Ulug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy shaxsi va ijodiyoti barcha zamonlarda ilm va ijod ahlini hayratga solib, ilhomlantirib kelgan. Ilmda navoiyshunoslik eng yetakchi soha sanaladi. O‘zbek adabiyoti va san’atida esa buyuk allomaning siymosini yaratishga bo‘lgan harakatlarning o‘zi bir tarix.

Taniqli adibimiz Omon Muxtorning o‘tgan yili chop etilgan “Navoiy va rassom Abulxayr” nomli kitobidan joy olgan “Ishq ahli” va “Buyuk farrosh” romanlari ulug‘ bobokalonimizga bo‘lgan yuksak ehtiromning yana bir tasdig‘idir. Romanlar qiziqarli uslubda, rang-barang ohanglarda bitilgan.

Alisher Navoiy tavalludiga 566 yil to‘lgan ayni kunlarda muxbirimiz shu yangi romanlar muallifi bilan uchrashib suhbatlashdi, adibning Navoiy haqidagi dil so‘zlarini, shoir shaxsi, tengsiz ijodiy merosiga tegishli fikr-mulohazalarini yozib oldi. Quyida suhbat bayonini o‘qiysiz.

Mamlakatimizda har yili Alisher Navoiy tavallud topgan kun keng nishonlanadi. Ulug‘ shoirimiz shaxsiga bo‘lgan qiziqish, unga bo‘lgan ehtirom yildan-yilga o‘sib bormoqda. Navoiyga o‘z zamonida ham butun Sharqda juda katta qiziqish bilan qaralgan va G‘arbda ham buning aks-sadolari ko‘ringan. Ulug‘ shoirga ehtirom u tavallud topgandan keyin o‘tgan asrlarda hech susaygan emas, aksincha ko‘tarilib borgan. Ayniqsa, mustaqillik yillarida Navoiyga ko‘rsatilayotgan e’zozu ehtiromni sohibqiron Amir Temurga ko‘rsatilayotgan hurmat-izzatdan keyingi ikkinchi o‘rinda, deb aytish mumkin.

Ma’lumki, Amir Temur har qanday saltanatda bo‘lganidek, atrofiga o‘z diyori, o‘z yurtidagi ishonchli odamlarni ko‘proq yig‘adi. Lutfiyning ota-bobolari, Navoiyning ota-bobolari bir paytlar Samarqand atrofida jamlanishgan. Bular Shahrisabzdan kelganmi, Kitobdan yoki Buxorodan kelishganmi, balki Samarqandning o‘zidanmi — biz buni faqat taxmin qilamiz. Va biz bilamizki, Amir Temur vafot etganidan keyin, uning o‘g‘li Shohrux Mirzo poytaxtni Samarqanddan Hirotga ko‘chiradi. Tabiiyki, poytaxt ko‘chganda saroy ahli: olimlar, a’yonlar, shoirlar, san’atkorlar — katta bir jamoa Samarqanddan Hirotga ko‘chadi. Men ishonch bilan aytaman, romanda ham shunday yozganman, Navoiyning ota-bobolari vaqtida shu yerdan o‘sha tomonga borib qolgan. Bu ham bizga Navoiyning bevosita daxli borligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, Navoiyning tili boshqa qardosh turkiy xalqlar tillaridan ajralib turadi, bizning tilimiz ko‘rki aks etgan. Asarlarining butun ruhi bizning Zarafshon vohamiz, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Samarqand — shu atrofdagi lahjaga yaqin. Bir paytlar Navoiy tilini turk tiliga, ozar yoki uyg‘ur tiliga yaqin, degan birodarlarimiz ham bo‘ldi. Bu gaplar noto‘g‘riligini ulug‘ shoirimiz asarlarini qayta-qayta o‘qiganda chuqur his etasiz. Uchinchidan, Navoiy g‘azallariga Sharqda juda ko‘p shoirlar, ayniqsa, turkiy xalqlarning shoirlari muxammaslar bog‘lashgan. Lekin eng ko‘p muxammasni bizning shoirlar yozgan. Ana shu muxammaslarning o‘zi Navoiy ijodining shoirlarimiz faoliyatida davomdorligini ko‘rsatadi.

Bizning zamonamizda ham mashhur shoirlarimiz muxammaslar bog‘lashgan. G‘afur G‘ulom, Sobir Abdulla, keyinchalik Erkin Vohidov, Jamol Kamol, boshqalar. “Tepalikdagi xaroba” romanimda shunday muxammaslardan bir band, bir banddan keltirganman. Bular Navoiy haqida romanlar yozishga kirishayotganda shoir ruhini his etish yo‘lidagi harakat bo‘lgan. Boshqa bir qator shoirlarimiz safida Navoiy g‘azallariga bir-ikki muxammas ham bog‘ladim. Shulardan birida Navoiyning mashhur g‘azalidagi “Ishq ahli aro navo bo‘libdur”, degan satr keladiki, “Ishq ahli” degan romanimning nomi shu muxammasni yozganimda xayolimga kelgan. Mana, o‘sha muxammas:

Navoiy — millat faxri, g‘ururi. Ulug‘ shoirimiz nomida viloyatimiz bor, Toshkent bag‘rida Navoiy nomida teatrimiz bor, ko‘cha bor, metro bor. Mustaqillik yillarida uning nomi bilan atalgan Milliy bog‘ barpo etildi, bobomizning muhtasham haykali o‘rnatildi. Xullas, biz har bir qadamda Navoiyning nomiga, ruhiga ro‘para kelamiz. Navoiyni eslamagan paytimiz kam. Ko‘pchilikdan Navoiyni bilasanmi, deb so‘rasangiz bilaman, deydi. Lekin, boshqa tomondan qarasangiz, Navoiyni bilishdan qiyin ish yo‘q. Umuman, bizning sharq adabiyotini, ayniqsa, uning daho vakili bo‘lgan Navoiyni bilaman, deyishga kishi istihola qiladi. Mening tasavvurim shundayki, bu bir ummon, undan siz bir chelak suv olishingiz mumkin, xolos.

Endi, shu o‘rinda yana bir gap. Men hamma narsani bilaman, deyish donolik emas, nodonlik. Inson hamma narsani bilishi mumkin emas. Donishmandlar: qanchalik ko‘p o‘qisam, o‘zimning savodsizligimni, nodonligimni shunchalik bildim, deydi. Biz ham shunday holga duch kelamiz: Navoiyni qanchalik o‘qisak, o‘zimizning kam bilishimizni, nodonligimizni his etamiz.

Navoiyga bag‘ishlab yuzlab, minglab kitob yozilgan. Mana, o‘zimizning o‘zbek adabiyotida buyuk ustoz Oybekning “Navoiy” romani, Mirkarim Osimning qissasi, Izzat Sulton, Aziz Qayumov kitoblari, Batning “Hayot bo‘stoni” asarini yoshlikdan o‘qib kelamiz. Bu asarlar har biri biz uchun qadrli, biroq nazarimda hamon mukammal Navoiy tasviri yo‘q. Bu qaysidir ijodkorga nasib etishini ham tasavvur qilolmayman. Chunki Navoiyning butun bo‘y-bastini ko‘rsatishning umuman iloji yo‘q. Shu bois “Navoiy va rassom Abulxayr” deb nomlangan kitobdagi ikki romanimda men ham Navoiyni tugal ko‘rsata oldim demayman. Buni bilganim uchun ishga kirishgandayoq faqatgina bir rassomning Navoiyni tasvirlayotgan paytdagi kuzatishlarini aks ettirishga harakat qildim. Bu bir ijodkorning buyuk daho oldidagi qarzini his etib, uni “uzishga” urinishi, deyish mumkin.

Men asarda Navoiy obrazini suratdan siyratga aylantirgim keldi, u daho bo‘lgani holda, yerda yurgan bir odam, bir banda bo‘lganini tasavvur qilib, uni shu sifatda aks ettirgim keldi.

Navoiyning shaxsiy hayoti, ijodi, tafakkuri bizning tasavvur etganimiz yoki tasavvur eta olganimizdan ming barobar keng. Biz bir nigohgina tashlay olamiz. Mana shu bir nigoh orqaligina — rassomning nigohi orqaligina men uni suratdan siyratga aylantirishga urindim-da, — qaysi davrda yashagan, qanday yashagan, nimalarni o‘ylagan — shularni ham faqat rassomning tasavvuri orqali aks ettirdim. Navoiy tafakkurini anglash diqqat markazida bo‘ldi.

Bu gaplarni batafsilroq aytishimga sabab, bizning ba’zi adiblarimiz, olimlarimiz shunday talablarni qo‘yishadiki, bir asarda go‘yo hamma narsa bo‘lishi kerak. Sen Navoiy haqida yozdingmi, mukammal tasvirlashing kerak. Axir, birodar, odam o‘zining holatini ham bilishi kerak-da, sen ham bilgin, men ham... Hali aytganimdek, u shunday cheksizki, uni mukammal aks ettirishning iloji yo‘q! Asrlar mobaynida, barcha avlodlarning Navoiyga bo‘lgan qiziqishi, ehtiromining abadiyligi boisi ham shunda-da! Yangi avlodlar yangidan murojaat qiladi. Men Oybek domlalarning, Mirkarim Osimning avlodidan keyin o‘z avlodimizning bir nigohini ilg‘ashga harakat qildim.

Navoiy haqida asar yozaman degan odam, tabiiy, uning asarlarini qayta-qayta o‘qiydi. Qayta-qayta o‘qigan sayin bu asarlarni chuqurroq tushunib borasan. Mana shu o‘qishlar jarayonida biz Navoiyning birorta kitobini xatolarsiz bosmaganimizga guvoh bo‘ldim va bu mening eng katta o‘kinchim. Birovga malol kelmasin-ku, lekin biz Navoiyning asarlarini hech bir, hattoki, tinish belgilarida ham xatosiz nashr etishga erishishimiz kerak. Afsuski, ba’zan jiddiy, ba’zan oddiy xatolarga duch kelamiz. Mana, “Xazoyin ul-maoniy”dan bir-ikki misol. “G‘aroyibus sig‘ar” qismida, 28-betda Olloh ma’nosidagi “Kirdigoro” so‘zi “kirdgoro”, deb bosilgan. Ko‘p joylarda “qaro” so‘zi bilan “qora” so‘zi adashib yoziladi. “Menga” va “mango” so‘zlari ham shunday. Navoiy bu so‘zlarni ikki xil ishlatadi, u tilning boyligini ko‘rsatadi. “Xonumonimni qaro qildi yuzi qora ko‘ngil”, deydi. Shoir bu so‘zlarning har bir shaklida chuqurroq ma’noni ko‘rgan va biz ularni aynan o‘z shaklida yozishimiz zarur. Ba’zi o‘rinlarda, masalan, “ushalg‘ay” so‘zi “ushlag‘ay”, “yora” so‘zi “yara” tarzida xato bosilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin. Bundan xulosa shuki, biz Navoiyning har bir so‘ziga juda katta e’tibor, e’zoz bilan yondashishga burchlimiz.

Yuqorida muxammas haqida gapirdik. Navoiy g‘azaliga muxammas bog‘layman, deb ko‘cha gaplarini tizib, vaznni buzib, g‘azal ruhiga tushmay yozish, menimcha, bu ham jiddiy xato, hatto odobsizlik.

Bir paytlar, sho‘ro davrida shoirning: “Jannat senga bo‘lsin, menga mayxona kerak”, degan gapini ushlab olib, uni dahriyga aylantirishga urinishlar bo‘lgan. Bu haqda ko‘p yozilgan, mening gapim yangilik emas. Biroq hozirgi kunda Navoiyni zohidlarga o‘xshagan qilib ko‘rsatishga urinishlar sezilib qolyapti. Navoiy zohid emas, oshiq. U shu olamning oshig‘i, birinchi navbatda. Avvalo, u Ollohning oshig‘i. Lekin, ayni paytda Olloh yaratgan shu dunyoning ham oshig‘i. Buni unutmaslik kerak. Navoiyning Olloh haqidagi gaplari bilan Yerdagi yor haqidagi gaplarining farqiga borish kerak.

Misol uchun, “Zuhd ila taqvo haromu, may halol o‘ldi yana” satrini olaylik. Buning Xudoga nima daxli bor? Yoki aniq misol: “Oshiq o‘ldim, bilmadim, yor o‘zgalarga yor emish, Olloh-Olloh! Ishq aro mundoq balolar bor emish”. Yana: “Lablaringdin qon yutmoq... jomi visoling yiqsa ne g‘am...”, degan satrlar. Qolaversa, “Ne haqni unut, ne mayni qo‘yg‘il mutlaq” degan satrda gap faqat “may” emas, balki “dunyodan bahramandlik”, “dunyo ishlari”, degan ma’no keladi. Xullas, Navoiyda ming xil holat, manzara bor, bularni qorishtirmaslik kerak, demoqchiman.

“Ishq ahli” e’lon qilingan, “Buyuk farrosh”ni yozayotgan paytim. Navoiyni o‘zi eshitgan (radiodami, biror davradami) uch-to‘rt qo‘shiqni tinglash doirasida bilgan bir do‘stimiz menga ta’na qilib: “Navoiyga yana yor topib berayapsizmi?!” deb qoldi. Bu gapning bema’niligini va og‘irligini qarang.

Guli, albatta, bir ertak va yoshlikdagi bir epkin. Birinchi muhabbat, degan tushuncha. Nomi Guli ekanligi shartli. Lekin Navoiy keyinchalik birovni chinakam sevgan. Buni Husayn Boyqaro va boshqalar ham yo‘l-yo‘lakay, qandaydir beozor shaklda eslatishadi. Zero, Sharqda odob doirasini saqlash nihoyatda muhim fazilat sanalgan. Asarda ham aytganman, Navoiy g‘azallarini qayta-qayta o‘qib, bunga yuzlab misollarga duch keldim. Xo‘p, sevmay turib: “To labi jonbaxshidin topdi Navoiy komi dil” — deb yozib bo‘ladimi?! “Jonbaxshidin” degan so‘zga qarang: “jon baxsh etgan” mazmunida. Buni Ollohga bog‘lab bo‘ladimi?! Qo‘rqish kerak.

Umuman, Navoiyga havoyi qarab, uning real hayotdagi real inson ekanligini unutish yaramaydi.

Asarda bu holatni tasdiqlaganman. Qaytarib o‘tirmayman! Umuman, bu — ba’zibir odamlarga Navoiyni “qashshoqlashtirib, butga aylantirish”ning nima keragi bor, tushunmayman. U chinakam inson, bir insondek yashagan, savod yetmasa ayb Navoiyda emas.

Men hurmat qilgan, hatto qadrlagan ba’zi olimlarimiz Navoiyning muhabbatini yaxlit holda, birgina muhabbat bu, deb uni Xadicha begimga bog‘lashadi. Dahshatli joyi, mening asarlarim bahonasida ham, shunday fikr matbuotda ancha keng “yoritildi”. Bu — shu qadar odobsizlikki, so‘z bilan ifodalayolmaysan. Navoiyga, hatto Husayn Boyqaroga yengil-elpi yondoshish faqat savodsizlik emas, bayon qilib bo‘lmaydigan darajadagi gunoh!

Biz Alisher Navoiydek daho shoirning avlodlari ekanligimiz bilan faxrlanib, kelajak avlodlarga uning merosini butun yetkazishga mas’ulmiz. Buning uchun targ‘ibotdan tashqari, hali yana ko‘p amaliy ishlar kerak.

Suhbatdosh Ahmad Otaboyev

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 6-sonidan olindi.