tganlaridan keyin Chanqoqning quyonlar orasidagi faoliyati tobora omadsizlikka uchrayverdi.
Qo‘riqlash Boshlig‘i uni qulog‘idan boplab osishni tez-tez taklif qilib turdi. Biroq Qirol, modomiki shu topda ilonlar quyonlarga nisbatan haqiqiy sabot-matonat namunalarini ko‘rsatayotgan ekanlar, quyonlar bilan yumshoqroq muomala qilib turish kerak, aks holda ular battar umidsizlikka tushishadi, deya o‘ylab, bu so‘nggi chorani qo‘llash taklifini rad qildi.
Umuman olganda, Qirolga hazil tuyg‘usi, o‘sha o‘z xalqi yaxshi tushunadigan va yuksak qadrlaydigan qo‘polgina hazil tuyg‘usi qaytib keldi.
– Adashmasam, kimdir ilonning ustidan yugurib o‘tishni va’da qilgan edi, a, – dedi Qirol quyonlarning navbatdagi yig‘inida va bu gap quyonlarda yoppasiga do‘stona kulgu uyg‘otdi. Odatda bunday hazillar Chanqoqning u yoki bu islohotlarni o‘tkazish taklifiga javoban aytilar edi.
– Axir siz hozir butunlay boshqacha tarixiy shart-sharoit ekanligini yaxshi tushunasiz-ku, – bunday yoqimsiz hazilga hokisorlik bilan javob qilardi Chanqoq.
– Men ham shuni aytyapman-da, – derdi Qirol, – qani tabiatingni takomillashtirib ko‘r-chi, u ilonlarning quyonlar ustiga bostirib emas, uchib kelishi bilan yakunlanmasmikan? Bir kun kelib ilonlar gipnozdan butkul voz kechadi degan fikr hali hech kimning xayoliga ham kelmagan qadim zamonlarda otam menga shunday derdi...
Bunday gaplardan quyonlarning dami ichiga tushib, yana-da itoatkorroq bo‘lib qolardilar. Endi ular Qirol saroyiga tomorqa solig‘ini o‘z vaqtida olib kelishar, ichkilikbozlikni kamaytirishgani yo‘q-ku, lekin avvalgidek ko‘ngillari tusagan joyda emas, o‘z uyalaridagina ichadigan bo‘lib qolgan edilar. Chanqoq Ustozning aql ezgulik yaratolmagan taqdirda aqalli yovuzlikning yo‘lini to‘sishga urinishi kerak, degan gapini eslab, Bosh Olimni butun devonxona bilan birgalikda quyonlar himoyasi xizmatini yaxshilashga da’vat etishga urindi.
Ilonlar ko‘pincha pistirmada turgan joyidan otilib chiqib quyonlarga ochiq-oshkor tashlanadigan bo‘lganlaridan buyon Bosh Olim saroydan tashqariga mutlaqo chiqmaydigan bo‘lgan edi. To‘g‘rirog‘i, faqatgina quyonlarning umumiy yig‘ilishi chog‘ida, tabiiyki, faqatgina Qirollik O‘tlog‘iga chiqadigan bo‘ldi. U boshliq olimlarning dala sharoitida tajribalar o‘tkazishi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas edi.
To‘g‘ri, bo‘g‘ilishdan tasodifan qutilib qolgan quyonlardan so‘rab-bilishdangina iborat uzoq ilmiy ish nihoyasida u shunday teran ma’noli formulani ishlab chiqdi: ilonning sakrash uzunligi o‘z uzunligining kvadratiga teng.
Quyonlar formulaning g‘oyat go‘zalligiga mahliyolik bilan qarasalar-da, ammo baribir, ko‘pincha, Chanqoqning ta’sirida, albatta, ushbu formulani amaliyotda qo‘llashning mutlaqo ilojisi yo‘qligini aytib shikoyat qildilar. Qirol bu shikoyatlarda jon borligini qisman tan olib, ularga taskin-tasalli berishga urindi.
– Bizning qo‘limizda qimmatli nazariya turibdi, – derdi Qirol, – shuning o‘zi ham katta gap.
– Nazariya ehtimol qimmatli bo‘lsa bordir, – derdilar quyonlar, – hujum qilayotgan ilonning qanchalik uzunligini bilmaganimizdan keyin undan qanaqasiga foydalanib bo‘ladi?
– Bu gap ham to‘g‘ri, – ma’qullaydi Qirol va ko‘zi bilan Chanqoqni qidirib topib qo‘shib qo‘yadi. – Darvoqe, kimdir ilonning ustidan yugurib o‘taman deb va’da qiluvdi-ku... U besh-oltita ilonni o‘lchab ko‘rsa edi, biz aqalli hujum qilayotgan ilonlarning o‘rtacha uzunligini aniqlashtirib olarmidik...
– Axir siz hozir vaziyat butunlay boshqa ekanini bilasiz-ku, – javob qaytarar edi Chanqoq uyatdan boshini xam qilib.
– Nafaqat hozir bilaman, avvallari ham bilar edim, – derdi bunga javoban Qirol. Bu hozirjavoblik hamisha quyonlarni ich-ichdan qoyil qoldirar edi.
– “Avvallari ham bilar edim”, – takrorlardi quyonlar yig‘ilishdan keyin in-inlariga kirib ketar ekanlar, – ammo-lekin Qirolimizning kallasi zo‘r ishlaydi.
O‘z boshlariga yog‘ilayotgan kulfatlarga qaramay, aniqrog‘i, hatto kulfatlarining sharofati bilan quyonlar rejadagidan ortiqroq ko‘payishardilar va yana o‘z kulfatlarining sharofati bilan yana-da astoydilroq (o‘limga mahkum etilganlar, axir!) bu masalalardagi o‘z maslakdoshlari – maymunlar bilan hamkorlikda yerliklarning tomorqalariga o‘g‘irlikka tushishda davom etardilar.
Oxir-oqibat yerliklar o‘z tomorqalariga muhabbatlari tabiatini takomillashtira borib Ulug‘ Cho‘li-Ilon bilan shartnoma tuzishga muvaffaq bo‘ldilar. Shartnomaga ko‘ra, ilonlar tomorqalarda tirik qopqon sifatida navbatchilik qiladigan bo‘ldilar. To‘lov shakli xususida jo‘ngina kelishib oldilar.
–Tutib oldingmi, haloling bo‘lsin, bahuzur yutaver, – taklif qilishdi yerliklar.
Ilonlar navbatchilikka jon-jon deb borardilar. Chunki tomorqalarga hujum chog‘ida quyonlar, darvoqe, maymunlar ham yemish ishqida har qanday ehtiyotkorlikni unutib qo‘yar edilar.
– O‘shanda bu ablahlar makkajo‘xoriga qorovullik qilib yotishganini bilganimda edi, – hazinlik bilan derdi maymun, na Topqir quyonni, tabiiyki, na u sotgan O‘ychanni mutlaqo ko‘rmagan-bilmagan o‘z nabirasining boshidagi bitlarni terar ekan.
Kunlardan bir kuni makkajo‘xori maydoniga poyloqchilikka borgan ilon, ayrim ilonlarning sezishlaricha, bir qadar dovdirab qaytib keldi.
– Nima bo‘ldi? – so‘rashdi undan.
– Qosh qo‘yaman deb ko‘z chiqardim shekilli, – javob qildi u Ulug‘ Cho‘li-Ilonning Kulbasiga yaqinroq zaxgina chuqurlikda o‘ralib yotar ekan, – maymunning o‘rniga adashib xo‘jayinning xotinini yutib yuborsam bo‘ladimi!
– Xo‘sh, qanday ekan? – so‘radi shu atrofda dam olib yotgan ilonlar.
– Hammasi bir go‘r, – dedi ilon, – qiziq, yerlik Cho‘li-Ilonga shikoyat qilmasmi ekan?
– Kim biladi deysan, – yoshi o‘tibroq qolgan, lekin kuchdan qolmagan bir ilon dedi, – dam undoq, dam bundoq. Agar bizning birodarimiz yaxshigina do‘mboqqina tub yerlikni ko‘z ostiga olib yurgan bo‘lsa mayliku-ya. Ba’zan shunday bo‘ladiki, bilmay tarashani yutib qo‘yasan-da, butun chakalakzorda qip-qizil janjal boshlanib ketadi...
– Bunisiyam ozg‘ingina ekan... Qorong‘ida men uni rostdan ham maymun deb o‘ylagan edim. Keyin bilsam, ahvol bunaqa! Baribir endi javob berishga to‘g‘ri keladi-ku deb...
– To‘g‘ri qilgansan, – dedi yoshi ulug‘ ilon, – ortingdan iz qoldirmaganing ma’qul... Chunki yerliklar vaqti-vaqti bilan quyonlarga o‘xshab o‘lguncha ichishadi-da, nima bo‘lganini paqqos unutib qo‘yishadi. Ba’zilari uyqularidan uyg‘onishadi-da, xotinini kimgadir sovg‘a qilib yubordimi, uyidan haydab yubordimi, nima qilganini mutlaqo eslayolmaydi... Darvoqe, – yosh tajribasiz quyonlarga yordam berishni yoqtiradigan, lekin bu ishini o‘ta imillab qiladigan qari ilon biroz vaqtdan keyin qo‘shimcha qildi, – uni hazm qilib bo‘lguningga qadar axlatingni topildiqlar xonasiga topshirib tur. Agar yutilgan jonivordan nimadir xotira sifatida qoladigan bo‘lsa, yerliklar osongina hovurlaridan tushadilar...
Bu ko‘pni ko‘rgan qari ilon baloni bilar ekan! Ikki haftadan keyin xotinini o‘z tomorqasini qo‘riqlab turgan ilon yutgani haqidagi gap o‘sha ayolning eriga yetib boribdi. Ayniqsa, bu la’nati ilon ayrim kishilarni xursand qilib, go‘yo o‘zining xotinini maymun deb yanglishgani haqida valaqlab yurgani unga haqorat bo‘lib tuyulibdi.
Tabiiyki, u Cho‘li-Ilon huzuriga shikoyat qilib keldi. Ulug‘ Cho‘li-Ilon yerlikni qabul qilishdan avval qadimiy an’analarga hurmat yuzasidan Qirchillama Yoshdagi Yerlikning haykalini yaxshiroq ko‘z-ko‘zlab qo‘yishni buyurdi.
– Senda ilon menda xotinchamni yut qilibdi, xotinchamni, – shikoyat qilib boshladi yerlik Ulug‘ Cho‘li-Ilonga, ayniqsa, uni maymunga o‘xshatib o‘zini qattiq haqorat qilganini alohida ta’kidlab.
– Aybdorni jazolaymiz, – va’da qildi Ulug‘ Cho‘li-Ilon. – Darvoqe, sen topildiqlar xonasiga kirib, xotiningning taqinchoqlari bor bo‘lsa, ola qol.
– Rahmat, xo‘jayin, – qulluq qildi yerlik, – meniki boshqa xotin oladi.
– Mana, kelishib oldik, – mamnun bo‘ldi Ulug‘ Cho‘li-Ilon, – men hamisha odamlar bilan do‘stona munosabatlar tarafdoriman.
Yerlik qabuldan xursand ekanini bildirib, bo‘lib o‘tgan noxush hodisaga qaramay, kelgusida ham tomorqasini ilonlar poyloqchiligidan bebahra qoldirmaslikni o‘tindi. To‘g‘ri, suhbat oxirida ozgina noqulay vaziyat ro‘y berdi. Haykallarni tomosha qilib, Haykaltarosh-Ilonning mahoratiga tasannolar aytgan mehmon Ulug‘ Bosh-qoshning mo‘miyolangan jasadi ustida taqqa to‘xtab qoldi:
– Xuddi haqiqiyga o‘xshaydi-ya...
– Rostdan ham haqiqiy-da, – dedi Cho‘li-Ilon, – faqat ichi bo‘shatilib, o‘rniga mo‘miyo quyilgan.
– Bunisida sizni tayyorlashyaptimi? – nodon kishi Qirchillama Yoshdagi Yerlikning haykaliga ishora qilib so‘radi.
– Yo‘q, sizni, – noaniq, lekin tahdidomuz ohangda javob qildi Cho‘li-Ilon. Shundan keyin yerlik ketishga shoshilib qoldi. Cho‘li-Ilon o‘zining o‘limi haqida gaplashishni yoqtirmasdi. Agar boshqalarning o‘limi o‘z o‘limini eslatadigan bo‘lsa, u hatto begona o‘lim haqida ham gaplashishni xush ko‘rmasdi.
Xullas, Cho‘li-Ilonning hukmronligi davrida ilonlar va quyonlar hayoti yangi, nisbatan teran va teng huquqlilik asoslariga qurildi: quyonlar maza qilib o‘g‘irlayveradilar, ilonlar maza qilib bo‘g‘averadilar.
– Jadal sur’atlarda ko‘payish va Gulkaramni kutish, – takrorlardi Qirol, – tarixiy bardamligimizning asosiy manbalari mana shular!
Tabiiyki, quyonlar Gulkaramni mushtoqona kutish bilan o‘zlaridan ko‘payishga zo‘r berardilar.
– Sen tiriksan, men ham tirikman, – derdi uzun kechalari urg‘ochi quyon o‘z erkagiga, – bolalarimiz ham tirik, demak, har qalay, Qirolimiz haq...
Quyonlar yo‘qlamada faqat tiriklar ishtirok etishini o‘ylamasdilar, albatta.
– Agar Ustoz tirik bo‘lganida edi, – deya chuqur xo‘rsinardi Chan-qoq. – Xo‘sh, men bitta o‘zim nima qila olaman endi? Buning ustiga butunlay yangicha tarixiy shart-sharoit bo‘lsa!..
Har qalay, u O‘ychanning vasiyatlariga amal qilib, aqalli yovuzlikning yo‘lini uzaytirish uchun quyonlardagi qochib qolish qobiliyatini kuchaytirishga harakat qilardi.
O‘ychanning bevasi Gulkaramni sevuvchi yoshlarning Ko‘ngillilar Jamiyatini tuzdi. Yakshanba kunlari Yashil tepalikdagi O‘ychanning ramziy qabri ustida o‘chmas olov yoqilganida u o‘z jamiyati a’zolarini to‘plab, unutilmas erining bu kelajakning ajoyib ne’mati xususidagi bitmas-tuganmas fikrlarini eslar edi. Bevaning Gulkaram haqidagi xotiralari tiniqlashuvida qirollik zahirasidagi oddiy karamning qattiq boshlari qo‘shayotgan hissa katta edi.
Kunlardan bir kuni ancha qarib qolgan Qirol bilan Qirolicha o‘sha Gulkaram so‘ragan quyoncha shoxida osilib turgan sabzi daraxti qoshidagi deraza osha oftobda toblanmoqda edilar.
– Topqir – bu o‘sha chiroyli ko‘zli quyonmidi yoki Ustozni sotgan quyonmi? – daf’atan so‘rab qoldi Qirolicha Qiroldan. Darvoqe, saroy pardozchilari Qirolichaning oydek chehrasiga yoshlik latofatini dadil baxsh etar edilar. Chunki u yoshligida qanday bo‘lganini endi qariyb hech kim bilmasdi.
– Esimda qolibdimi! Har qalay, ikkalasi qarindosh edi, shekilli, – javob qildi Qirol burgut pati bilan tishlarini kavlar ekan. – Lekin shuni bilamanki, hech kim O‘ychanning bevasidek jonimga tegmadi-da!
Qirolning keyingi gapi garchi Qirolichaning savoli bilan mutlaqo bog‘lanmasa-da, bir shak-shubhasiz fikrni qat’iy ta’kidlab turardi: juda uzoq yashadi-da u! Bevaning o‘z bolalari va hatto ayrim nevaralari bu vaqtga kelib allaqachon o‘lib ketishgan edi. Ammo u hamon O‘ychanning hayotidagi o‘z ko‘rgan-boqqanlarini hikoya qilar, uning Gulkaram haqidagi dilkash suhbatlariga bog‘liq yangi va yangi xotiralarini yodga olar edi.
Ammo bevani ham tushunsa bo‘lardi. O‘zining uzoq yashashi uchun suv bilan havodek zarur qirollikning tep-tekin karamidan ajrab qolishni u mutlaqo tasavvur qilolmasdi.
Qizig‘i shundaki, ayrim ko‘pni ko‘rgan quyonlar gipnoz davridagi hayot haqida hikoya qilar ekanlar, bu davrni oshirib maqtardilar.
– Avvallari, masalan, – derdilar ular. – G‘ilayga duch kelasan-da, uning ko‘rmaydigan ko‘zi tarafidan to‘xtamasdan bamaylixotir o‘tib ketaverasan. Yoki Kaltabaqayga duch kelasan, u bo‘lsa, senga qayrilib ham qaramaydi... Nega deysanmi? Chunki maymunga o‘xshab nuqul bananni yamlamay yutadi-da u!
– Hozir ular qaerda? – so‘rashardi yosh quyonlar bunday hur hayotga havaslari kelib.
– G‘ilayni ilonlarning o‘zlari bo‘g‘ib o‘ldirishdi, – javob qiladi qari quyonlardan biri, – Kaltabaqay bo‘lsa, butunlay boshqa hayvonga aylanib, otiniyam boshqa qo‘yib oldi.
– Sizlarning omadlaringiz bor ekan, – chuqur xo‘rsinishadi yosh quyonlar.
– Avvallari, – jig‘ibiyron bo‘lishadi qari quyonlar, – yerliklar quyonlarga qarshi kurashda ilonlardan foydalanadi degan gapga hech kim ishonmagan bo‘lardi.
– Ichimliklarni aytmaysanmi, ichimliklarni! Marjonning toza sharbatini tekinga tarqatishardi, bilsang! – qo‘msashardi eski ichkiliksuyarlar, – xohlasang – o‘qish-yozishni o‘rganasan, xohlasang – ichasan, ixtiyoring!
– Lekin eng muhimini unutmang! – ogohlantirar edi kimdir. – Seni yutishdan avval gipnoz qilishardi-da, uxlatib qo‘yishardi. Sen hech nimani sezmay qolarding.
– Hozir bo‘lsa, oddiy quyonlar naq zahar ichishyapti, – qari ichkiliksuyar sevimli mavzuini davom ettirishni istardi. – Marjon sharbati faqatgina Qo‘yilganlar uchun...
– Xullas, qay birini aytaverasan, – chuqur uf tortadi qari quyonlardan biri, – avvallari intizom bor edi-da.
Qizig‘i shundaki, qari ilonlar ham yoshlar bilan o‘z xotiralarini baham ko‘rar ekanlar, avvallari yaxshiroq bo‘lganini aytardilar. Ayni chog‘da, ular ham anchagina mubolag‘aga yo‘l qo‘yardilar.
– Gipnoz chog‘ida qanday bo‘lardi, – hikoya qilardi qay bir qari ilon, – chakalakzorda sudralib borayotib quyonga duch kelasan-da, ko‘z olaytirasan, tamom, qotirasan-qo‘yasan! Ortingda xotining ergashib yurib o‘ljalaringni yig‘ishtirib olaveradi. Quyonlarni aytmaysizmi, qanaqangi edi-ya! Bugungilari ularga taqqoslaganda kalamushdan besh battar. Yutdingmi, tamom, o‘z yog‘ida o‘zi qovurilib, oppa-oson hazm bo‘laverar edi. Hozir bo‘lsa, sen uni bo‘g‘moqchi bo‘lasan, u bo‘lsa, pishqiradi, yulqinadi, nimalarnidir isbotlamoqchi bo‘ladi... Nimasini isbot qilasan, xo‘sh?
– Maza qilib yashagan ekansizlar-da! – orzumandlik bilan entikishadi yosh ilonlar.
– Tartib-intizom bor edi-da, – xulosa qiladi qari ilon va bir muddat o‘ylanib, teskari talqinlardan qo‘rqqandek qo‘shib qo‘yadi: – Hammasi gipnozning sharofati-da, gipnozning sharofati...
– Ular bo‘g‘ish yengil deb o‘ylashadi, – po‘ng‘illadi qari ilonlardan biri uxlashga taraddud ko‘rib anchagina qiynalib dumaloqlanar ekan. Garchi u tashqi qiyofasidan biz biladigan hamma narsani qora rangda ko‘rishga o‘rgangan ilonga o‘xshamasa-da, aslida bu ayni o‘sha ilonning o‘zginasi edi...

* * *

Shunday qilib, tamom, quyonlar va ilonlar o‘rtasidagi munosabatlarning anchagina maxzun tarixi xususida eshitganlarimni yozib bitirdim. Agar kimdir kamina e’tibordan chetda qoldirgan qandaydir qiziqarli tafsilotlarni bilsa-yu menga xabar bersa, uni bajonidil qabul qilaman. Yaxshisi xat orqali, balki telefon orqali, eng yaxshisi – o‘zingizda qola qolsin shu: jongayam tegdi.
Barcha tafsilotlarni atroflicha yoza turib, menda ba’zi bir ilmiy shubha-gumonlar tug‘ildi. Masalan, ilonlar rostdan ham quyonlarni gipnoz qiladilarmi yo chetdan qaraganda shunday tuyuladimi, anig‘ini bilmas edim.
Bremning “Jonivorlar hayoti”da nimagadir bu xususda lom-mim deyilmagan edi. Garchi uzil-kesil aytolmasam-da, mening barcha tanish-bilishlarim ilonlar haqiqatan ham quyonlarni gipnoz qiladi, degan fikrga moyillik bildirishdi.
Do‘stlarim orasida aqalli bironta ilonshunos yo‘q edi. Lekin keyinchalik qariyb unutilayozgan, Qoraqum cho‘liga safarga ketayotgan chog‘ida “Ilonlar bilan uchrashgani!..” deyishni xush ko‘radigan bir tanishimni eslab qoldim. Garchi u kasbi-koriga ko‘ra geolog bo‘lsa-da, balki yo‘l-yo‘lakay ilonlar bilan ham shug‘ullangandir deb o‘ylab qoldim. Ming mashaqqatlar bilan uning telefon raqamlarini topdim va o‘sha bir gapini juda uzoq, behuda-besamar eslatdim. U nimagadir o‘z gapini butunlay rad qildi. Ehtimol institutning O‘rta Osiyo bo‘limidagi u yoki bu ilmiy xodimni xush ko‘rmagandirman... Lekin butun boshli jamoani ilonlar o‘rdasiga mengzash... yo‘q, men bunaqasini eslayolmayman, dedi u.
Suhbatimiz oxirida xo‘sh, sen kimsan o‘zi, namuncha so‘rab-surishtirib qolding deya meni tergay ketdi. Holbuki men gapni aynan mana shundan boshlagan edim. Aftidan, u suhbatimiz boshida meni andak loqaydlik bilan eshitgan va sharqona ism-sharifimdan kelib chiqib meni o‘zining uzoqroq ilmiy xodimlaridan biri deb o‘ylagan edi.
– E-e, bu senmisan, oshna? – nihoyat, hammasini tushunganidan keyin xursand bo‘lib xitob qildi u. – Men bo‘lsam, tagimga suv quyish yo‘llarini qidirib turgan do‘stlarimdan biri deb o‘ylabman... Yo‘q-yo‘q, shu topda o‘zimning bosh qashishga vaqtim yo‘g‘-u, ikki o‘rtada ilonlarga balo bormi!.. Aslini olganda-ku, haqiqiy ilonlar...
Meni ko‘chma ma’nodagi ilonlar qiziqtirmagani uchun uning oh-vohlariga parvo qilmadim-da, birinchi imkoniyat tug‘ilishi bilanoq go‘shakni joyiga qo‘ya qoldim.
– Shunaqasini yaqinginada oynai jahonda ko‘rsatishuvdi-ya, – dedi bir ayol do‘stlarim davrasida ilonlar haqida gap qo‘zg‘aganimda.
– Siz o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rdingizmi? – so‘radim allanechuk umidvorlik bilan.
– Albatta-da, – dedi u menga xuddi o‘qituvchidek o‘ta talabchanlik bilan tikilib qarab. Odatda ayollar o‘z qiyofalarini boshqarish uchun ko‘zguga xuddi shunday qarashadi: hozirgi ko‘rinishim ham chakki emas-ku, lekin yanayam yaxshiroq bo‘lishim mumkin edi, deb o‘ylaydi.
– Xo‘sh-xo‘sh? – so‘radim men qiziqishim oshganidan betoqatlanib.
– Shunday bir antiqa manzara... – dedi ayol va menga ma’noli qaradi, – quyonchani ilon bilan bir katakka qamab qo‘yishsa bo‘ladimi...
– Xo‘sh, oqibati nima bo‘ldi? – so‘radim men.
– Nima bo‘lardi, teskari qarab oldim, – dedi ayol menga yana-da ma’noliroq tikilib, – anavi yalmog‘iz bechora quyonchani yutayotganiga qanday qarab tura olaman?..
Nima bo‘lganda ham, ayol menga o‘zimni qiziqtirayotgan masalalar xususida tayinli bir gap aytolmadi. Axiyri men boshqa bir tanishim orqali uning ilonshunos tanishini topib, ushbu muammoga ilm-fan qanday qarashini aniqlashtirib oldim.
Bu ilonshunos o‘ziga ishonch va menga shubha bilan qarab aytdiki, hech qanaqa gipnoz-hipnoz yo‘q, bularning barchasi ibtidoiy yovvoyi-lardan qolgan afsonalar, xolos! (U “ibtidoiy yovvoyi” deganda bizning tub yerliklarimizni nazarda tutdi, shekilli). Har qalay, uning gaplari O‘ychanning kuzatishlariga to‘la ravishda muvofiq keldi.
Ko‘nglimning tub-tubida men bunga amin edim. Ammo O‘ychan quyon qarashlarining to‘la tasdig‘ini malakali mutaxassis tomonidan eshitish men uchun yoqimli edi. Tag‘in deng, bu, darhaqiqat, ajoyib mutafakkirning kashfiyoti na yirik ilmiy markazlar, na qay bir ilon nima uchun foydaliyu qay bir ilon nima uchun zararli ekanligini aniqlashtirib beruvchi va shu bois bizning zamonamizda yo‘lchi yulduz hisoblanuvchi fanlar mutlaqo bo‘lmagan o‘sha qadim-qadim zamonlarda, janub-janub tomonlarda amalga oshirilgan edi-da! O‘ychanga o‘zining haqligini o‘z joni evaziga isbotlash kerak edi o‘sha davrlarda!
Nima bo‘lganda ham shuni sezdimki, quyonlar va ilonlarning ushbu tarixini eshitgan ayrim kishilar g‘amga botib o‘ylanib qoldilar. Ayrimlari esa, nimagadir qattiq qizishib, quyonlarning ahvoli unchalik yomon emasligi, ularga o‘z hayotlarini yaxshilashning ajoyib imkoniyatlari yetarli ekanini isbotlashga tushib ketdilar.
O‘z tabiatimdagi tug‘ma ko‘tarinki kayfiyatimga qaramay, aytishim kerakki, menga g‘amga botgan tinglovchi qattiq qizishib ketgan, ehtimolki, hikoyachi orqali quyonlarga o‘z ta’sirini o‘tkazishga urinayotgan tinglovchiga nisbatan ko‘proq yoqadi.
Nima uchunligini misol bilan durustroq tushuntiray. Bir tanishingizning oldiga ozgina pul qarz olish uchun borasiz. Odatda gapni andak uzoqroqdan, deylik, maoshning ozligiyu pul topishning qiyinligidan boshlaysiz. Natija nima bo‘ladi? Agar sizning suhbatdoshingiz gapingizni og‘zingizdan yulib olib, pul topishning nisbatan yengilroq ko‘pdan-ko‘p yo‘llarini qizishib, kuyib-yonib ko‘rsata boshladimi, bas, bilingki, u sizga shimildiriq ham bermoqchi emas!
Agar sizning unchalik nazokatli bo‘lmagan imo-ishoralaringizga javoban suhbatdoshingiz g‘amga botib, buning ustiga, yengil pul topish yo‘llarini ko‘rsatmay jimgina o‘tiribdimi, bu holda bilingki, ahvolingiz anchagina yaxshi. Bu odam qarz bera oladi! Balki bermasligi ham mumkindir. Axir u xayolida o‘z pullaridan ajralayotgani va yo keskin raddiya berishga hozirlanayotgani uchun g‘amga botib jim qoldi-da! Har qalay, ayni shu o‘rinda umid yo‘q emas!
Binobarin, ushbu quyonlar va ilonlarga bog‘liq ertakda ham men g‘amga botgan ko‘yi o‘ylanib qolgan tinglovchini xush ko‘raman. Nazarimda, quyonlar uchun undan anchagina katta foyda kutish mumkin, albatta, agar qandaydir yordam bera olsa va, umuman, yordam berishning iloji bo‘lsa!..

Ruschadan Rahimjon Otauli tarjimasi.
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil, 5-6-sonlar.