Ba’zi odamlar ertalab ishtaham yo‘qroq, deb ko‘pincha nonushta qilishmaydi yoki yengil-elpi tamaddilanib, ishga, o‘qishga yo‘l olishadi. Tibbiyotchi olimlarning so‘nggi yillardagi tadqiqotlari bunga odatlanib qolish sog‘liqqa zarar ekanini ko‘rsatmoqda. Boisi, ertalab ishtaha bo‘lmasa ham, baribir, inson organizmi oqsil va uglevodlarga katta ehtiyoj sezarkan. Bu moddalarga boy taomlar bilan yaxshi nonushta qilish kishiga kuch va quvvat beradi.
Ko‘pincha talabalar, maktab, kollej va litsey o‘quvchilari ham saboqlarga shoshilib, chala-yarim nonushta bilan kifoyalanishadi. Ko‘plab tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, nonushta qilmay yoki chala nonushta qilib darsga kelgan o‘quvchining diqqati tez-tez bo‘linib turadi va fanlarni yaxshi o‘zlashtira olmaydi. Binobarin, saboqlarni yaxshi o‘zlashtirish, ko‘p jihatdan, ertalabki nonushta sifatiga bog‘liq.
Ko‘p hollarda ertalab yosh bolalarni ovqatlantirish qiyin kechadi. Buni hisobga olgan sanoatchilar bolalarga atab turli yogurtlar, quruq nonushta hamda turfa desertlarni ishlab chiqarmoqda. Ularning tarkibida tez hazm bo‘ladigan qand, oziqli qo‘shimchalar ko‘p. Biroq bu taomlarning hammasidan ko‘ra oddiy bo‘tqa va sutli mahsulotlarni, meva va asal bilan boyitilgan quruq nonushtani o‘zingiz tayyorlaganingiz afzal.
— Ko‘pchilikning ertalabki nonushtasi non va saryog‘dan iborat bo‘ladi. Bu an’anaga aylanib qolgan. Biroq ertalab odam organizmiga yog‘dan ham ko‘ra ko‘proq oqsillar zarur, — deydi gastroenterolog shifokor K.Spaxov. — Eng yaxshi oqsillar tuxum, tvorog, pishloq, sut-qatiq mahsulotlari hamda go‘shtdadir. Ularni muayyan nisbatlarda bo‘tqa bilan birga dasturxonga qo‘ysa bo‘ladi. Aynan oqsillar uzoq vaqt kishini to‘q saqlaydi. Natijada, tushlikni juda barvaqt boshlamaysiz, eng muhimi, ishtaha haddan tashqari karnay bo‘lmagani bois taomlarni ortiqcha tanovul qilib qo‘ymaysiz. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ertalab yaxshi nonushta qilmaydigan kishilar tushlik va kechki ovqat payti ko‘p taom yeb qo‘yishadi. Aksincha, shoshilmay nonushta qiluvchilar hamisha me’yorida ovqatlanadilar. Ertalabki nonushta payti ishtaha qancha zo‘r bo‘lsa, sog‘liqqa shuncha yaxshi.
Sabzining xosiyati. Karotinlar, asosan, beta-karotin sabzida juda ko‘p bo‘lib, undagi foydali xususiyatlar to bahorgacha yaxshi saqlanadi. Taom pishirishda yaxshisi sabzini bo‘lmasdan, po‘stini olmasdan, yaxshilab yuvgan holda butunicha ishlatgan ma’qul. Pishganidan so‘ng bo‘laklarga bo‘lish ham mumkin. Agar sabzi shu holda sutda pishirib olinsa, yanayam yaxshi. Sabzidagi karotin ovqat pishirish jarayonida parchalanmaydi. Beta-karotinni organizm faqat pishirilgan sabzidangina oladi. Pishgan sabzidagi antioksidantlar xom sabzidagiga qaraganda uch barobar ko‘p bo‘ladi. Agar sabzini tozalab yuvib, po‘sti bilan pishirsangiz undagi saraton to‘qimalarini yemiruvchi moddalar yigirma besh foizga oshadi. Beta-karotin organizmga tushgach, A darmondorisiga aylanadi. Sabzi va yog‘larning nisbatini ham unutmang, sabzi sut mahsulotlaridan olingan yog‘ bilan yaxshi moslashadi. Shuning uchun sabzidan salat qilganda smetana aralashtirsangiz, sabzi sharbatini esa slivka yoki sut bilan qo‘shib ichsangiz sog‘liq uchun koni foyda. Faqat A darmondorisini ichayotganda sabzi yemaslik kerak.
Baqlajonning shifosi. Bu ne’mat qondagi xolesterin miqdorini kamaytiradi. Suv-tuz va lipidlar almashinuvini me’yorga solib, a’zoi badaningizdan siydik kislotasi tuzlari chiqib ketishini ta’minlaydi. Kaliyga boy bo‘lgani bois, yurak mushaklari faoliyatini yaxshilaydi. V1, V2 hamda RR kabi kamyob darmondorilarga boy. Baqlajon tarkibida miya to‘qimalarini shikastlanishdan asrovchi antioksidantlar ham mavjud. Biroq uni ovqatga po‘stini tozalagan holda ishlatish kerak. Yaxshi pishib yetilgan baqlajon po‘stida tabiiy zahar — solanin alkaloidi to‘planadi. Bu moddaning eng kam miqdori ham, ayniqsa, bolalar va keksalar uchun juda xavfli. Shu sababli taom tayyorlashdan oldin pishib o‘tib ketgan baqlajonlar po‘stidan yaxshilab tozalanishi kerak. Sarxil baqlajon bilan pishib ketgan baqlajonni bir-biridan farqlash oson: yosh baqlajonning, odatda, urug‘i bo‘lmaydi, sirti tarang va yaltiroq bo‘ladi; pishib o‘tib ketgani esa po‘sti bujmaygan, ichi bo‘sh, kesganda tola va yirik, qattiq urug‘lar chiqadi. Baqlajondagi solanin taomning ta’mini ham buzadi: og‘izda achchiq ta’m qolib, tomoq qichishadi.
Asalning tozasini qanday aniqlasa bo‘ladi?
Mutaxassislar fikriga ko‘ra, asalning eng ishonchlisi endi quyuqlashayotgani, ya’ni kristallasha boshlaganidir. Zaruratga qarab uni uyda shisha idishga solib, qaynayotgan suv ichida suyultirib olsa bo‘ladi. Shuni unutmangki, hozir har xil yot qo‘shimchalar — un, kraxmal, bo‘r, qovurilgan gul changi va boshqa narsalarni qo‘shib yoki arilarni qandli sirop bilan boqib toza asalni soxtalashtirayotganlar, me’yoridan ortiq darajada qizdirib asal tarkibidagi foydali moddalarni yo‘qqa chiqarayotganlar uchrab turibdi. Asalni ellik darajadan ortiq qizdirish aslo mumkin emas. Biroq eskidan o‘tmay yotgan va turli qo‘shimchalar bilan miqdori ko‘paytirilgan asalini pullash niyatida bo‘lgan ayrim kishilar asalni me’yoridan ortiq darajada qizdirib, uni yangiday qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ladilar. Shuni esda tutingki, bunday usulda tayyorlangan “asal” hech qachon quyuqlashmaydi va shakarsimon bo‘lib qolmaydi. haqiqiy asal uch-to‘rt oyda kristallashadi, ya’ni quyuqlashib qoladi. Shuning uchun asal xarid qilayotganda uning qachon qadoqlanganiga ahamiyat bering. Agar uch-to‘rt oydan so‘ng ham bankalardagi asal u yoq-bu yoqqa ag‘darganda yengilgina o‘tsa yoki shakarlashish alomatlari ko‘rinmasa, bunday asalni xarid qilmaganingiz ma’qul. Bunday asal yo noto‘g‘ri qizdirilgan yoki unga suv va qandli sirop qo‘shilgan bo‘ladi. Agar idish tubida asalning kristallashuv, quyuqlashuv alomati sezilsa, yuzasi suyuqroq bo‘lsa ham, shubhalanmasangiz bo‘ladi.
Katta idishlardagi asal bir necha yillab turishi mumkin, biroq unutmang, oradan bir yil o‘tgach, unda shifobaxsh xususiyatlar deyarli qolmagan bo‘ladi.
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 40-sonidan olindi.
