“O‘zAS”ning 2008 yil 5 dekabr sonidagi “Yaxshilik bila chiqsa”mi yoki “qolsa”mi?” sarlavhali maqola ko‘nglimizdagi ba’zi mulohazalarni gazetxonlar bilan o‘rtoqlashishga turtki berdi. Maqola muallifi Yoqubjon Xo‘jamberdievning e’tirozlari o‘rinli. U nazarda tutgan nomaqbul holatlar adabiyotimiz, xususan, hazrat Alisher Navoiy ma’naviy merosi ixlosmandlarining qalbini ranjitadi, albatta.

Taassufki, bunday noqisliklar bot-bot ko‘zga tashlanib turadi. Chunonchi, Navoiyning “Ushshoq” kuyida “Qilg‘il” radifli g‘azali bilan aytiladigan qo‘shiqni ba’zi hofizlar “Qaro ko‘zum, keley mardumlig‘ emdi fan qilg‘il” deb boshlasalar, ba’zilar “Qaro ko‘zum, kelib mardumlig‘...” tarzida kuylaydilar. Holbuki, devon tarzida ham, shoir she’rlaridan namunalar turkumida nashr etilgan kitoblarda ham bu misra “Qaro ko‘zum, kelu mardumlig‘ emdi fan qilg‘il”, deb berilgan. Nahotki, o‘sha kitoblardan birini topib, g‘azalga bir bora nazar tashlash qiyin bo‘lsa?!

Matbuotdagi chiqishlarda Navoiyning bir misrasi “El netib topqay meniki men o‘zimni topmasam” tarzida tez-tez tilga olinadi. “Xazoyin ul-maoniy”dagi ikkinchi devon — “Navodir ush-shabob”ning 496-g‘azalida kelgan bu misra aslida boshqacha:

El netib topqay menikim, men o‘zimni topmanam,

Buylakim, ishqu junun sahrosida ovoramen.

Birinchidan, shart mayli yo‘sinidagi “men o‘zimni topmasam” jumlasi bilan hukm tarzidagi “men o‘zimni topmanam (topmayman)” jumlasi o‘rtasida mazmunan katta farq bor. Ikkinchidan, misraning o‘zi hali tugal ma’noga ega emas, u keyingi misra bilan kelgandagina mukammal mazmun kasb etadi.

Bizningcha, mazkur misrani bu tariqa o‘zgartirib qo‘llashni ixtiyorsiz ravishda qilingan, deb bo‘lmaydi. Nazarimizda, bu holat mualliflarning maqsadlariga ko‘ra, yoki maqolaning mazmun-mohiyatiga misra ma’nosini moslashtirish tufayli yuzaga kelgan. Fikrimiz asossiz bo‘lmasin uchun bir misol keltirsak. “Shoirning “El netib topgay (?) menikim, men o‘zimni topmasam”, degan so‘zlari xalqimizning bugungi milliy o‘zlikni anglash jarayonida ham o‘z tasdig‘ini topmoqda”, deb yozadi “Toshkent oqshomi” gazetasining o‘z muxbiri “Buyuk shoirga ehtirom” maqolasida (2001 yil, 7 fevral, №16). Bu gap gazetaning navbatdagi (2001 yil, 9 fevral, №17) sonida bosilgan “Alisher Navoiy dahosiga ta’zim” sarlavhali maqolada yana aynan takrorlanadi, misra ham yana aynan o‘shanday.

O‘tgan asrning 80-yillari oxirlarida Navoiyning bot-bot tilga olinuvchi:

Odamiy ersang, demagil odami,

Oniki yo‘q xalq g‘amidin g‘ami —

baytiga tanqidiy ko‘z bilan qarab, o‘zlaricha unga tuzatish kirituvchi “donolar” paydo bo‘ldi. Emishki, baytning ikkinchi misrasi aslida “Oniki yo‘q xalq g‘ami-yu din g‘ami” tarzida bo‘lganu, uni o‘sha davr mafkurasiga moslash uchun o‘zgartirib bosilgan emish. Ajab, “g‘amidin” so‘zidagi chiqish kelishigi qo‘yshimchasi “din” so‘zi bilan tasodifan ma’nodosh bo‘lsa, bu hali mazkur da’voning to‘g‘riligiga asos bo‘la olarmikan?! Yo‘q, albatta. Chunki, birinchidan, ularning aytganidek yozilsa, misra g‘oyatda g‘alizlashadi va bu g‘alizlik alaloqibat baytning mazmuniga putur yetkazadi. Ikkinchidan, qo‘lyozma nusxalarda “g‘ami” so‘zidan keyin biriktiruvchi bog‘lovchi vazifasidagi “vov” harfini ko‘rmaymiz. Kotiblarning ba’zilari “din” qo‘shimchasini egalik qo‘shimchasi — “yo”yi vahdatga qo‘shib ko‘chirganlar, ba’zilari esa uni alohida tarzda bitganlar. Biroq ularning birontasi bog‘lovchi “vov” harfini qo‘llamaganligini “Hayrat ul-abror” dostonining ilmiy-tanqidiy matnidan (Alisher Navoiy, Hayrat ul-abror. Ilmiy-tanqidiy matn. Tuzuvchi: Porso Shamsiev. Toshkent, 1970, 141-bet, 79-bayt) osongina bilib olamiz.

Kutilmaganda, qo‘shimchaning alohida tarzda, kotiblar tili bilan aytganda, uzib ko‘chirilganligi tufayli “chalg‘ish” holati shoir asarlari nashriga ham kirib qolganligining guvohi bo‘lamizki, bu endi anchayin achinarli holdir.

“Layli va Majnun” dostonining XII bobida shunday bayt bor:

Ul ish neki voqi’ o‘ldi bexost,

Bir-bir dedi ul ikisiga rost.

Bu bayt dostonning barcha nashrlarida, 1949 yilda asarning ilmiy-tanqidiy matnini tuzgan G‘.Karimov nashridan tortib, eng so‘nggi 2006 yilda V.Rahmonov tomonidan amalga oshirilgan nashrgacha aynan shunday ko‘rinishdadir.

Baytning tahlili bundan sal oldin yuz bergan voqea bayonini taqozo etadi.

Bahor chog‘i dugonalari bilan gulshanni sayr qilib yurgan Layli, ittifoqo, gul butasi orasida Qaysni uchratib qoladi va bu ikki sevishganlar o‘rtasida hayajonli suhbat boshlanadi. Qalbi iztirobga to‘la Qays yoriga izhori dil qilar ekan, tutaqib so‘zlagani tufayli hushidan ketadi. Layli uning boshini tizzasiga olib, ko‘zlaridan yoshlar to‘kadi, kutilmagan bu voqeadan qayg‘uga botadi. Shunday vaziyatda uni izlab yurgan ikki kanizi ularning ustiga kelib qoladilar. Bu manzaradan dunyo ko‘zlariga qorong‘i bo‘lib ko‘ringan kanizaklar qo‘rquvda “Bu qanday hol?”, deb so‘raydilar bekalaridan. O‘zining qilmishini endi yashirib bo‘lmasligiga iqror bo‘lgan Layli dugonalarining savoliga javoban nima qilganligi shu baytda keltirilgan.

Endi baytning tahliliga kelsak. Birinchi misrada mazmunga ko‘ra qandaydir bog‘liqlik yetishmayotgandek. Misradan ma’no chiqara olmagach, dostonning e’tiborli qo‘lyozma nusxalariga ko‘z yugurtiramiz (misolni arab imlosida keltirishning imkoniyati bo‘lmaganligi uchun hozirgi imloda ko‘rsatamiz). Ularda:

Ul ishniki voqi’ o‘ldi bexost —

deb yozilgan. Bunda misra mazmuni aniq: bexosdan sodir bo‘lgan bu ishni. Baytning to‘liq mazmuni shunday: bexosdan sodir bo‘lgan bu ishning rostini (ya’ni qanday yuz bergan bo‘lsa, shundayligicha) ularning ikkalasiga bir-bir aytib berdi.

Mazkur voqeaning kutilmaganda yuz berganligi ta’kidi sifatida “-ki” bog‘lovchi qo‘shimchasi qo‘llangan. Noshirlarimiz esa uni so‘zdagi tushum kelishigi qo‘shimchasi bilan birgalikda o‘zak so‘zdan ayricha holda qabul qilganlar va shu tariqa misraga singishmaydigan “neki” (arabcha imloda “niki” va “neki” bir xil yoziladi) so‘zini hosil qilganlar.

Dostonning ana shu XII bobi bahor faslidagi tabiat manzarasining tasviri bilan boshlanadi. Ko‘klam chog‘i borliqning qanchalar yashnab ketishi badiiy vositalar, xususan, tashbih va tashxis san’atlari orqali g‘oyatda jonli tasvirlanadi. Chunonchi, bu ayyomda tog‘lar bag‘rida nafaqat sel, balki har bir tosh Farhod firoqida yoshlar to‘kadi.

Tog‘ bag‘rida sel yo‘qki, har tosh,

Farhod firoqidin to‘kar yosh.

Sahroda qurigan lolaning uchib yurgan gul yaproqlari Parvezning kulohi (bosh kiyimi)ni eslatadi.

Sahroda ne lola bo‘lsa barbod,

Parvez kulohidin berur yod.

Lolaning har bir g‘unchasi xuddi la’l saqlanadigan quticha, ochilgach esa qizil parchaga aylanadi.

Har g‘unchai lola huqqai la’l,

Ochilsa livoda shuqqai la’l.

Bir necha vaqt ochilib turgach qurigan lolaning gul yaproqlari havoda uchib yurarkan, bamisoli bag‘riqaro (deb ataluvchi) qushlar dashtga yoyilgandek bo‘ladi.

Chun bargi tusharga mayl qildi,

Bag‘ri qaro dasht uza yoyildi.

Suv ichidagi binafsha esa har zamon turna boshidek ko‘rinadi.

Suv ichra binafsha har zamoni,

So‘na boshidan berur nishoni.

Navbatdagi baytning mazmunini anglash esa mushkulroq:

Yosh g‘unchag‘a istamak bo‘lub ish,

Jola tushub og‘zig‘a bo‘lur tish.

Bu yerda ham deyarli avvalgi misolga o‘xshash holat. Birinchi misradagi istamak so‘zi ma’no jihatidan singishmayotgandek. Qolaversa, misralar o‘rtasida o‘zaro mazmunan bog‘lanish ko‘rinmaydi. Xo‘sh, baytning nasriy bayoni qanday ifodalangan ekan? Biz bunga osongina javob topish imkoniyatiga egamiz. V.Rahmonov nashridagi qulaylikdan foydalangan holda baytning nasriy bayonini o‘qib ko‘ramiz: “Yosh g‘unchalarga ish orttirib yog‘ilgan do‘l ularning og‘ziga tish bo‘lib qadaladi”.

Ko‘rinadiki, nasriy bayon ham ko‘ngil to‘larli darajada emas. Chunki, u asliyatdan bir qadar uzoqlashgan va hayotiy haqiqatdan biroz yiroq. Birinchidan, asliyatdagi yosh g‘uncha ko‘pga aylangan. Ikkinchidan, bir emas, uchta ma’noga ega bo‘lgan istamak so‘zi nazardan chetda qolgan. Uchinchidan esa, do‘lning g‘uncha og‘ziga tish bo‘lib qadalishi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Zero, osmoni falakdan tushib kelgan do‘l donasi katta tezlikka egaligi tufayli g‘uncha og‘ziga qadalib qolmaydi, balki uning og‘zini yirtib yuboradi.

So‘nggi ilinjimiz endi dostonning e’tiborli nusxalaridan. Navoiyning o‘zi tomonidan tasnif etilgan “Kulliyot”dan bu baytni o‘qib ko‘ramiz:

Yosh g‘unchag‘a esnamak bo‘lub ish,

Jola tushub, og‘zig‘a bo‘lur tish.

Ana endi ma’no aniq: ishi esnash bo‘lgan yosh g‘unchaning og‘ziga shudring tish bo‘lib o‘rnashadi. Qanchalar hayratlanarli ifoda, jonlantirish uslubining betakror namunasi. Shunday emasmi? Xo‘sh, uning nashrlarga buzilgan shaklda kirib qolishiga sabab nima? Bizningcha, kotibning beparvoligi-yu mutaxassislarning bee’tiborligidir. Arabcha imloda “esnamak” va “istamak” so‘zlarining shakliy o‘zagi bir xil yoziladi. Qaysidir kotib “nun” bilan yoziladigan “esnamak”ka ixtiyorsiz ravishda ikkita nuqta qo‘yib yuborgan bo‘lishi kerak. Natijada, “nun” (n) “te” (t)ga aylanib, misraga o‘gaydek bo‘lib “istamak” so‘zi yuzaga kelgan. Bu holat nasriy bayon mualliflari foydalangan qo‘lyozma nusxada ham mavjud bo‘lgan. Biroq bu so‘z baytning mazmuniga daxlsizdek tuyulayotgani uchun nasriy bayonni amalga oshiruvchilar uni “chetga chiqarib qo‘yish”ni maqbul ko‘rganlar. Boz ustiga, “jola” so‘zining do‘l ma’nosidan tashqari shudring, shabnam ma’nosi ham borligi ularning e’tiboridan chetda qolgan.

Yuqorida biz keltirgan uchrashuvdagi Qaysning tutoqib Layliga aytgan gaplaridan biri:

Sendin yetib bu shiddat oxir,

Kimga toqoyin bu tuhmat oxir?!

Bayt mazmunini uqish qiyin emas: sendan yetishayotgan ozorlarni kimga taqayin, axir (biror kishiga nisbatan) shunday qilsam bu tuhmat bo‘ladi-ku.

Biroq asar qo‘lyozmasiga qiyoslansa, bu o‘rinda ham e’tirozli jihat ko‘zga tashlanadi. Birinchidan, toqayin yoki taqayin so‘zini biz “Navoiy asarlari lug‘ati”da ko‘rmaymiz. Ikkinchidan, qo‘lyozma nusxalarda baytning ikkinchi misrasi:

Kimga yoqayin, bu tuhmat, oxir?!

Bunda endi misradan ma’no chiqarish mushkulroq, yoqayin so‘zi ishga to‘sqinlik qilayotgandek. Ammo, qarangki, toqayin va yoqayin so‘zlarining ham yozilishdagi o‘zagi bir xil. Shunga ko‘ra, dastlabki noshirlardan biri, kotib bu o‘zakka ixtiyorsiz ravishda so‘z boshidagi ikki nuqtani noto‘g‘ri qo‘yib yuborgan va “yo”yi vahdat “te”ga aylanib qolgan, degan fikr bilan yoqayinni toqayinga o‘zgartirgan. Bu “tuzatish” nashrdan nashrga o‘tib kelavergan. Aslida esa, o‘sha misraga qovushmay turgan yoqayin so‘zini chuqurroq mulohaza qilib ko‘rish kerak edi. Zero, uning bir emas, bir nechta ma’noga ega ekanligi “Navoiy asarlari lug‘ati”da ko‘rsatilgan. Ya’ni, YoQMOQ — 1. Yoqmoq (o‘t, sham); kuydirmoq. 2. Xush kelmoq, ma’qul tushmoq. 3. Nisbat bermoq, to‘nkamoq. 4. Surtmoq, qo‘ymoq, dog‘lamoq (dorini).

Ko‘rinadiki, bu ma’nolarning uchinchisi so‘z borayotgan misraga muvofiq keladi. Yoqayin so‘zini o‘zgartirishga qaror qilgan shaxs nazarda tutgan so‘z bugungi kun tilimizda taqimoq shaklida qo‘llanadi. To‘g‘ri, tilimizda taqamoq fe’li ham mavjud, ammo u boshqa ma’noda qo‘llanadi.

Sevishganlar uchrashuvi bayoni bilan bog‘liq yana bir bayt ham munozarali. Qalbi iztiroblarga to‘la Qays nigoriga yonib-kuyib so‘zlar ekan, qattiq hayajon tufayli hushidan ketadi. Layli uning boshini bag‘riga olib, yum-yum yig‘lar ekan, ko‘z yoshlari oshig‘ining yuziga oqib tushardi.

Asliyatda ushbu holat:

Qo‘ynig‘a olib nigor boshin,

Sochib yuzidin yuziga yoshin —

deb ifodalangan.

Nashrlarda ikkinchi misradagi yuzidin so‘zi ko‘zidin qilib o‘zgartirilgan. Bir qarashda bu to‘g‘ri qilingandek tuyuladi. Zero, yosh ko‘zdan chiqadi-da, yuzdan emas. Ammo chuqurroq mulohaza qilib ko‘rilsa, bu yerda ham “ko‘z chiqarish” bo‘lgan. Axir, yosh ko‘zdan chiqadi, yuzdan oqib tushadi. Ana shu oddiy holat “tuzatuvchi”ning e’tiboridan chetda qolgan.

Bu kabi misollarning yana bir qanchasini keltirish mumkin. Biroq “Muxtasar so‘z — mo‘‘tabar”, degan naqlga amal qilib, gapni shu yerda to‘xtata qolaylik. Bizning niyatimiz kimlarnidir xatokorlikda ayblash, qaysidir qilingan ishni pastga urish emas, aslo. Istagimiz hamyurtlarimizni — u xoh san’atkor bo‘lsin yoki suxandon, xoh mutaxassis yoki publitsist — mumtoz adabiyotimiz namunalariga yuksak mas’uliyat va jiddiy e’tibor bilan qarashga, ularni nashr etishda har bir satr yoki bayt, har bir ibora yoki so‘zni tafakkur tarozusida o‘lchab, so‘ngra ilmiy jamoatchilikka, keng ommaga taqdim etishga chaqirishdir.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 36-sonidan olindi.