Bugungi madaniy dunyoda «madaniyatli» deganda kimni va nimani tushunamiz?! Kim va qaysi holatlar, qaysi fazilatlar madaniyat namunasi bo‘la oladi?!
Kiyinishidan tortib yurishigacha zamonaviy, zamonaviy vositalarning barchasidan unumli foydalanayotgan, uni turmush tarziga aylantirgan, uyi to‘la zamonaviy vositalar, hayoti, faoliyati zamonning eng so‘nggi rusumdagi texnik, axborot, maishiy vositalari bilan yaxlitlashib ketganlarni biz to‘la ma’noda, ikkilanmay «madaniyatli» deya bilamizmi?
Umuman, zamonoviylik madaniyatni bildiradimi?
Agar yo‘q desangiz, unda madaniyatli kim va biz hozir to‘la ma’noda madaniyatlimizmi?
Madaniyatni va madaniy didni himoya qilolyapmizmi?
Ko‘chada ana shunday yigitlarni ko‘p uchrataman.
Ular kiyinishidan tortib o‘zini tutishigacha o‘ta zamonaviy.
Qo‘llarida naq kompyuetrning o‘zi deyish mumkin bo‘lgan mobil telefonlar. Kiyimlari ham allambalo – bejirim, sochlari ham bugungi zamonga mos hurpaygan. Ko‘irshganda boshlarini bir-biriga urib ko‘rishishadi. Mashinasidan tortib paypog‘igacha zamonoviy andazada – eng so‘nggi modada. Eshitayotgan qo‘shig‘i ham repmi, yana bir balolar. Ustiga-ustak, ular hech narsadan uyalishmaydi, qo‘shiqlarni baland qo‘yib ketaverishadi – go‘yo boshqalar ham shu qo‘shiqni eshitishga mahkum qilinganday. Istihola ular uchun eskilik sarqiti bo‘lib boryapti.
«Bu qo‘shiqni qanday eshityapsan?!» – desangiz, madaniyatsizga qaraganday qarashadi.
Gap-so‘zlarida ham o‘ziga xos jargonlar paydo bo‘lyapti. Odam tushunmay qoladi – qaysi tilda gaplashayapti bular?
Men ko‘chada qoida buzgani uchun to‘xtatilgan zamonaviylarni ko‘rdim.
Ular davlat xodimi bilan ham zamonaviy gaplashishadi – agar o‘jarroq xodim bo‘lsa, darrov zamonaviy telefonlarini ishga solishadi – ayni holatda ular davlatga bo‘lgan hurmatlarini shu tariqa ifodalashadi. Har qalay, yo‘l harakati xavsizligi xodimi o‘sha yerdagi davlat vakili. Unga bo‘lgan munosabat davlatga bo‘lgan munosabatni bildiradi. Ammo mazkur munosabat ham «zamonaviylar» nazarida eskirib qolayotganga o‘xshaydi.
Men kitob do‘konlarini ko‘p aylanaman. U yerda «zamonaviy»larni ko‘rmayman. Deyarli emas, umuman ko‘rmayman. Kim biladi, balki ular kitobni ham uylariga keltirib beradigan qilib zamonaviy vositlardan foydalanishayotgandir? Lekin kitobni ko‘rib, tanlab, uni hidlab olgan baribir zavqli. Ammo mening bu kitob tanlash usulim zamonaviylikka mosmas. Balki bugungi «zamonaviylar» didi bilan qaraganda o‘ta madaniyatsizlikdir?!
Mashinaning tovushidan yarim kechasi uyg‘onib ketasiz.
«Zamonaviylar» butun mahallani boshiga ko‘tarib zamonaviy mashinalarini ko‘z-ko‘z qilgancha poyga o‘tkazishadi – zamonoviy usullarni namoyon etishadi.
Shovqin va shiddat zamonaviylikning belgilari bo‘lib bormoqda.
Andisha ham tobora eskirib boryapti.
Shunga qarab o‘ylayman: bizning madaniyat haqidagi fikrlarimiz eskirib qolmayaptimikin?! Tushunchalarimiz va qarashlarimiz eskirmadimi?
Yana boshidagi savolga qaytaman: madaniyatli deb kimni aytolamiz?
Biz shu paytgacha yaralgan madaniy did va didsizlik ila yuzma-yuz turibmiz. Hali hech qachon did va didsizlik, boshqacha aytganda, madaniyat va madaniyatsizlik o‘rtasidagi kurash bu darajada hayot-mamot tusini olmagan.
Umuman, madaniyatlilikning namunasi nima va u qanday namoyon bo‘ladi? Nimaga qarab, qanday asoslarga tayanib biz madaniyatli va madaniyatsiz degan baho beramiz?
Bizning didimiz faqat bizniki emas. Bu didni Odam Atodan boshlab ajdodlarimiz sayqal berirga kirish va ming yillar, asrlar osha sayqallashib, bizning bugungi didimiz darjasiga yetgan. Shunday ekan, bizning madaniyat haqidagi tasavvurlarimiz va tushunchalarimiz ham faqat biznikimas, unga bizgacha bo‘lgan ajdodlar sayqal bergan, poydevorini qurgan, asoslagan, isbotlagan. Ular bizga bugun didsizlik va madanityasizlikdan o‘zimizni asrash ana shunday bino – did va madaniyat degan bino qoldirishgan.
Ammo bu binoga egalik qilolyapmizmi?
Uni ajdodlarimiz qoldirgandek to‘liq ishlatolyapmizmi? Uni himoya qilolyapmizmi?
Avtobus har bir bekatda besh-o‘n daqiqa turib qolardi. U o‘ziga yo‘lovchi yig‘ardi. Oxiri bir keksa kishining sabri tugadi. Haydovchiga shuncha yo‘lovchini bu tariqa ovora qilish madaniyatsizlik dedi. Shunda haydovchi unga qarab: «Xohlasang, tushib ket, taksiga chiq, men plan bajarishim kerak!» dedi. Keksa odam esa Undan madaniyatsizligin yana bilindi, o‘zingdan katta – odamni sansirading, boshlig‘ingga yozaman», – dedi. Haydovchi esa: «Bor, qo‘lingdan kelganini qil, senga o‘xshagan «pisar»larni har kuni ko‘rib yuribman», – dedi.
Voqea bir avtobus odam guvoh bo‘ldi.
Boshqa hech kim janjalga qo‘shilmadi.
Hamma jim turardi.
Bu yerda shunchaki ikkita odam to‘qnashayotgani yo‘q. Bu yerda madniayat va madaniyatsizlik to‘qnashayotgandi.
Ammo biz mazkur to‘qnashuvni jimgina kuzatib turardik.
Keyingi bekatda chol tushib qoldi, bu madanyatsiz kishilardan qattiq ranjidi. U bundan keyin ham madaniyatni xuddi bugungidek himoya qila olarmikin?
Men ishonmayman. Uning madaniyat haqidagi tushunchasiga darz ketdi.
Kishi qanday bo‘lsa, madaniyati ham shunday. Kishi qanday yashayotgan bo‘lsa, madaniy didi ham shunday. Uning tili, muomalasi – ichidagi madaniyatning ko‘rinishi.
Biz o‘z ichimizdagi o‘zimizni qay tariqa qurganimizga qarab, ya’ni botinimizdagi «men» binosini qaysi matodan, buyumdan qurganimizga qarab qanchalar madaniyatli, madaniyatsiz ekanimizni bilib olishimiz mumkin.
Insoniylik madaniyatning eng muhtasham ko‘rinishidir.
Biz o‘zimizni qay darajada insoniylashtiroldik?
XXI asrga kelib bizning botinimiz ezgulik-yovuzlikkamas, madaniyat va madaniyatsizlikka bo‘linmoqda. Ana shu nuqtada madaniyat va madaniyatsizlikka ajralib boryapmiz.
Yaratgan haqidagi tushuncha-tasavvurlarimiz ham bizning qay darajada madaniyatli ekanimizni bildiradi. Yaratganni o‘ziniki qilib olib, keyin bilan o‘zi orqali muomala qilishini istayotganlar madaniyatninggina emas, ilohiyotning ham dushmanlaridir. Yaratgan bilan har bir banda o‘rtasida hech qanday devor, hech qanday shaxs yo‘q. Bizning qalbimiz Yaratganning uyidir. Yaratgan bilan qalbning yuzma-yuz kelishi eng yuksak madaniyatdir.
Har qanday madaniyat dastlab odamning ichida yaraladi va keyin moddiylashadi.
Bizning fikrlarimiz, qarashlarimiz, o‘zimizni tutishimiz, ijtimoiy faoliyatimiz, umuman, o‘zimizni namoyon qilishimiz madaniyatimizning in’ikosidir. Ichki madaniyatimizning moddiy tarzda namoyon bo‘lishi. Madaniyatimiz qanday bo‘lsa, biz ham shundaymiz. Ichki madaniyat ichki «men»ning namoyon bo‘lishi, bu «men» o‘zini munosabat va holatlar, yurish- turish, o‘zini tutish orqali, ya’ni bizning faoliyatimiz orqali o‘zini namoyon etadi. Qanchalik zamonaviy bo‘lmaylik, ichimizda ajdodlarimiz sayqallagan «men» yo‘q ekan, biz bo‘sh idishmiz. Shakl bor-u ma’no yo‘q idishmiz. Zamonaviylik bu faqat ko‘rinish, shakl, agar u ma’noga erishmasa, uni ertaga katta fojialar kutayapti.
Biz taraqqiyotning qaymog‘idan bahramand bo‘layotgan, taraqqiyotning shitobi bilan kun kechirayotgan, hayotimizning biron lahzasini taraqqiyot mevalarisiz tassavvur qilolmayotgan, taraqqiyot ismu jismiga aylanib ketgan avlod, ayni paytda, qoloqlik va turg‘unlik bilan, boshqacha aytganda, shu paytgacha erishgan bor narsadan ayrilish bilan yuzma-yuz turibmiz. Bizni taraqqiyot shitobi va mahsulotlari qanchalik o‘rab olgan sayin shunchalik turg‘unlik va qoloqlik sari yaqinlashib borayapmiz. Biz ota-bobolarimiz qoldirgan meros – madaniyat va diddan, ichki «men»dan mahrum bo‘lib boryapmiz.
Biz eng ilg‘or taraqqiyot mevalaridan bahramand bo‘lyapmiz, ayni paytda, bizga barcha narsani – to‘plangan barcha bilim va tajribalarni boy berish ham xavf solmoqda.
Biz insoniyat taraqqiyotining eng baland cho‘qqisida turibmiz. Ammo bu cho‘qqidan yana ibtidoiy hayot tarzi tomon qulab tushish xavfi ham borgan sari kattarib boryapti.
Gap yadro urushlari tufayli paydo bo‘ladigan vayrongarchilik haqida borayotgani yo‘q. Gap ekologik fojialarning oqibati haqida ham emas. Garchi bu xatarlar insoniyat bilan yuzma-yuz turibdi. Insoniyat qaysi yo‘lni tanlashi haqida ogohlantirib turibdilar.
Ammo biz bu fojialar haqida gaplashayotganimiz yo‘q.
Biz taraqqiyotning tezlik bilan insonning barcha faoliyatini, aql-idrokini, hatto eng intim tuyg‘ularini ham o‘ziniki qilib olayotgani haqida, ana shu «o‘ziniki» qilib olish barobarida inson «men»i tobora boy berilayotgani haqida gapiryapmiz.
Taraqqiyot bizga hamma narsani bermoqda. Barcha qulayliklarni yaratmoqda. Uyimizda turib dunyo bilan yuzma-yuz bo‘lish imkoniga egamiz. Dunyoning eng olis nuqtasidagi, hatto koinotda sodir bo‘layotgan yangiliklar shu lahzaning o‘zidayoq bizni ham o‘z girdobiga tortmoqda.
Biz eng so‘nggi rusumdagi kompyuterlar haqida eshitib, bozordan izlab topib uyga keltirgunimizcha u allaqachon eskirib qolmoqda. Biz so‘nggi yutuqlardan bahramand bo‘lguncha fanning yangi yutuqlari bu yutuqlarni «eskirtib» qo‘yapti. Hayotimiz shiddatli tus oldi. Tezlik bizning aqlimizni shoshirib qo‘ydi. Shu paytgacha to‘plagan bilimlarimiz birpasda eskirib, keraksiz bo‘lib qolyapti. Biz o‘pkamizni qo‘ltiqlab, taraqqiyotdan orqada qolmaslik uchun uning izidan halloslab chopib boryapmiz. Taraqqiyot texnologiyalari biz qabul qilguncha eskirib ulguryapti. Salgina boshqa narsaga chalg‘igan odam keyin bu taraqqiyotni quvib yetolmay qolyapti va salgina chalg‘ish ham odamni qoloq kishiga aylantirib qo‘yyapti. Insonning mazkur tezlikning izidan abadiy yugurib yurishga qurbi yetarmikin? Lekin gap bu haqda ham emas.
Biz bu yutuqlarni ko‘r-ko‘rona qabul etyapmiz. Ko‘r-ko‘rona iste’mol qilyapmiz, ko‘r-ko‘rona ishlatyapmiz.
Biz uyg‘oniboq bu «yutuqlar»dan bahramand bo‘lamiz, bir lahza ham u bizni tark etmaydi. Hayotimizning eng ko‘p vaqti ana shu yutuqlar bilan birga o‘tyapti, to‘rirog‘i, ular bizning hayotimizni deyarli to‘la qamrab oldi, turmushimizni ishg‘ol qilib oldi, tuyg‘u va kechinmalarimiz ham ularga qarab tobora moslashmoqda.
Hatto oilaviy va tarbiyaviy munosabatlarga ham uni aralashtirdik, ular bizni ham kuzatib, bizga yo‘l ko‘rsatib, yo‘naltirib turuvchi vositaga aylanib ulgurdi.
Bugun bolalarimiz har bir lahzasini ular bilan birga o‘tkazmoqda. Ularning ham eng sevimli mashg‘ulotlari, eng quvonchli ermaklari, ularning qadrdon o‘yinlari, darddoshlariga aylandi, hatto ota-onalari bermagan e’tiborni ham ulardan topmoqda, ularning do‘stlariga, ota-onalariga aylanib bormoqda. Bolalarimiz qalbini ular yana ham ko‘proq qamrab olmoqda.
Hayotimizni to‘liq bu yutuqlarga, bu taraqqiyot mashinalariga bo‘shatib beryapmiz. Ular shu darajada hayotimizni qurshab olyaptiki, u yerda o‘zimizga ham joy qolmayapti. O‘zimiz bilmagan holda ixtiyoriy ravishda uning quliga aylanib qolish xavfi paydo bo‘lmoqda.
Ha, bu yutuqlar bizning o‘zimizni o‘zimizdan siqib chiqaryapti, o‘zimizni o‘zimizga begona qilib qo‘yyapti, o‘zimizni o‘zimizga yotlashtiryapti. Gap ana shu haqda.
Bu gaplardan aslo taraqqiyotga qarshi degan ma’no kelib chiqmasligi kerak. Gap masalaning ma’naviy-falsafiy tomoni haqida ketyapti. Biz taraqqiyotdan voz kecholmaymiz. Ammo har qanday narsaning ko‘r-ko‘ronaligi baribir xatarlidir. Ko‘r-ko‘ronalik o‘zi bilan birga katta jarni ham yetaklab yuradi. Bu insoniyat taraqqiyotida isbotlangan.
Biz bugun ko‘r-ko‘rona zamonaviylikka intilyapmiz. Bugun bizda eng so‘nggi rusumli mashina bor, qo‘limizda hech qachon tushmaydigan mobil telefon, oshxonamiz esa eng so‘nggi texnika vositalari bilan limmo-lim – chuchkirsak ham, istagan taomimizni «pishirib» beradi. Bir daqiqa ham ulardan ajrololmaymiz. Nafas rostlash paytlarimizni televizor to‘ldiradi. Internet esa bizni dunyo bilan ko‘rinmas iplar orqali bog‘lab tashlagan – u yerdan xohlagan narsani topish mumkin. Hatto eng qabih tasvirlaru da’vatlarni ham. Bularning hammasi madaniyat shakllantirgan didimizni vayron qilyapti, uni asta-sekin o‘zining didsiz manzaralari bilan ko‘mib tashlayapti.
Ko‘chaga chiqishimiz bilan bizni ana shu taraqqiyot mevalari nazorat qilib yuradi. Bir so‘z bilan aytganda, biz ularsiz yasholmaymiz. Bizniki bo‘lgan, bizga tegshliligi rasman tasdiqlangan, kafolatgan oddiy telefondan tortib avtomobilgacha barcha taraqqiyot vositalari bizga xizmat qiladi, bizniki ekani tasdiqlangan – uni o‘zimiz sotib olganmiz, demak, u bizniki.
Ammo to‘la ma’noda ularni bizniki deya ayta olamizmi?
Biz ana shu savolga javob topsak, zamonaviylik madaniyat belgisi bo‘la biladimi, yo‘qmi, hal qilib olardik.
Yo‘q. Ular mahsulot sifatida bizniki. Biroq texnologiya sifatida emas. Texnologiya uni ishlab chiqarganniki. Biz ishlatayotgan vositalar qay tariqa ishlashi, nima evaziga paydo bo‘lishi, nimadan yaralishi haqida tasavvurga ham egamasmiz. Bu bizni iste’molchi sifatida qiziqtirmaydi. Biroq foydalanayotgan narsalarimizni o‘zimiz ishlab chiqarishga qurbimiz, bilimimiz yetmas ekan, u haqda tasavvur ham qilmay foydalanarkanmiz, u bizniki bo‘la oladimi?
Bizning hayotimizni to‘la qamrab olgan o‘sha mashinalar orqali kimlargadir yoki qaysidir g‘oyalarga qul bo‘lib qolmayapmizmi? Biz bu mashinalarga butun hayotimizni ishonib topshirgach, ularsiz hayotimizni tasavvur ham qilolmay qo‘ygach, keyin nima bo‘ladi? Biz ularning xurujidan, g‘arazidan o‘z dunyomizni, o‘z matlabimizni, o‘z ma’naviy qiyofamizni va ichki dunyomizni asrab qololamizmi? Ular bizni to‘la o‘zini qilib olgach, o‘zligimizdan mahrum qilib qo‘ymaslikka qanday kafolat bor?
Bu kafolatni bugun hech kim berolmaydi.
Hech kim bu xatarni qat’iy inkor ham etolmaydi.
Bu yutuqlar bizga zamonoviy ko‘rinish, shakl beradi, ammo aslo ma’no berolmaydi.
Ma’no bizning ichimizda.
Ma’no ota-onamiz, bobolarimiz va momolarimiz bizga qoldirgan did va farosat, tarbiya va axloq, qalb va vijdon qiyofasida ichimizda turibdi.
Agar avtobus haydovchisi keksa odamga dag‘dag‘a qilishdan oldin birpas o‘z ichiga qaraganda edi, ehtimol, u choldan uzr so‘rardi, xatosini anglardi. Ammo uning bunga vaqti yo‘q.
Hayot undan shitob va shiddatni talab qilyapti.
Shu tariqa ichimizdagi madaniyatni o‘zimiz yemirib boryapmiz.
Ana shunday xatar bor ekan, biz taraqqiyot yutuqlari bilan madaniyatlimiz deb aytolamizmi?
Madaniyat nima o‘zi? Madaniyatsizlik-chi?
Ichki madaniyat va ichki «men». Bizning san’atda ham, adabiyotda ham, umuman, ijtimoiy faoliyatimizda ham o‘zini fosh qilib qo‘yayotgan narsa ham shu. Bizni u ayovsiz fosh etmoqda. Biz o‘zimizni madaniyatli va zamonaviy ko‘rsatishga urinmaylik, o‘zimizni va hayotimizni fanning so‘nggi yutuqlari bo‘lgan ihota qilmaylik, xuddi haydovchining otaxonga munosabati kabi baribir madaniyatsizligimiz o‘zini fosh qilib qo‘ymoqda.
Biz o‘zimizdan yiroqlashgan sayin madaniyatsizlashib boramiz. Balkim zamonaviylisharmiz. Ammo o‘zlikdan yiroqlashganimiz sayin madaniyatsizlikka qarab ketaveramiz. Chunki madaniyat, aslida, o‘zlikdir.
Bu o‘zlikda Odam Atodan tortib bugungcha bo‘lgan ajdodlarimiz tajribasi, hissiyoti va an’analari, qalbi yotadi. O‘zlikdan chekinganimiz sayin biz ana shu qalbdan – ajdodlar qalbidan chekinib boramiz. Zamonaviylik degani madaniyat deganimas. Agar o‘zimiz ishlatayotgan, foydalanayotgan narsa, buyumni o‘zimiz yaratmagan ekanmiz, u bizning o‘zligimizga aylanmagan ekan, bu borada faqat iste’molchi bo‘lib qolarkanmiz, biz madaniyatli emasmiz. Chunki madaniyat bu yutuq – moddiy-ma’naviy yutuqdir. Yutuqdan foydalanish, yutuqqa iste’molchi bo‘lish madaniyatli bo‘ldi deganimas. Biz bugun yutuqlar iste’molchisimiz, xolos. Iste’molchi ma’lum ma’noda birovga qaram odam bo‘ladi. Biz ham shu tovarni ishlab chiqarayotganlar oldida qarammiz. Demak, biz to‘liq mustaqil emasmiz. Hayotimizning katta qismi shu tovarni ishlab chiqarayotganlarga bog‘liq ekan, biz ularga qarammiz. Qaramlik esa madaniyatni bildirmaydi. Madaniyat moddiylik va ma’naviyatning uyg‘unlashuvi, qalb va didining, aql va idrok erkinligi, ozodligidir. Qaramlik bor ekan, bu uyg‘unlik bo‘lmaydi. Bu uyg‘unlik yo‘q joyda madaniyat ham bo‘lmaydi. Demak, madaniyat ham odamdan, bizdan o‘zlikni talab qiladi.
O‘zlik esa bizdan har bir narsaga teran idrok va aql bilan yondashishni, biror soniya fikrlashdan to‘xtamaslikni, har qanday mavzuda, har qanday masalada o‘z fikriga ega bo‘lishni talab etiladi. Ammo madaniyatsizlik sodir bo‘layotganini ko‘rib jim turgan avtobusdagi o‘sha yo‘lovchilar kabi bizni fikrdan qo‘rqish va fikrsizlik ham kengroq qamrab olyapti.
Fikrsizlik faqat ijtimoiy plyuralizm kushandasigina emas. Fikrsizlik madaniyat kushandasidir. Fikr yo‘q joyda madaniyat yaratilmaydi, faqat madaniyat yaratgan mahsulotlar iste’mol qilinadi, xolos. Fikr yo‘q joyda madaniyat yaratilmaydigina emas, o‘zigacha bo‘lgan madaniyat ham uziladi, taraqqiyotning zanjirli halqalari sochilib ketadi. Bu halqalar o‘rnini fikrsizlik va madaniyatsizlik oqibatida tug‘ilgan madaniyatga zid tushunchalar, qarashlar egallab oladi.
Fikr – bu botiniy qiyofa, odamning, shaxsning ichki qiyofasini ko‘rsatib turuvchi ko‘zgu. Fikri yo‘q odamning qiyofasi ham bo‘lmaydi. Fikr odamning o‘zligini, o‘ziga xosligini bildirib, mavjudligini ko‘rsatib, talab qilib turadi. Fikr, aslida, «men mavjudman» degani. Fikr yo‘q joyda olomonchilik va johillik qo‘pchiydi. Mening fikrim – bu mening qiyofam. U boshqanikiga o‘xshamasligi mumkin, birovga yoqmasligi mukmkin, ammo u mening qiyofam. Agar u fikr deyishga arzisa, albatta. Fikr odamning barmoq izlari kabi o‘ta xususiy, o‘ta shaxsiy bo‘ladi. Biz faqat mazkur fikrni o‘z muhitimiz va yashash tarzimizga moslab ifoda etamiz, shu muhitni fikrimiz bilan yangilashni, o‘zgartirishni, moslashtirishni, ommalashtirishni istaymiz. Ammo yo‘q fikrni ommalashtish imkonsiz. Ommalashishi va jamiyatning ma’lum e’tirofigaerishish uchun oldin shu fikrning o‘zi bo‘lishi kerak. Keling, bir latifani eslaylik. O‘tgan tuzumning latifasi. Jamiyat ketayotgan, aslida to‘xtab qolgan poezdni shunday liqillatib turinglarki, go‘yo jamiyat oldinga ketayotganday tuyulsin degan latifa. Demak, fikr – bu taraqqiyot mezoni ham ekan. U to‘xtagan va hamma bir xil fikrlab qolgan joyda taraqqiyot ham to‘xtaydi, faqat «taraqqiy etayapmiz» degan aldamchi tassavvur bo‘ladi. Fikrning taraqqiyot uchun asos ekani, fikr rang-barangligi jamiyatning rang-barangligi, taraqqiyot va aql-idrokning rang-barangligi ekanini bugun salgina o‘qimishli odam biladi. Dunyo fikr qilib bugungi taraqqiyotga erishdi. Dunyo fikr qilsa, ertaga taraqqiyotga erishadi. Fikr to‘xtagan jamiyatda botiniy tanazzul boshlanadi. XVII asrdan XX asr boshlarigacha bo‘lgan Turkiston bizga ko‘p narsadan saboq berishi kerak. Bu davrda fikr to‘xtab qoldi, shuning uchun biz mazkur davrda yirik va katta madaniyat obidalariga – madaniy yaratuvchanlikka duch kelmaymiz. Fikr turg‘unligi madaniy turg‘unlikka olib keladi. Bir-ikki shoir yoki donishmand bu turg‘unlikni yengaman deb ko‘rdi, ammo ularning yaratuvchiligi o‘ta xususiy yaratuvchilik bo‘lib qoldi, ijtimoiy yaratuvchilik ijtimoiy madaniyat emasdi. Fikr va qalb Yaratgan ichimizga solgan ruhning o‘zini namoyon qilishidir. Qalb his etish va muhabbat orqali namoyon bo‘ladi, fikr bilim va bilishga intilish orqali. Fikrning boshi ham Yaratgan edi, oxiri ham Yaratgan bo‘ladi. Biz faqat ana shu oraliqda darajamizga mos idrok jilvalarini yaratamiz. Bizga ana shu oraliqda o‘zimizni tanish va o‘zlikka erishish imkoniyati berilgan, xolos. Qalb va fikr muvozanatiga erishish-komillikning o‘zidir. Shu paytgacha o‘tgan falsafiy va fikriy oqimlar o‘sha komillikka erishishning turli yo‘llarini targ‘ib qilib keldi. Fuqarolarining ana shu birligi – muvozanati haqida qayg‘ursagina o‘sha jamiyat ma’rifiy jamiyatdir.
Fikrlayotgan odam – o‘zining mavjudligini isbotlashga urinayotgan odam. Mavjudlikka intilish falsafiy va murakkab hissiy jarayon. Jamiyatda mavjud bo‘lib yashashdan mavjudligini isbotlab yashashdan, mavjudlikka intilmay yashash oson. Mavjudlikka intilish o‘zlikni anglash va uni himoya qilish, unga intilish, muhitni, qotib qolgan tushunchalarni, qarashlarni, aqidalarni yangilash, taraqqiyotga va yangilikka, o‘zgarish va o‘sishga yo‘l ochish, umuman, tiriklarga xos yashash degani. Fikrsizlik ma’naviy o‘limdir. Fikr to‘xtagan joyda insoniylikka xos hamma narsa to‘xtaydi. Ehtimol, biologik odam hayoti davom etar, lekin yuksak inson tushunchasi o‘ladi. Biologik hayotni instinktlar boshqaradi. Faqat instinkt bilan yashagan odamning hayvondan deyarli farqi yo‘q. Fikr esa ma’naviyatga va madaniyatga taalluqli tushuncha. O‘z davrining boshqa allomalarini sanamasdan ham birgina Navoiy yetishgan fikr va tasavvurning ko‘lamini ko‘z oldimizga keltirsak, milliy o‘zligimiz va salohiyatimiz qanchalik yuksalganiga guvoh bo‘lamiz. Navoiy o‘z idroki bilan nimaga erishgan bo‘lsa, millatimiz ham Navoiy qiyofasida o‘sha darajaga erishdi. Ammo keyinchalik erishilgan cho‘qqilar unutildi, tashlab ketildi. Buning o‘z ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Lekin bizning umummilliy qalbimiz va fikrimiz o‘sha payti Navoiy darajasida aynan uning qiyofasi orqali yuksalgani bor gap. Bugun agar o‘sha cho‘qqiga qayta chiqilsa, bizdan qudratli va ma’rifatli, idrokli va fikrli millat bo‘lmasdi.
Jamiyatda fikr bo‘lsagina u yangilanadi. Qotib qolgan yoki bir xil qolipdagi qarash va fikr bilan yashash bir kuni jamiyatni ham iqtisodiy, ham ma’naviy tanazzulga olib keladi. Olov yoqishni dastlab o‘rgangan ajdodimiz o‘sha davr fikrida inqilob qilgandi, uning atrofidagilardan boshqacharoq fikrlagani uchun chaqmoqtoshdan xas-xashakni yoqishni anglaganining o‘ziyoq buyuk hodisa, buyuk madaniyat, buyuk did edi. U fikrning dastlabki dahosi edi. Agar u hammaga o‘xshab fikrlaganda, ehtimol, bugungi taraqqiyot ham bo‘lmasdi. Fikrning qudrati shunday. Yevropa taraqqiy etishdan oldin uning fikri va san’ati, falsafasi taraqqiy etdi, u ijtimoiy fikrga turtki va quvvat berdi, xilma-xil «o‘zliklar» orqali xilma-xil g‘oyalarga yo‘l ochildi. Bu g‘oyalar ichida, albatta, iqtisodiy, texnikaviy, ilmiy g‘oyalar ham bor edi. Yevropa ana shu fikrlarga va g‘oyalarga yo‘l berdi, uni amalga oshirishga imkoniyat yaratdi. Bugungi ma’naviy tanazzulini hisobga olmasa, Yevropaning eng ulkan yutug‘i fikr va g‘oyalar erkinligidadir deb aytish mumkin.
Odam o‘zining kimligini anglasa, fikr o‘sadi. O‘zini anglash uchun, bobolarimiz aytganidek, ma’rifatga bir marta bo‘lsa-da, cho‘milib ko‘rish kerak. Fikrni ma’rifat uyg‘otadi. Ma’rifat o‘stiradi. Ma’rifat yangilaydi, keraksiz bo‘lib qolganda almashtiradi. Faqat ma’rifatgina, bilimgina, kitobgina, kitobga bo‘lgan muhabbatgina bizni quyunday bostirib kelayotgan, ongimiz va didimizni sayozlashtirayotgan, san’at, go‘zallik, did haqidagi tushunchalarimizni, shu paytgacha ajdodlarimiz shakllantirib bergan va o‘zimiz shakllantirgan tushunchalarni yemirishga kirishgan olomon madaniyati hamda dididan, boshqacha aytganda, fikrsizlik va didsizlikdan, ya’ni olomonchilikdan asray oladi. XXI asrda biz katta taraqqiyotga erishish barobarida olomon madaniyati chohiga butunlay qulab tushish xatari bilan yuzma-yuz turamiz. Bizni mazkur xatardan ma’rifat, did va fikr qutqara oladi.
Adabiyot mangu mavzular bilan shug‘ullanadi. Insonni tadqiq etadi. Inson tahlilga muhtoj edi. Oqibatda adabiyot falsafadan uzildi. Adabiyot falsafa shug‘ullangan mavzular bilan qo‘shilgandagina mangulik tusini oladi va o‘lmas bo‘lib qoladi. Biroq masalani bunday qo‘yishning ham xavfli tarafi bor. U ham bo‘lsa, asarni falsafa bilan omixtalashtiraman deb fanga aylanib qolishidir. Asar hech qachon o‘zi yashayotgan davr muammolaridan uzilmaydi. U qaysidir ma’noda (ko‘proq ramziy ma’noda!) zamonasining ramzidir. Chunki ayni zamon mangulikning ramzi bo‘lib qolaveradi. Ular tutashadigan nuqtada esa adabiyotning mangu isyoni boshlanadi. Isyon mavjud tuzumga, mavjud voqelikka emas, umuman, mangulik ramzi bo‘lgan zamonaga va mangulikni anglamagan odamga qaratiladi. Adabiyot dunyoga kelayotganda u mangulikka da’vo bilan chiqadi. Uning da’vosi qay darajada o‘zini oqlashini ham aynan vaqt belgilaydi. Lozim bo‘lsa, aytish kerakki, mangulikkka isyon adabiyotning bosh mavzusi bo‘lib qolaveradi. Lekin o‘sha mangulik ichida ma’lum davr va ma’lum odamlar mahkumligi yashiringanini unutmaslik kerak. Unut bo‘lgan barcha narsa qaytariladi. O‘lganlar mangulik charxida qayta tiriladi. Bugun o‘lgan tushunchalar ertaning tafakkurida qalqib chiqadi. Adabiyot hamisha mangulik oldida mag‘lub bo‘lgan. Lekin mag‘lubligi uning g‘alabasidir. Uning mag‘lubligi dunyoni yaratishga bo‘lgan mag‘lublikdir. Qur’on shoirlarni inkor etarkan, uning aynan mangulikka qarshi isyonini tanqid qiladi. islom mangulikka itoat etib yashashga, ibtidoga toqat qilishga chaqiradi. San’at esa ibtidodan o‘z ulushini talab etadi. San’atdagi isyon ayni shudir. Uning mangulik oldidagi vazifasi ham odamlarga mahkumligi haqida ogoh etishdan iborat. Odamning mahkumligidagi ma’lum jamiyat oldidagi qullik yoki zolim shohlar zulmi shunchaki mayda narsa. To‘g‘ri, aynan mavjud zulm va mavjud qullik o‘sha mangu mahkumlikning kichik ko‘rinishidir. Agar bu mahkumlikni tahlil qilishga kuch topilsa, unda mangu mahkumlik haqida ham tasavvur paydo bo‘ladi. San’at odamni isyonga chorlarkan, isyonning mohiyatini tushunmaganlardan yana ko‘plab Gorkiylar chiqaveradi. Adabiyot ongni isyonga undaydi, qo‘lni emas. Abadiy hurlikka ehtiyoj adabiyotning barcha zamonlardagi bosh mavzui bo‘lib qolaveradi.
An’analar va milliy qadriyatlar har bir millatning yuzi, qiyofasi, sarchashmasidir. Umuman olganda, dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, har qanday an’ana, qadriyat millatga quvvat bersa, uni o‘zini namoyish etishga kuch bersa, yashab qoladi. Ana shunday qadriyatlar milliy quvvatning manbalari bo‘ladi. Qadriyat va an’analarga shunchaki eksponat sifatida qarash kerakmas. Ular o‘zlarida xalqning tashabbusi, ijodiy salohiyatini yashirib yotadi. Agar mazkur qadriyatlar to‘g‘ri tashviq qilinsa, millatning ijodiy salohiyati yanayam oshadi, o‘z zamoniga mahsulotlar bera boshlaydi. Biz hammamiz buni ko‘rib, bilib turibmiz.
Hukumatimizning ma’naviyatga e’tibor berayotgani ham bekorgamas. Odamlarga u quruq gap, quruq shiordek tuyulishi mumkin. Biroq bunday emas. Hozir ko‘z qorachig‘imizday asrashimiz shart bo‘lgan narsa – ma’naviyatimiz. Biz mehr-oqibat, bir-birimizga, ota-onamizga munosabat borasida G‘arb odamlaridan tubdan farq qilamiz. G‘arb tafakkur jihatdan, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan, bizdan ancha o‘zib ketgan deymiz, lekin o‘sha taraqqiyotning ham o‘z fojialari mavjud. Masalan, Amerika dunyoda eng ilg‘or mamlakat bo‘lsa, unda oilani saqlash muammosi hozir birinchi o‘ringa chiqqan. G‘arbda hamma narsa manfaat nuqtai nazaridan hal etiladi. Masalan, sizning firmangiz xonavayron bo‘lib, ko‘chada qashshoq qolsangiz, sizga na qarindoshingiz, na do‘stingiz yordam beradi, siz o‘zgalar nazdida omadsiz odamga aylanasiz. Bizda esa birovning boshiga musibat tushsa, uning yonida suyanchiqlari, hamdardlari albatta bo‘ladi, yordam qo‘lini cho‘zadi. Bizda insoniy munosabatlar kuchliroq. Hozir video orqali, televizor orqali kirib kelayotgan mafkurani hushyor tarzda, ongli ravishda qabul qilish lozim. Men tafakkurni yuksaltiradigan narsalarning barchasini qo‘llab-quvvatlashga hozirman. Ya’ni dunyoqarash boyiydi, saviya o‘sadi, did o‘tkirlashadi, ko‘zingiz ochiladi. Shu bilan birga, o‘sha mafkuraning boshqa jihati ham bor. Masalan, muhabbatga munosabatni olaylik. Namoyish qilinayotgan G‘arb filmlarida qanaqa muhabbat-u, bizda, Sharqda qanaqa muhabbat? Sharqda muhabbatga munosabat butunlay boshqacha. Ana shu narsani saqlab qolish muhim. Men axloq borasida konservativman. Men har xil gazetalar orqali kirib kelayotgan axloqni qabul qilolmayman. Kimdir buni demokratiyaning bir ko‘rinishi deb o‘ylashi mumkin. Lekin uning ertangi fojialari bor. Shukrki, bizda hozircha go‘zal hayo saqlanib kelyapti. Ana shu hayoni yemirib qo‘ysak, hayo devorini buzib tashlasak, odamlar o‘sha gazetalardagi, kinolardagi hayosiz turmush tarziga ko‘nikib qolsa, dahshatli fojialarga duchor bo‘lamiz. Rossiyada (balog‘atga yetmagan) ming-minglab qizlarning abort qildirishi o‘sha hayosizlik psixologiyasining ongga o‘tganidan dalolat beradi.
«O‘tkan kunlar» romanini go‘zal axloqiy asar deb bilaman. Ota-onaga, muhabbatga munosabat borasida u tengi yo‘q axloqiy asar. Bu axloqni tinimsiz o‘zimizga singdiraverishimiz kerak. Shu nuqtai nazardan televidenie bugun o‘sha devorni mustahkamlaydigan targ‘ibot ko‘rsatuvlarini berib borishi lozim.
Millatning estetik saviyasi, didi davlat chegarasi kabi qattiq himoya qilinishi shart bo‘lgan hudud deb o‘ylayman. Shu jumladan, bugungi kitobxonning ham didini o‘ldirmaslik, uni bestsellerga o‘rgatmaslik, ermak uchun o‘qiydigan kitobxonga aylantirmaslik lozim. Oldi-qochdi kitoblar tijorat adabiyoti hisoblanadi, ya’ni ular bugun uchun yozilgan, ertaga yo‘qolib ketadigan asarlar. San’at esa ommaviylikdan biqiqlashib, cheklanib boraveradi. XIX asrda frantsuz adabiyoti vakillari san’atning ommaviymasligini uqtirishgandi. Aytish mumkinki, san’at bir hovuch zakiy, ya’ni zehni va didi o‘tkir odamlar uchun ekani tan olingan. Bu san’atdan zakovatli odamlargina zavq olishi mumkin. Bunday insonlar qul bo‘lmaydilar. Aksincha, o‘zining kimligini bilmaydigan va bu haqda fikr qilmaydigan kishi quldir. Ammo mazkur holga ob’ektiv yondashish kerak. Masalan, Amerikada Fol’knerni mutlaqo bilmaydigan odamlar 70–80 foizni tashkil etadi. Kafkani vaqtida hech kim tanimagan, keyinchalik, ancha yillar o‘tib uning daho yozuvchi ekanini bilishdi. Jeyms Joysga ham shunday munosabatda bo‘lishgan. Mashhur «Uliss» romanini dastlab ming nusxada chop etishib, shuyam asar bo‘ldimi deya qaytarib berishgan. Qisqasi, bunday hollar ko‘p. Millatning ertangi taqdirini omma emas, bir guruh ziyolilar belgilaydi. Shuni unutmasligimiz, o‘zimizdagi kitobxonlik ruhini tarbiyalashimiz muhim. Afsuski, texnika taraqqiyoti odamlarda tafakkurga bo‘lgan ehtiyojni so‘ndirib tashlayapti, yoshlarni fikriy dangasaga aylantiryapti. Biz bunday holni inkor etib yashashimiz darkor.
Kitobni ikki xil o‘qish mumkin. Bestseller kitoblar bor va dunyo tafakkurida ma’lum bir uyg‘onishlar yasagan, insoniyat tafakkurining ufqlarini ko‘rsatib bergan asarlar mavjud. Ularni farqlay bilish uchun kishida kitobxonlik didi bo‘lishi lozim.
Ilohiy nuqtai nazardan olib qarasak, insoniyat yerga ma’lum bir missiya bilan, ya’ni poklanish uchun tushirilgan. Xalq og‘zaki ijodida shu ruh asrab kelingan. Qo‘ng‘irot elini, xalqni birlashtirish, bo‘linish arafasida yoki bo‘linmay turib birlashish zaruratini anglamaydigan xalqni birlashtirish «Alpomish» ning asosiy g‘oyasi bo‘lib, bu missiya doston ruhiga singib ketgan. Yana bir hayratlanarli jihat shundan iboratki, juftlik paydo bo‘lganda ilohiyot butun bo‘ladi, ya’ni missiya to‘liq ado etiladi. Shuning uchun Alpomish Barchinga uylanishi va keyin xalqni birlashtirishi kerak bo‘ladi. «Alpomish» – juda zo‘r falsafiy asar. Nima uchun Yevropa faylasuflari, ijodkorlari Gomerga qayta-qayta murojaat qilaverishadi? Buning zamirida katta ma’no bor. Bu tarixiy taqdir. «Alpomish»ning haqiqiy mag‘zini xalqqa yetkazish zarur.
Har bir yozuvchi dunyoda o‘qilishi lozim bo‘lgan kitobdan bexabar qolsa, inson haqidagi bilim kemtik bo‘lib qolaveradi. Fol’knerni qayta-qayta o‘qish va anglash kerak. Xemingueydan o‘qiydigan asarlar ko‘p. Borxes, Kortasar, Joys, Bekket, Prust, German Gesse, Muzil – bular XX asrning titanlari... Shundagina asrimiz odami haqida tugal xulosaga kelish mumkin.
O‘zbek adabiyotidan esa Alisher Navoiyni betinim o‘qish lozim. Bilasizmi, agar mamlakatimizda Alisher Navoiy asarlarini o‘qib tushunadigan odamlar ko‘payaversa, borib-borib davlatimiz jannatga aylanib ketgan bo‘lardi. Bizda, variantlari bilan qo‘shib hisoblaganda, 200 tacha doston mavjud. Birorta xalqda buncha doston yo‘q. Ana shu dostonlarni o‘qib, o‘rganib va sharhlab beradigan odamlar paydo bo‘lishi darkor. Ana shunda, shonamanki, biz butun dunyoga g‘oya beradigan xalqqa aylanamiz.
Borxesning bir gapi bor: «Bir kun kitob o‘qimagan odam yuz yil jaholatda yurgan odam bilan barobardir». Borxes biror kunini ham mutolaasiz o‘tkazmagan. Umrining oxirida, ko‘zlari ko‘rmay qolganida ham boshqalarga o‘qittirib, eshitib o‘tirgan. Aytmoqchimanki, tafakkurga, ruhga xizmat qiladigan asarlarni muttasil mutolaa qilsangiz, ruhingiz erkinlasha boshlaydi. Shunda bu dunyoning bachkana narsalariga e’tibor bermay qo‘yasiz.