Mabodo u sizni tushlarida ko‘rmay qo‘ysachi
«Ko‘zgu orti mamlakatida», VI

Beyulduz tunda u qanday qirg‘oqqa yaqinlashganini, o‘sha muqaddas go‘shaning botqog‘iga botib suzgan bambuk qayiqni hech kim bilmadi, hech kim ko‘rmadi. Biroq, uch kun o‘tgach, bu tund kimsa Janubdan kelgani va uning Vatani daryoning yuqori qismidagi tog‘lar yonbag‘rida sochilib yotgan, hali moxov kasalligi quturmagan qishloqlarning biri ekanligi, u yerning odamlari esa yunoniy so‘zlar bilan bulg‘anmagan zardushtiy lahjada so‘zlashishlari ma’lum bo‘ldi. Yana shu narsa ma’lum—kelgindi mo‘ysafid lablarini loyga tekkizib, badaniga botayotgan bo‘lsa-da, toshlarni o‘rnidan qo‘zg‘atmay (chamasi, ularni his qilmasdan) qirg‘oqqa chiqib oldi va qonga belanib-chayqalgan ko‘yi qachonlardir olov rangida bo‘lgan, endi esa kul rangiga hokim yo‘lbars va yo otning tosh haykalidan toj kiydirilgan doirasimon yalanglikka bazo‘r yetib bordi.
Qadim yong‘inlar kuydirib kul qilgan va xudosiga odamlar ortiq sig‘inmay qo‘ygan bu go‘sha avval ibodatxona bo‘lgan edi. Ajnabiy kimsa tosh haykal poyiga cho‘zilib, zumda uyquga ketdi. Ertalabki quyosh nurlari uni uyg‘otgach, ajablanmasdan ko‘rdiki, yaralar izsiz bitib ketibdi, u tussiz ko‘zlarini yumdi va yana (horg‘inlik sabab emas, balki o‘z xohish-irodasi bilan) uyquga cho‘mdi. Yengib bo‘lmas istak uni chorlagan go‘sha mana shu ibodatxona ekanligi, daryoning quyi qismida joylashgan—yondirilgan va o‘lik xudolari bo‘lgan boshqa bir ibodatxona xarobalarini badnafs daraxtlar hali iskanjaga olib ulgurmaganligi ham unga ma’lum edi.
Va unga ayon asosiy vazifasi shu edi—tushlar ko‘rish. Biroq tun yarmida allaqanday hasratli qush qichqirig‘idan uyg‘onib ketdi. Oyoq izlari, sochilib yotgan xurmolar, suv to‘la ko‘za unga ma’lum qildilarki, atrofdagi qishloq odamlari uyqusini buzmay uni tomosha qilgan va balki, undan panoh so‘rashgan yoki uning afsunidan qo‘rqishgan edi. Tuyqus uning o‘zi qo‘rquvdan junjikib ketdi, nuragan devor oralaridan tokcha-dahma izlab topdi va kirish joyini noma’lum daraxt barglari bilan to‘sib ichkariga berkindi.
Uni bu yerga boshlab kelgan istak har qancha g‘ayrioddiy bo‘lmasin, bajarib bo‘lmas emasdi. U keyinroq yorug‘ dunyoga olib kirish uchun tushida odamni ko‘rishga, butun holicha, barcha tafsilotlari bilan ko‘rishga azm qildi.
Fusunkor niyat uning butun vujudini chulg‘ab oldi. Shu holida undan kimdir isming nima, avval qay yo‘sindagi kasb-kor bilan mashg‘ul bo‘lgansan, deb so‘rasa, tayinli javob berishi mahol edi. Jonzot-jondorlardan holi bu ibodatxona unga ma’qul bo‘ldi. Illo, bu go‘sha voqe’ olamning mo‘‘jaz bo‘lagi bo‘lib tuyilar, daraxt kesuvchilar ham halal berishmas, balki uning ehtiyojlarini qondirishar edi. Ular keltirib turgan gurunch va mevalar yakka-yolg‘iz tashvishi—uxlash va tushlar ko‘rish bo‘lgan tanasini to‘q tutish uchun kifoya edi.
Tushlarda dastavval tartibsizlik hukmron edi. Keyinroq ularda ma’no ham, mantiq ham paydo bo‘ldi. Kelgindi o‘zini yong‘indan omon qolgan ibodatxonaga o‘xshash doirasifat amfiteatr markazida ko‘rdi. Chehralari tund toliblar olomoni kursilarni to‘ldirgan, orqadagilar unga zamonlar qa’ridan va koinot balandligidan tikilishar, shunday bo‘lsa-da, yuzlarini aniq ko‘rish mumkin edi. O‘rtadagi kimsa jonzotlarning tuzilishi, koinot tavsifi va afsun ilmidan ularga ma’ruza o‘qirdi. O‘quvchilar ma’ruzani diqqat bilan tinglab, savollarga farosat bilan javob qaytarishga tirishardi. Odam tush va o‘ngida o‘zi ko‘rgan sharpalarning javoblariga baho berar, yolg‘on bilan chalg‘itishlariga yo‘l qo‘ymas, ba’zilarining hijolat bo‘lishlarida aqlning rivojini ko‘rardi. U yorug‘ dunyoga olib kirishga arzigulik jonni izlashda davom qilardi.
U qariyb o‘n kechadan so‘ng dilxun bo‘lib amin bo‘ldiki, barcha o‘gitlarini so‘zsiz qabul qilayotgan toliblarga ko‘z tikish befoyda, ammo gohi zamon asosli e’tiroz bildirishga jur’at qilayotganlarga umid bog‘lasa bo‘ladi. Mehr qo‘yish va minnatdor bo‘lishga loyiq birinchi toifadagilari hech qachon shaxs darajasiga ko‘tarila olmaydi; keyingilari esa birmuncha umid uyg‘otadi.
Bir kun oqshom (endi oqshomlar ham unga tushlar hadya etar va u tong oldidan birmuncha fursatgina bedor bo‘lar edi) son-sanoksiz shaffof talabalarni tarqatib yubordi. Faqat nozik va ozg‘in yuzlari bilan uni o‘z tushlarida yaratgan kimsani esga soluvchi g‘amgin-ma’yus, gohida o‘jar yigitni qoldirdi. Yigit birdan g‘oyib bo‘lgan birodarlariga uzoq qayg‘urmadi. Uning bir necha mashg‘ulotlardan keyingi yutuqlari murabbiylarni ham lol qoldirishi tayin edi. Falokat esa yaqinlashib qolgan edi.
Bir mahal balchiq singari og‘ir va yopishqoq mudroqdan so‘ng tong ta’qib ostiga olgan nimqorong‘ulikka qaradi va uxlay olmaganini tushundi. Shu kecha va keyingi kun davomida uyqusizlikning toqat qilib bo‘lmas ravshanligidan azob chekdi. O‘zini holdan toydirib, yovvoyi selvada daydib yurdi. Bu ham naf qilmagach, giyohlar damlamasidan ichib, zerikarli va besamar tush parchalariga limmo-lim mudroq qo‘yniga cho‘mdi. U o‘z talabalarini yana yig‘moqchi bo‘ldi, biroq, o‘gitlarini nihoyalab ulgurmasidan tinglovchilar birin-ketin g‘oyib bo‘ldi. Beomon uyqusizlik mo‘ysafidni g‘azab va nadomat daryosiga uloqtirdi.
Oliymaqom va quyi tartib sinoatlari anglab yetilgan bo‘lsa-da, tush singari shaffof matodan nimadir yaratmoq eng og‘ir mehnat ekanligi, qum donalaridan arqon eshish va yoki shamolga chehra naqsh etishdan ham mashaqqatliroq mehnat ekanligi, dastlabki niyati esa oxir-oqibat halokatga mahkum ekanligini tushundi. Uni dastlab yo‘ldan ozdirgan ulkan ro‘yoni xotiradan uloqtirishga qaror qildi va yaratishning o‘zgacha, yangi usuliga murojaat qildi. Ishga unnashdan avval bir oydan ortiq vaqt davomida xomxayollarga sarf qilingan quvvatini qayta tikladi. U zo‘rma-zo‘raki uyquga urinishni bas qildi va shu bois tezda pinakka ketdi, keraklicha uxladi. U ora-sira ko‘radigan tushlarini yodda saqlamaslikka harakat qilar, xayrli ishni yana qayta boshlash uchun oy to‘lishini kutardi.
Bir kun oqshom daryoda tahorat qilgach, samoviy xudolarga gulchambar taqib, qudratli ismni qiroat qildi va mudroq qo‘yniga cho‘mdi. Deyarli shu zahoti urib turgan yurakni tush ko‘rdi.
U anor rangli mushtday yurakni bejins va beruxsor vujudning sharpasi aro titragan, qaynoq, sinoatli holida ko‘rdi. U o‘n to‘rt oydin kecha davomida ishtiyoq va mehr bilan uni uzluksiz xayol qildi. Kechalar kechgan sayin yurak yana-da aniqroq, ravshanroq ko‘rinar, u yurakka tegmas, balki hozircha kuzatar, nigohi bilan sayqal berardi. U ayni yurakni his qilar, goh yaqin, goh olisdan uning hayoti bilan yashardi. O‘n beshinchi kecha barmog‘i bilan o‘pkaning qizil qon tomirini belgiladi, yurakni butunlay—ichki va tashqi tomonidan chegaralab chiqdi. Bu ishidan mamnun bo‘ldi.
Kelgusi kecha atay uxlamadi. So‘ng sayyoralardan biri ismini takrorlagan ko‘yi yana yurak bilan mashg‘ul bo‘ldi va boshqa a’zolarni xayol qila boshladi. Yaratishning birinchi yili adog‘ida ustixon va qaboqlarga qadar yetib bordi. Qalin sochlarni yaratish mushkul kechdi. U tushlarida bus-butun odamni, navqiron yigitni yaratdi, biroq u o‘rnidan turmas, gapirmas, ko‘zlarini ocha olmas edi. Kechalar kechsa-da, u yigitni muttasil uxloq holda ko‘rardi.
Mashoyixlar aytadilarki, Tangri dastavval oqibat oyoqqa tura olmagan qizil tanli Odam Atoni loydan yaratdi. Afsun kechalari tushlarda yaratilgan bu Odam Ato ham xuddi o‘sha Odam Ato kabi beso‘naqay, qo‘pol va oddiy-odmi edi. Bir kuni afsungar o‘zining ijod mahsulini kunpayakun qilishiga bahya qoldi, ammo vaqtida o‘zini qo‘lga oldi. Ilhom hadya etishlarini so‘rab, yeru ko‘kka qilgan nolalari javobsiz qolgach, yo‘lbars yoxud otning poyiga yiqilib, madad iltijo qila boshladi.
Oqshom uning tushiga haykal kirdi. Haykal qonli va titroq bo‘lsa-da, ot va yo yo‘lbarsning vajohatli nasli bo‘lib tuyilmas, balki har ikki olovdan yaralgan mahluq yaxlit va yana buqa, momoqaldiroq va atirgul tarzida gavdalanar edi. Ko‘p tusli Xudo unga zaminiy ismini ayon qildi—Olov. Dediki, bu doirasimon ibodatxonada (boshqa xuddi shu kabilarda ham) unga—Olovga sig‘inishar va qurbonlik keltirishar edi. Yana aytdiki, tushlarda ko‘rilgan sharpaga u sehrli tarzda jon ato qiladi hamda Olov va yaratuvchidan (tush ko‘ruvchidan) boshqa hamma bu sharpani oddiy odam sanay boshlaydi. Shunday talab qo‘yildi—navqiron yigit barcha udumlarni anglab yetgani hamon xarobalari daryoning quyi qismida joylashgan boshqa bir yondirilgan ibodatxonaga borib, o‘sha ovloq go‘shada olov ilohini madh etsin. Va mana, tush ko‘rayotgan kimsaning tushida sharpa uyg‘ondi va yashay boshladi.
Afsungar talabni bajardi. U navqiron yigitga olam qonuniyatlarini anglatish va Olovga xizmat qilishni o‘rgatish uchun ancha vaqt (qariyb ikki yil) sarfladi. U yigitchaga allaqachon mehr qo‘yib ulgurgan, u bilan ajralishni istamas edi. U bilimining hali yetarli emasligini ro‘kach qilib, har kuni kechroq uyg‘onadigan bo‘ldi. Biroz nobop o‘ng yelkani qaytadan yaratdi. Gohi zamon bularning barchasi qachonlardir bo‘lgan edi, degan tuyg‘u unga tinchlik bermasdi… Umuman olganda, u baxtiyor damlarni boshidan kechirayotgan edi. Shunday paytlarda u ko‘zlarini yumib «Endi men hamisha farzandim bilan birgaman», deb xayol qiladi. Yoki bundan ham maroqlirog‘i: «O‘zim bunyod etgan farzandim meni kutayotir, mabodo bormasam, u g‘oyib bo‘ladi.»
Afsungar asta-sekinlik bilan uni chin dunyoga o‘rgatib borardi. Bir safar unga olis tog‘lar cho‘qqisiga yalov tikib kelishni buyurdi. Ertasigayoq aytilgan joyda yalov hilpirab turardi. U yigitchaga yana-da jiddiyroq vazifalarni topshira boshladi. Va dilda alam bilan tushundiki, farzandi dunyoga kelishga tayyor—fursat yetgan edi. O‘sha kecha o‘g‘lini ilk bor o‘pdi va xarobalari daryoning quyi qismida, zim-ziyo o‘rmon va botqoqlik ortida oqarib ko‘ringan boshqa bir ibodatxona tomon yubordi. Avvalroq esa afsungar uni o‘zining asl tabiatini anglamasligi va hamma qatori oddiy odam ekaniga shubha qilmasligi uchun tahsil davrini unutishga majbur qildi.
Yaratuvchining zafar nashidasi va huzur-halovati iztirob belgilaridan begona emas edi. Oqshom chog‘i va subhi sodiq palla u tosh haykal poyiga yuztuban qulab ibodat qilar ekan, uning tushlarda yaralgan farzandi o‘sha—daryoning quyi qismidagi boshqa bir xaroba doirada esh marosimlarni ado qilayotganini tasavvur qilardi. U kechalari uxlamas—yoki boshqa odamlar kabi uxlar edi. U endi olamning rang va tovushlarini ancha yomon ilg‘ar, jo‘nab ketgan farzandi undan quvvat olar va yuragini horitar edi. Hayotidagi asosiy maqsadiga erishgach, endi u allaqanday masrur hushsizlik ichra yashardi. Uning tarixini hikoya qiluvchilardan ba’zilari yillar bilan, boshqalari esa besh yilliklar bilan hisoblashni afzal bilgan pallaning so‘ngida, yarim tun qayiqda suzib kelgan eshkakchilar afsungarni uyg‘otib yuborishdi. Unga oyoqlari kuymasdan olovni toptay oladigan, ibodatxonaning shimoliy xarobalarida istiqomat qiluvchi mo‘‘jizakor odam haqida so‘zlab berishdi.
Afsungar darhol Tangri so‘zlarini esladi. Uning farzandi bor-yo‘g‘i sharpa ekanligi yer yuzidagi mahluqlar orasida birgina Olovga ma’lumligini esladi. Bu o‘y dastlab unga taskin berdi, biroq tez orada azoblay boshladi. Bunday g‘ayrioddiy qobiliyat farzandini hayratga solishi va oxir-oqibat u o‘zining bor-yo‘g‘i birgina sharpa ekanligini anglab yetishidan afsungar qo‘rqardi. Odam emas, balki boshqa bir notanish odam tushining mahsuli… Naqadar xo‘rlik, naqadar ayanchli qismat. Axir har qanday ota uchun tuyg‘ular g‘ulg‘ulasi yoki baxtiyorlik zavqi oqibatida tug‘ilgan (hayotga olib chiqilgan) farzand aziz va suyukli-ku. Ming bir sinoatli kechada boshdan-oyoq–har bir belgisiga qadar o‘zi xayol qilib topgan o‘g‘lining kelajagi, tabiiy, afsungarni tahlikaga solgan edi.
Tuyqus uning mulohazalari poyoniga yetdi—bungacha bir qancha voqealar bo‘lib o‘tdi. Avval (uzoq qurg‘oqchilikdan so‘ng) olis toglar uzra qushday parqu bulut qalqib chiqdi; keyin Janub osmoni ham qoplon milklari yanglig‘ ol rangga bo‘yaldi; keyin—qushlar va mahluqlarning sarosimali qochqini. Va yuz yillar avval sodir bo‘lgan narsa takrorlandi. Olov tangrisining ehromi olov tufayli xarobaga aylanardi.
Bir kun–qushlaridan ayrilgan subhidam chog‘i afsungar doira ketidan doira bo‘lib ehrom devorlariga olov yaqinlashayotganini ko‘rdi. Daryodan najot topmoqchi bo‘ldi, biroq o‘lim uning ulug‘ yoshiga toj kiydirish, barcha tashvishlardan xalos etish uchun tashrif buyurganligini anglab, bu fikridan qaytdi. Va u yonginga peshvoz chiqdi. Biroq olov tillari uning vujudini zabtiga olmadi, bil’aks erkalab yalab-yulqadi, yuvib-taradi– kuydirib kul qilmadi. Va yengil tortib, xo‘rlik alami bilan dahshat ichra anglab yetdiki, uning o‘zi ham kimdir birov o‘z tushlarida ko‘rayotgan sharpa edi, xolos.

Sharifjon Ahmedov tarjimasi