I

“Vaqt ta’sirini o‘tkazmaydigan narsaning o‘zi qolmapti. Hatto asl mol ham uning qoshida ojiz ekan”.
Bundan o‘ttiz besh yil burun Maskovda mana shu portfelni naq bir yuz yigirma rublga olayotganimda sotuvchi “Toza charm. Sizga yuz yil xizmat qilib beradi. Hatto bir asrdan keyin ham yangiday turadi!” deb rosa og‘iz ko‘pirtirgan, yonimda turgan o‘zim qatori ahli urfonning ayrimlari esa ko‘rsatkich barmoqlarini chakkalariga tirab, aylantirishdan o‘zlarini tiyisholmagan, baayni aytmoqchi bo‘lgandilarki, tentaklik ham evi bilan-da, sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir bog‘lar dumiga, deganlari asli shu; ammo na iloj, zorimiz bor, zo‘rimiz yo‘q, illo nainki liriklar, balki bizdek jiddiy riyoziyotchilar safida ham aqli qosirlar uchrab turishi ehtimollik nazariyasiga mos va xos…
Darvoqe, oldindan aytib qo‘ya qolay, kelajak ularning adashmaganligini ko‘rsatdi. Ammo o‘shanda… o‘shanda ko‘nglim portfelga sust ketgandi. Go‘yo shuni olsam, ichiga qo‘lyozmalarimni solsam, gabaritlari ulkanroq tumor yanglig‘ mahkam bag‘rimga bosib yursam bas, barcha ishlarim o‘z-o‘zidan yurishib ketadigandek. To‘g‘ri, Tirkash jo‘ram nihoyat ko‘p yillik orzusiga yetib, urg‘ochi bo‘rini qopqonga tushirgan, u jon alpozda haligi joyini g‘ajib tashlamasidan burun tinchitishga ulgurgan, xullas, o‘tkir pichoqda kesib
olingan o‘sha joyini tosh ustida, kunchuvoqda erinmay tuz sepib, quritib- qovjiratgach, eski lattaga o‘rab-chirmab, menga olib kelib bergan, qo‘ltig‘imda tumor qilib taqib yurishim kerakligini qayta-qayta maslahat bergandi. Nima emish, urg‘ochi bo‘rining butun qudrati jamlangan o‘sha joyini qo‘ynida olib yurgan odam ham balo-qazolardan asralarkan, ham ishlari juda qisqa fursatda (“Sekundda! Garrantiya!” dedi jo‘ram ishonch bilan) jo‘nashib ketarkan. “Ovulimizdan chiqadigan birinchi kattakon o‘zing bo‘ladiganga o‘xshaysan, jo‘ra, yana Maskovga boraman deyapsan, bu lekin senga yomonam kerak bo‘ladi-da!” deb molini targ‘ib-tashviq qilishni bopladi Tirkash. Albatta, bog‘chadan boshlab dahriylik e’tiqodi qon-qoniga singdirilgan avlod vakili sifatida bunaqangi irim-sirimlarga ishonmadim; nima, menday oliy ma’lumotli, bo‘yniga ilonning tiliday bo‘yinbog‘ taqib olgan bo‘lg‘usi olim qo‘yniga urg‘ochi bo‘rining jinsiy organini solib yursinmi? O‘rischasiga aytganda, gde eto vidano… Ammo do‘lvor jo‘ramni xafa qilib qo‘ymay degan maqsadda bu ajabtovur “sovg‘a”ni rad etishim sababini yotig‘i bilan, ilmiyroq asosda tushuntirishga urindimki, xo‘p, ana, o‘zing uch yuz chaqirimlik yo‘ldan kelding shu matohni ko‘tarib, xo‘sh, bunday o‘ylab ko‘r-chi, nima bo‘ldi, qaysi ishing birdan, sekundda, garrantiyasi bilan jo‘nashib ketdi? Chaqirilmagan qo‘nog‘imni chuqur mantiqli gapim bilan bopladim- ov, deb tursam, Tirkash kuydirgan kalladay tirjaydi: “Seni topdim-ku, jo‘ra, ishimning bundan ortiq jo‘nashgani bo‘lama?”. Bunga nima deysiz? Yo‘q, aldab-suldab, “keyin borib olaman” qabilidagi yaxshi gaplar bilan jo‘ramni o‘sha ochilmagan tugunchadagi sharmsiz boyligi bilan qo‘shib ortga qaytarib yubordim.
So‘ngroq, ne hodisotlaru istilohlar, ne evrilishlaru sinoatlar hosilasi o‘laroq ong-shuur birlan tafakkurda, qalb birlan ruhoniyatda bemisl o‘zgarishlar yuz berganida, ayniqsa, qismatning omadsizlik hamda bebaxtlik atalmish ikki bahaybat toshi orasida shafqatsizlarcha ezilib- yanchilib, zulumot bag‘rida “dod” deyishga ham nafasim chiqmay qolgan onlarda o‘zimga o‘zim pushmon aralash o‘kinchli iddaolar qildimki, ey, gumroh banda, o‘shanda o‘sha matohni cho‘ntagingga solib ketaversang yoinki bo‘yningga osib olsang bir joying kemtilib qolarmidi? Nima, u sendan osh-non so‘rarmidi? Illo, mohiyatiga qaralsa, har qanday e’tiqod izzatga loyiq emasmi? Ana, Tirkash jo‘ram bo‘rining o‘sha narsasiga ishonib kam bo‘lmadi-ku! Kimsan, tog‘begi! Lorsillagan, har bilagi kelisopday, ikki yuzi shirmoy nonday qip-qizil, shu holiga bir gapirib o‘n kuladigan hazilkash xotini, to‘rtta devday-devday o‘g‘li bor. Ko‘pkari chopadi, solim oladi, kadi-kadi qimiz ichadi, bir o‘tirishda yarimta qo‘yning etini yeb, moyli qo‘llarini amirkon etigining qo‘njiga artadiyu, mo‘ylovini bura-ab ketaveradi. Umrida bir marta do‘xtirga bormagan, bir marta parhez degan narsaning yonidan o‘tmagan! (O‘zining aytishicha, “Kampirminan tizzani tizzaga tekizib gurunglashib o‘tirishdan ortiq ho‘zir borma bu dunyoda?”) Odam quriganday kelib-kelib xotini bilan garov o‘ynab, kenjasining to‘yiga Toshkentdan qirqta san’atkor opkelgan, hammasini toqqa otda opchiqqan, orqasi shilinganidan stolda o‘tirolmay, dikonglab o‘ynayvergan qo‘shiqchi-raqqoslarning ustidan dasta-dasta pul sochgan, to‘ydan keyin esa – bahs shartiga ko‘ra – ustma-ust qirq kun mag‘lub xotinini to‘y suratga olingan videoni tomosha qilishga majbur etgan, o‘zi bo‘lsa o‘tirgan chorpoyada miyig‘ida iljaygan ko‘yi mo‘ylovini sila-ab… Bir bandaga bundan ortiq yana ne kerak, axir, yana ne kerak?..
Aytganday, gap portfeldan boshlangandi-ya, men bo‘lsam qayoqlarga uloqib ketdim. Biroq bunga ajablanmasayam bo‘ladi – matematik qonuniyat bu. Hayotning o‘zi sonlardan iboratligi qanchalik rost bo‘lsa, yosh bilan til eshilishining bir-biriga to‘g‘ri mutanosibligi shunchalik haqiqat. Zero, men haliga dovur kam gapiradigan mo‘ysafidni ko‘rmadim…
Mana o‘sha portfel. Yuz yil emish! Bir asrning uchdan birini o‘tab-o‘tamay yuzimga o‘xshab bujmayib, qarimsiq bo‘lib qoldi; bir xil joylarining terisi ko‘chgan, kal boshimni eslatadi. Mol ham egasiga o‘xsharkan-da. Buyam kamday, bo‘sh qopga o‘xshab sira tik turmaydi, ichiga u-bu solsam sal qaddini g‘oz tutganday bo‘ladi, ammo bu aldamchi taassurot, sal o‘tmay yana qiyshayib qoladi. Qulf degan jonivor ishdan chiqqaniga- ku, necha zamonlar bo‘lgan: men yopib charchayman, u bo‘lsa “shirq” etib ochilib ketishdan erinmaydi. Shunga portfelni qo‘ltiqlab yo bo‘lmasa bag‘rimga mahkam bosib yurishga majburman. Kambag‘alning boyligi yonida bo‘lgani ma’qul. Yo‘qsa, hov bir galgiday moshin-poshin turtib ketsa, qog‘ozlarimning bari sochilib ketish mumkin. O‘shanda birdan yerdan chiqqanday boshimda paydo bo‘lib qolib, tekin tomoshani huzur qilib ko‘rayotgan, ayrimlari telefoniga suratga ham olayotgan lak- lak odamga shuncha tavallo qilib yalindim, Xudoning zorini qildim, hoy, musulmonlar, o‘rnimdan turolmayapman, emaklashning ham evini qilolmayapman, sizlar, sog‘ bandalar manavi yer bilan bitta bo‘lib sochilib yotgan qog‘ozlarimni terishga yordam beringlar, yordam beringlar, iltimos, o‘tinaman, yolvoraman… Ammo qani tavalloyimni bir kas eshitsa! Bil’aks, “Miyasi chayqalgan-da, har narsani valdirayapti… Yo‘q, o‘zini artistlikka solayapti… Bu endi shopirni sog‘ib ichadi” qabilidagi taxminlar qulog‘imga chalindi, xolos. Holbuki, men artist emasdim, miyam chayqalmagandi, esankirab qolgan sho‘rlik shopirni sog‘ib ichish niyatim ham yo‘q edi. Men qo‘lyozmalarimni yo‘qotib qo‘yish vahimasidan shu ko‘yga tushgandim. Garchand o‘shal baxtsiz hodisa tufayli qatorasiga to‘rt yil hassa tayanib yurishga o‘tgan bo‘lsam-da, meni chap oyog‘imdagi boldir suyagining to‘rt enlikka qisqargani emas, nogahoniy zarba bois qo‘limdan otilib ketgan portfelimdan sochilgan bitiklarimning izsiz yo‘qolgani ko‘proq iztirobga soldi. Kimga kerak edi ular? Har sahifadagi nari borsa sakkizta formula bilan to‘rtta grafik kimniyam qiziqtirardi? Bu axir… bu axir, agar muqoyasa joiz esa, ko‘rinmas odamning ish daftarini o‘g‘irlab qochgan, so‘ng uzun tunlari sahifalardagi o‘zining mutlaqo tishi o‘tmaydigan qaydlarga angrayib qarab o‘tiradigan savodsiz, johil kimsaning mantiqdan butkul xoli qilig‘ini eslatmayaptimi sizga?
Yo‘q, yo‘q, Uellsni tinch qo‘yaylik. Illo, menday yer yuzida sudralib yurishga mahkum etilgan ojiz bir banda kim-u, bitiklariga “Fikrlovchilar uchun” degan hikmatli eskartmani qistirib qo‘yadigan ul ulug‘ zot kim?.. Gap portfel haqidamidi, demak, yana unga qaytamiz. Faqat o‘shandan buyon qo‘lyozmalarimni portfelimda taxlam-taxlam qilib boylab yurishimni qistirib o‘tib ketsam bo‘lar: choydan og‘zi kuygan qatiqni ham puflab ichadi.
Zamon o‘zgarib, turli ohanjama atamalar urfga qirib qoldi. Shundoq lahjada lutf etadigan bo‘lsam, ushbu portfelim qaysidir ma’noda kaminaning imijini yaratdi: talabalar, hamkasblarim meni undan ayro holda tasavvur etmay qo‘yishdi. Balki shu sabablidir, portfelimning asta-sekin, men bilan birga qarib borayotganini ham tabiiy jarayon sifatida qabul qilishdi chog‘i. Chin so‘zim, agar portfelimga mushtdekkina bosh bitganida edi, u ham meniki singari qaltirab turadigan bo‘lib qolardi; ozginagina zabon bo‘lganida edi, u ham menikiga o‘xshab tutilib- tutilib qoladigan odat chiqarardi.
Biz afsonalar va o‘triklarning yumshoqqina, issiqqina quchog‘ida yashaymiz. Biz o‘zimiz shuni istaymiz, boshqasi kerak emas, boshqasi bizga yoqmaydi, notavon ko‘nglimizga o‘tirishmaydi. Biz o‘zimiz to‘qib chiqargan rivoyatlarga-da ishonib kun kechiramiz, zarurat tug‘ilib qolganda uydirmalarimizni yalov qilib ko‘taramiz, “Yagona haqiqat!”, himoya qilamiz, ular uchun jangga kiramiz, jon olib-jon beramiz, qahramonlik ko‘rsatamiz. Misoli o‘rmonga adashib kirib qolgan otga beadad hayrat va qo‘rquv bilan termulib qolgan, so‘ng, ot qarib vafot etgach, uni iloh darajasiga ko‘targan, suyaklariga sig‘ina boshlagan go‘l aborigenlar misoli hayotimizdagi timsol va tushunchalarimizni avval o‘zimiz bo‘y- bastimizga moslab yaratib olamiz-da, so‘ng ularning ojiz bandilariga evrilamiz.
Shaksiz, bu gap birinchi bo‘lib kimdan chiqqanini endi aniqlab bo‘lmaydi. Ammo institutda kaminaning xo‘p g‘aroyibotlarga boy qismati borasida ajabtovur talqinlar bor ediki, ular bora-bora, ehtimolki o‘zimning unsiz ma’qullovimu haybarakallachiligim orqali isbot ham talab qilib o‘tirmaydigan oddiy ma’qulot, ya’nikim aksioma sifatida tilga olinadigan bo‘lib qoldi. Siz birinchi kursda ta’lim olayotgan istalgan talaba yoinki tolibadan «a» plyus «v»ning kvadrati nechaga teng?» deb so‘rab ko‘ring, har uchtadan ikkitasi g‘o‘ldirab qolishiga yoki nari borsa «a» kvadrat plyus «b» kvadrat» deb bez bo‘lib turaverishiga men kafil. Ammo endi o‘ta jo‘n, maktabning yettinchi sinf o‘quvchisi ham biladigan kvadrat tenglamani yecholmagan dumbulga bir og‘izgina: «Sizlarga oliy matematikadan saboq beradigan Falonchi Pistonchievich haqida nima bilasiz?» deb ko‘ring-chi, hali savolingiz tugamasidan javobini yoqangizdan olib yengingizga yopishtirishiga yana o‘zim balogardon. Nima emish, sho‘rlik, – ha-ha, aksariyati xuddi shunday deydi, har qalay, hamma oltmish yoshga borgan, pensiya ostonasida turgan muallimning boshini orqavoratdan, ma’nan silab qo‘yish ularga tasvirlab bo‘lmas huzur bag‘ishlasa kerak, buning ustiga, yashirib nima qilaman, inson ko‘pincha boshqa birovga nisbatan sog‘lom, yosh va baxtliroq ekanini his qilgan onlari yurak-yuragida ozgina bo‘lsa ham xudbinona halovat his etadi, shu boisdan beixtiyor qulog‘i tomon cho‘zilib ketayotgan og‘zini yig‘ishtirolmay armonda qoladi – xullas, o‘sha sho‘rlik bundan ancha yillar muqaddam nomzodlik ishini yuz foiz tayyorlab qo‘yib, endi himoya qilaman deb turganida uning do‘sti, tasavvur qilasizmi, eng yaqin do‘sti yagona nusxadagi ilmiy ishni tag-tubi bilan o‘g‘irlab ketadi va, tabiiyki, tayyor ishni osonlik bilan himoya qiladi-qo‘yadi. Bu qadar razillikdan larzaga tushgan Falonchi Pistonchievich rosa iztirob chekadi, natijada bir kechada jingalak sochi avval qorday oqaradi, keyin bosh tepasidan to‘kila boshlaydi. Eng yaqin do‘stidan bu qadar xiyonatni kutmagan-da, bechora. Bu axir hatto orqadan kelib xoinlik qilish ham emas, balki quchoqlab turib och biqinga g‘archillatib o‘tkir pichoqni sanchish bilan barobar… To‘xtang, to‘xtang, bu hali hammasi emas. Ruhiy azob o‘zining yovuz ishini qilmay qo‘ymaydi: shundan keyin sho‘rlik domlaning boshi tebranadigan bo‘lib qoladi, til ham andak zaxa yeydi: ayniqsa hayajonlanib ketgan chog‘lari domla duduqlanadigan bo‘lib qoladi. Yo‘q, ma’ruza payti bu unchalik sezilmaydi, domlaning dovdirga o‘xshab o‘zi savol berib, o‘zi javob qaytaraverishini aytmasak, tuzuk, chidasa bo‘ladi…
Mana shunaqangi g‘ozsiz, lekin bora-bora hattoki hamkasblarim ham ishonib qolgan oldi-qochdi gaplar. Menga yer ostidan achinib qarayverib, qancha yosh mutaxassislarning ko‘zlari g‘ilay bo‘lib ketdi. Vaholanki…Tap-tayyor qo‘lyozmani o‘g‘irlab ketgan emish! Yana kim, eng yaqin do‘stim!..Laqmalik ham evi bilan-da.
To‘g‘ri, men ilmiy ish qilib yurgan paytlarim hali kompyuter degan mo‘‘jiza yo‘q edi. Ammo kompyuterdan ming chandon kuchliroq, tezroq,sifatliroq ishlaydigan miyam bor edi, miyam! Nahotki shu miyamga oltmish bet mashinka matni bilan bir yuz yigirma to‘qqizta formulayu, o‘ttiz sakkizta diagramma-grafikni joylab qo‘yolmasdim! O‘sha paytlari…yarim kechasi uyg‘otib so‘rang edi,qo‘lyozmamning istalgan sahifasidagi istalgan satr boshidan yoddan o‘qib ketardim to to‘xtatmagunlaricha.
Formula-grafiklar-ku, inchunun. U paytlari men uchun dunyo faqat mening formulalarim va diagrammalarim bilan tirikday, rangliday edi. Aks holda oxir zamon bo‘lishi kerak edi, faqat oq va qora ranglardan iborat g‘arib kurrai zaminda qiyomat-qoyim qo‘pishi kerak edi… Bular bo‘lsa meni og‘zidagi tayyor oshini o‘g‘irlatib o‘tirgan landavur-lattachaynarga,parishonxotir laqmaga chiqarishyapti. Ana shundan keyingina larzaga tushganmishman! Sochlarim oqarib ketganmish! Boshim liqillab,duduqlanadigan bo‘lib qolganmishman! To‘qi-ya, to‘qi… O‘zingiz o‘ylang,insof bilan ayting, ishonib bo‘ladimi shunaqa gaplarga? Bularning bari…
bularning bari o‘sha hayotni bilmaydigan telba yozg‘uvchilarning tuzsiz fantaziyasi mahsuli. Ishonavering, xuddi shunday. Aniq yodimda, o‘sha mash’um voqeadan bir yilcha burun bizni fakultetdan majburlab teatrga olib borishdi. Tomosha ko‘rdik. Voqeani qarang: bir arxitektorningmi, injenerningmi chizmalarini o‘rtog‘i o‘g‘irlab ketarkanu, o‘ziniki qilib olarkan. Endi bu arxitektormi-injener “oh” deydi sahnaning yog‘och polini g‘ijirlatib u yoqqa yuradi, «voh» deydi bu yoqqa yuradi. Oxiri chiday olmagan bo‘lg‘usi olimlar o‘zaro shivirlashishga tushdik: “Kallasi bormi buning? Shungayam ota go‘ri qozixonami? Qayta chiz-qo‘y-da. Shuyam muammomi, galvars…” Ammo biz bo‘lg‘usi olimlar tushungan oddiy haqiqatni sho‘ring qurg‘ur yozuvchi tushunmagan ekan deng, qahramonlarini naq bir yarim soat ovorayi sarson qildi. Ora-sira o‘tli monologlaru hayqiriqlar ham yangrab qoladi deng, baayni to‘rtta vatman qog‘ozidagi chizmaning emas, butun boshli mamlakatning taqdiri hal bo‘layotgandek.
Xullas, havoga sovurilgan vaqtimizga achina-achina teatrni tark etarkanmiz, bir do‘stim – bu o‘sha, keyinchalik meni uqubatlarning tubsiz jariga irg‘itgan, ustimga chiqib toptagan, xor qilgan, zor qilgan razil kas edi! – aytib qoldiki, bunisi hali holva, o‘ttizinchi yillari chiqqan shunaqangi pesada bir yot unsur bo‘lgan qiz zavodni qulflab, kalitini haligi joyiga, xullas, odamning aqli bovar qilmas joyga yashirib qo‘yadi. Natijada zavod ishdan to‘xtaydi… Buni shuurimizga sig‘dirolmay, ong- tong qolganimizni ko‘rgan do‘stimiz darrov aybni o‘zidan soqit qilishga shoshdi: menga ishonmasalaring, Qahhor degan yozuvchining esdaliklarini o‘qinglar… Ha, shunaqangi dog‘uli edi u, yiqiladigan joyiga oldindan ko‘rpa to‘shab qo‘yardi, ishigayam, so‘zigayam hamisha birovlarni qalqon qilardi, o‘zi qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan, buzoqning haqi bor deb sigirning sutini ichmaydigan faqir va hattoki jabrdiyda misoli panada qolib ketaverardi…
Vaholanki, aynan o‘sha kas meni rasvoyi raddibalo qildi! Ha, u o‘g‘irladi, faqat qo‘lyozmamni emas, u mening kelajagimni o‘g‘irladi, u mening orzularimni o‘g‘irladi, u mening odamlik siyog‘imni o‘g‘irladi, u mening “men”ligimni o‘g‘irladi, o‘zimdan o‘zimni o‘g‘irladi! U bir lahzada meni, osmonda, bulutlar bag‘rida uchib yurgan jo‘rasini shartta giribonidan tutdi va po‘rsillab yorilib yotgan qattiq zaminga shunaqangi gursillatib urdiki, suyak-suyaklarimga qadar maydalanib-parchalanib, miyamning qatig‘i otilib ketdi, bu zarbaning asorati hali-hanuz hayotimni zaharlab keladi: baayni “cho‘rt” etib singan suyagimning yorqasi asab tolalarimni ayovsiz tilayotgandek chidab bo‘lmas azobda qolaman; ne makon, ne zamonda umrguzaronlik qilayotganimni anglab-anglamay, atrofga nolon boqaman; milyon tonnalik ulkan tosh ustimda, men esa torgina yoriqqa tiqilib qolgan odamday nafasim qaytadi, og‘zimni kappa-kappa ochaman, ammo bu naf bermaydi, gursillab urayotgan yurak ko‘krak qafasimni yorib chiqib ketguday kattalashaveradi-kattalashaveradi, mana, mana, hozir, oniy soniyadan so‘ng havo to‘lg‘azilayotgan sharday paqillab yoriladi…

II

Kimgadir yoqar lola…
Ko‘ngilga buyurib bo‘larmidi. Hatto gap aniq fanlar xususida ketganida ham.
Institutni bitirish arafasida, men kutilmaganda Puankare gipotezasining shaydosiga aylandim. Gipotezani jo‘nroq tilda
ifodalashga urinib ko‘raman. Jismlarning handasaviy xususiyatlarini o‘rganuvchi topologiya degan fan bor. Puankare gipotezasi esa aynan shu fanning markaziy muammosi. Yana bir muhim holat: tadqiq etilayotgan jismlar oddiy emas, balki siqilganida, buralganida, cho‘zilganida o‘zgarmaydigan jismlardir. Biron nimani tushundingizmi? Yo‘qmi?
Unda yanada soddaroq yo‘sinda izoh berib o‘tay. Agar uch o‘lchamli sirt qaysidir jihati bilan ikki o‘lchamli sferaga o‘xshash bo‘lsa, demak uni mana shu sferaga tekislash mumkin. Dunyo paydo bo‘lishidagi murakkab jarayonlarni o‘rganishda hamda olamlar shakli haqidagi savollarga javob berishda o‘ta muhim ahamiyatga egaligi sababli bu gipotezani ba’zan “Koinot formulasi” ham deyishadi. Endi tushundingizmi? Yana yo‘qmi? Unday bo‘lsa siz oddiy finjonning teshikkulchaga aylanishini, aslini olganda esa bu ikkalasining cho‘ziluvchan handasa nazariyasiga ko‘ra bir narsa ekanini tasavvur etolasizmi? Bo‘ldi, bas, shu jarayonni sal-pal bo‘lsa-da tasavvur etarkansiz, demak gipotezaning mazmun-mohiyatini bemalol anglab olasiz. Vaqti kelib, albatta. Aslini olganda-ku, mutaxassis uchun 1904 yili farang matematigi Anri Puankare tomonidan ilgari surilgan gipotezaning mohiyatiga tushunish unchalik qiyin emas. Ammo uni isbotlash, yechish… Axir tog‘ning tog‘ ekanligini ko‘rasiz, uning bag‘rida milyonlab tonna ruda borligini bilib ham turasiz, ammo bu ko‘rish-bilish sizga shartta borib tog‘ bag‘ridan bir qop oltin yombisini ko‘tarib olib chiqib ketish imkonini yaratmaydi-ku. Matematika sizga “Sim-sim, ochil!” emas… Gipoteza soddalikning buyuk timsoli edi go‘yo. U mana shu jozibasi bilan ham o‘ziga maftun etardi. Baayni sahar palla, billur hovuzda cho‘milayotgan joyida siz ilohani uchratib qoldingiz, ammo u esankiradi, cho‘chimaydi, bil’aks, sizga andakkina hayosizlik ham aralashganday tuyuladigan noz-karashmalar, sirli imo-ishoralar qiladi, bundan jo‘shib ketib, yuragingiz gupillab urgancha “Xudo berib qoldi- yov” deya hovliqib-entikib yoniga chopsangiz, qiqirlab kulgancha shartta samoga ko‘tariladi-ketadi. Axir u o‘z nomi bilan pari-da: ko‘kda yashaydi, nari borsa zerikkan chog‘lari gunohkor bandalarga istig‘no qilib qo‘yadi, baribir bularning qo‘lidan hech narsa kelmasligini bilib turadi, bilib turib yana shu ishini qiladi, xom sut etgan gumroh odamlarning ustidan maza qilib kuladi: unisini qari deb hurmat qilmaydi, bunisini yosh deb izzat qilmaydi. Bundoq parivashni mahkam ushlab olib, to‘shiga bosadigan yovqur yigit faqat cho‘pchaklarda yo bo‘lmasa Usmon Azim deganga o‘xshash xayolparast shoirlarning shig‘irlarida uchraydi. Biroq Puankare gipotezasi mana shundoq ilohiy visolni sizga naqd qilib qo‘yadi: marhamat, yechimni toping, isbotlang, uchib ketayotgan pari qizning silliq oyoqlariga tushov tashlang, uni asta-sekin tortib oling va qarabsizki… sizga beadad hayrat ko‘zi bilan qarayotgan, sizga sig‘inayotgan iloha quchog‘ingizda to‘lg‘anib turibdi-da. Bundan ortiq baxt bormi inson uchun! Shaksiz, bu aytishga oson. Illo necha-necha yillardan beri ne-ne bilimdonlar, fan doktorlariyu akademiklar yeng shimarib ishga kirishishadi, ammo baribir gipotezani isbotlay olishmay, mag‘lubiyatni tan olgan holda, boshlari xam, qalblari to‘la g‘am, maydonni birin-ketin tark etishadi.
1934 yili ingliz Jon Uaytxed “Gipotezani isbotladim” deya hammayoqqa jar solishga shoshdi. Ammo tez orada o‘z yechimida xato borligini sezib qoldi va darhol aybini bo‘yniga oldi. Keyin sahnaga amerikalik Bing chiqib keldi. Afsuski, uning topganlari gipotezaning o‘zidan bir necha barobar murakkabroq edi. Navbat grek Papakiriakopoulosga yetdi. Ammo o‘n yillik og‘ir mehnatning samarasi kutilgan natijani bermadi. 1961 yildan beri Smeyl familiyali bir olim bu mavzuda qattiq izlanish olib borayapti deb o‘qidim. Ammo natijadan darak yo‘q. Buning ustiga u 1976 yili Prinstonda saraton xastaligidan vafot etganmishmi-ey…
Sanab o‘tganlarim, albatta, dengizdan tomchi edi. Axir birgina Parijdagi Puankare institutida ne-ne oqil va oqila zotlar bu muammo ustida necha yillardan beri tinmay bosh qotirib kelishayotgani ham bor gap-ku. Shunga qaramasdan, ko‘ngil-da, men ham shu maydonga kirmoqni, kuchimni sinab ko‘rmoqni ixtiyor etdim. Hali yosh edim, romantika yurakni tark etib ulgurmagandi, miyam ham butunday tuyulardi o‘zimga. Men shu mavzuda kitob ketidan kitob o‘qiy boshladim, kutubxonaga tanda qo‘yib oldim. O‘qiganim sayin gipotezaning isboti naqadar murakkabligini tushuna bordim. Ammo bu hol mening g‘ayratimni oshirardi, xolos.
Nomzodlik mavzusi sifatida Puankare gipotezasini tanlamoqchi bo‘layotganimni eshitgan ilmiy rahbarim ko‘zoynagi ustidan menga xuddi o‘zga sayyoradan kelgan dushman maxluqotga qaraganday olayib qaradi, so‘ng so‘radi:
– Bu sohada qancha fan doktori, akademik borligini bilasizmi?
Men taxminan bilishimni aytdim.
– Unda yana bir narsani bilib qo‘ying, yigitcha, – dedi rahbarim so‘nggi so‘zni alohida ta’kidlab. – Mana shu ilmiy potentsialning kamida yarmi umri davomida hech bo‘lmasa bir marta siz aytayotgan o‘sha gipotezaga qo‘l urib ko‘rgan va oxir-oqibat uni yechimsiz masala sifatida qoldirgan.
Men o‘z fikrimni bildirishga jur’at etdim:
– Lekin uning yechimi bor-ku. Yechimsiz gipoteza bo‘lishi mumkin emas.
Gapga usta rahbarim bo‘sh kelmadi:
– Albatta bor. Yechim tuxumning ichida, tuxum sandiqda, sandiq yerto‘lada,erto‘la esa, – rahbarim ko‘kka ishora qildi, – hov anavi yoqda. Baland dorga osilib bo‘yningizni sindirib yurgandan ko‘ra, yigitcha, aniq amaliy ish bilan shug‘ullaning. Davlat sizga sarob ortidan yugursin deb pul berib qo‘ymaydi! Uzoqdagi quyruqdan yaqindagi o‘pka yaxshi. Agar shunchalik aqlingiz zo‘r ekan, hech o‘ylab ko‘rmadingizmi, nahotki shunaqangi absurd mavzuni Ilmiy Kengash sizning nomzodlik ishingiz sifatida tasdiqlab  bersa? Hech qachon bunday bo‘lmaydi, yigitcha, hech qachon! Darhaqiqat, bu zalvorli dast ak edi. Ilmiy Kengash baribir rahbarimning qosh-qovog‘iga qaraydi… Noiloj bo‘yin egdim:
– Qanday maslahat berasiz, ustoz?
Rahbarim o‘shshayib turaverdi-turaverdi, axiyri yorildi:
– Mayli, tish kavagimda asrab yurgan bir mavzu bor edi. O‘shani sizga bag‘ishladim. Ilmiy Kengashdan o‘tkazib berish kafolati bilan. Qarabsizki, ikki yilda geometriya-topologiya mutaxassisligi bo‘yicha fizika-matematika fanlari nomzodi bo‘lib turibsiz-da.
O‘, Xudoyim, bu “bag‘ishlash”lar va “kafolat”lar ortida nima turganini bilmasam ekan!.. Ammo nima qilay. Sal sarkashlik qilsam, rahbarim to‘nini teskari kiyib oladi, ana undan keyin xayr, aspirantura, xayr,ilmiy ish! Odatdagidek, yomonlikning bundayrog‘ini  tanlashga to‘g‘ri keldi.
Rahbarim ustomonligidan tashqari ayyor ham edi. Matematik handasa sohasida o‘zimizdan chiqqan mutaxassislar barmoq bilan sanarli ekanini yaxshi bilardi. Shu sabab Lobachevskiy, Aleksandrov, Pogorelov,Bakelman, Verner, Kantor, Yefimov, Poznyak, Shikinning izlanishlari haqida yarim soat ma’ruza o‘qigach, – ustozim sovg‘a-salomni shu tariqa halollab olardi, har qalay, buyam vijdonga suv sepib qo‘yishning bir vositasi bo‘lsa kerak-da, – aloha menga Galiley fazosining tsiklik sirtlari bo‘yicha tadqiqotni boshlab yuborishim mumkinligini aytdi. Shubhasiz, bu ham juda qiziqarli mavzu edi. Ayniqsa Dolgarev bilan Martinetsning keyingi yillarda chop etilgan bahsli maqolalarini e’tiborga olsak. Tishimni tishimga bosgancha nomzodlik ishimga kirishdim.
Men qattiq mehnat qilardim. Matematikaning baribir hech narsa bilan tenglashtirib bo‘lmaydigan o‘z ohanrabosi bor-da: bir pasda o‘ziga tortib oladi-qo‘yadi. Ayniqsa uch o‘lchovli Yevklid fazosida erishilgan yechimlardan so‘ng yarimevklidli fazo geometriyasi ochilmagan qo‘riq bo‘lib turardi o‘ziyam.
Ammo baribir Puankare boshqacha edi-da. Bu mavzu go‘yo birinchi muhabbat singari sira qalbimni tark etmas, aksincha, tobora uning qat-qatiga chuqurroq kirib borayotganday edi. Azaldan intizomni yaxshi ko‘rardim, har bir soatda nima ish qilishimni aniq belgilab olishga harakat qilardim. Shu sababli, hech chiday olmagach, uyquni teng yarmiga qisqartirdim-da, tejalgan vaqtimni gipoteza isbotini topishga bag‘ishladim.
O‘, bu hayotimning eng yorqin, eng mazmunli, eng shodon, eng hayratlarga to‘la kunlari edi. Yotoqxonada yashardim. O‘lguday charchardim, gohida hatto choy damlab ichishga ham holim yetmasdi, ba’zan sutkalab tuz totmasdim, pulim bor paytlari kartoshka qaynatib yerdim, ishga ketayotib portfelimga ikkita qaynatilgan tuxum solib qo‘yardim: shu mening tushligim bo‘lardi…
Biroq men baxtiyor edim. Zero asosiy ishim millimetrma-millimetr, zarrama-zarra oldinga siljiyotganday edi. Horigan chog‘larim emaklab bo‘lsa ham maqsad sari intilardim, qo‘llarimdan mador ketganida yerni  tirnoqlarim bilan kavlab bo‘lsa ham ilgariga siljirdim. Illo, illo oldinda, olis ufq ortida bo‘lsa ham neningdir shamoyili ko‘rinib qolayotgandek, nimadir o‘ziga chorlayotgandek edi. Tunlari qandaydir sirli shivir-shivirlarni eshita boshladim, tonglari sarin shabada to‘lqinida nafis, shudringga cho‘mgan mayin libos yuzimni silab o‘tardi. Men hatto  buni ovoz chiqarib aytish u yoqda tursin, o‘ylashga ham qo‘rqardim: nahotki, nahotki…

III

Vaqt, vaqt, vaqt… U bunchalar tez o‘tadi? Qayoqqa bunchalar shoshadi? Bu qattol shiddat inson umrini tushga, ro‘yoga aylantirib qo‘ymaydimi? Uxlading-u, uyg‘onding. Qisqagina davom etgan tushingda esa butun umringni ko‘rding.
Bunchalar shafqatsizsan, vaqt…
Yetti farzandli xonadonning to‘ng‘ichi edim. Bir kuni uyga borsam,allaqachon yigirma oltiga kirib qo‘yganligimni keskinroq ohangda pisanda qilishdi. Katta singlimni-ku, turmushga uzatgandik, ammo ukalarim g‘ingshiyverib bezor qilib yuborishdi. Jon-jon deb ularga yo‘l beray desam, ota-onam ko‘nmaydi: nima emish, shusiz ham ovulda men  haqimda “haligacha bir boshi ikkita bo‘lmagan, bir balosi bor-ov, axir bu tengilarning bolasi maktabga borayapti” qabilida gap-so‘zlar yurganmish, agar bunday qilsam, o‘sha mish-mishlarga pishang bergan bo‘larkanman.
Darvoqe, uylanish borasida menda muammoning o‘zi yo‘q edi. Balki shu sabablidir, bu masalaga unchalik ahamiyat ham bermabman. Ya’nikim otam ko‘p yillar burun, yaqin jo‘rasinikiga mehmondorchilikka borganida uning pildirab chopib yurgan, mendan taxminan besh yoshlar kichik  qizchasini ko‘rib qoladi va “Kel, quda bo‘laylik, shu qizingni to‘ng‘ichimga oberaman”, deydi. Xullas, garchand borib qulog‘ini tishlamagan bo‘lsam-da, o‘ziga xos beshikkertti. Oradan yillar o‘tdi, otamning jo‘rasi vafot etib ham ketdi. Ammo otam “Lafz halol, men va’damni bajaraman, bo‘lmasa jo‘ram go‘rida tik turadi, u yoqqa borganimda yoqamdan oladi”, deb turib oldi. Xullas, kim borib ko‘rib kelsa “sochi uzun” deb ta’riflaydigan bu qiz necha yildan beri o‘sha uzun sochini o‘rib, kelgan sovchilarni qaytara- qaytara, teng-to‘shlari o‘tirish-po‘tirishlarga chaqirsa ham chiqmasdan, kaminani kutib o‘tirgan edi.
O‘y-xayolim Puankare bilan yarimevklidli fazo handasasida edi. Uchrashuvga chiqib o‘tirmadim. Shuncha odam maqtayaptimi, har nechuk, uzun sochidan o‘zga ham fazilatlar ham bisyordir bo‘lg‘usi rafiqamda.
Ota-onaning farzandini uylantirishi farz deyishadi. Ammo men bu “farz”ning qanchalar azobli, asabiy tarzda kechishini o‘shanda ko‘rdim. To‘y meni yon-atrofga real ko‘z bilan, hushyorroq qarashga o‘rgatdi, boshqacharoq aytadigan bo‘lsam, birdaniga ulg‘aytirib ham qo‘ydi. Men o‘shangacha rostdan ham romantik o‘y-xayollar og‘ushida “non”ni “nanna” deb yurganimga ishonch hosil qildim.
Institutda kichik ilmiy xodimman, maoshim yetmish rubl. To‘y esa ajdaho misoli og‘zini ochib turibdi: yetmish rubl nima degan gap, odamning kulgisini qistatmang, ming rubl ham urpoq bo‘lmaydi… Ota- onamning, ukalarimning qarz izlab yelib-yugurishlarini ko‘rib issig‘im chiqib ketadi, xijolatdan o‘zimni qaerga qo‘yishimni bilmayman. Yana ajablanaman: shuncha tashvishlarga, pul ilinjida odamning g‘ururini yer bilan bitta qilib tashlaydigan bo‘yin egib turishlarga, hali to‘y boshlanmasidan burun quda taraf bilan to‘rt gaz mato ustida jiqqamusht bo‘lishlarga, halitdan u tomon vakillariga – bejiz “dushman tomon” deyishmas ekan shekilli – olayib, “Bir amallab kelinni tushirib olaylik! Keyin kunlaringni ko‘rsatamiz!” deganday o‘qrayib tikilishlariga qaramasdan baribir ular baxtiyor edilar. Ming urinsam ham, buni mantiqiy jihatdan asoslab, tushuna olmadim. Har nechuk, ukam aytganidek, shaharda ilm ortidan quvib yuraverib oyog‘im yerdan uzilgani, urf-odatlarimizni unutib qo‘yganim rost shekilli. Mana shu xijolatpazlik asorati bo‘lsa kerak, to‘y oqshomi igna ustida o‘tirgandek bezovtalanib, o‘rtada yerning changini ko‘targancha, astoydil o‘ynayotgan xesh-urug‘larimga, yaqinlarimga miyasi olib tashlangan qo‘ydek angrayib  termulib o‘tiraverdim.
Chimildiqda ko‘rdim: rafiqam sarg‘ishdan kelgan, novcharoq qiz ekan. Sochi, ta’riflanganidek, taqimini o‘pmasa-da, belidan pastga tushib turardi. Men har bir insonni Koinot mo‘‘jizasi, gultoji deb bilaman. Inchunin, har bir inson aziz va mukarram. Mana shu aqida ta’sirida o‘sganman. Bo‘lg‘usi umr yo‘ldoshimga ham shunday munosabatda bo‘ldim.
Axir bu qiz uydagilarining ixtiyorini o‘zi uchun qonun deb bilgan, necha yil sarg‘ayib, umid-ishonch bilan meni kutgan, ko‘chada tengdoshlari bilan o‘ynab-kulib yurmagan, bog‘larda begona yigitlar bilan qo‘l ushlashib  sayr qilmagan. Mana shu keltirgan qurbonliklari evazigayoq men unga risoladagidek er bo‘lishim lozim va joiz emasmi? Illo, o‘z baxti yo‘lida  ixtiyoriy ravishda qabul qilingan har qanday cheklov alal-oqibat munosib mukofotlanishi kerak emasmi? Mana shu tuyg‘ular ta’sirida bo‘lsa kerak,
rafiqam ko‘zimga olovdek ko‘rinib ketdi. Tepada Xudo shohid, uylanganimga qadar ham, uylanganimdan keyin ham xotinimga xiyonat qilmadim, shunday imkoniyat tug‘ilganida esa, o‘zimni olib qochdim. Ko‘z ochib ko‘rganim umr yo‘ldoshim bo‘ldi.
To‘shak masalasida sal tortinchoqroqman. Bilmadim, yangalari qanday yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishgan, qanday saboq berishgan, xullas, qovushganimizdan so‘ng, ayollik ostonasini hatlab o‘tgan rafiqam choyshabni ko‘rsatishdan tashqari boshimdan iliq suv quyib, yuvintirib ham qo‘yganida, rosti, quvonchdan ko‘zlarimga yosh keldi, uyalganidan bosh egib turgan xotinimni beixtiyor quchib olib, qulog‘iga hayajon bilan shivirladim: “Biz baxtli bo‘lamiz, jonim…” Nazarimda, shak-shubhasiz shunday bo‘ladigandek  ham edi. Taassufki… Men keyinchalik so‘nggi so‘zni biron marta xotinimning qulog‘iga shivirlab aytmadim, aytolmadim. Hatto o‘zim istagan taqdirimda ham dilimdan o‘chib ketgan bu so‘z tilimga qayta  sitilib chiqmadi.
Oradan yillar o‘tdi. Men har zamon-har zamonda o‘zimni chimildiqda, kelinchak yuvintirib qo‘yayotgan kuyov sifatida tasavvur etishga urinaman, ammo buni eplolmayman, qaylardadir olisda qolgan g‘ira-shira manzaralar yanada xiralashadi, tussizlashadi, ularning o‘rnini shafqatsiz  voqelik egallab oladi-qo‘yadi…
O‘sha tongda esa… yetmish ikki tomirim bo‘shashib, og‘zimning tanobi  qochgan holda, tabiatning nikoh, er-xotinlik atalmish tilsimotlariga shukronalar ayta-ayta o‘tirgan mahalim edi. Qaynonam kirib keldi xonaga. Bir amallab salom berdim. Qaynonam o‘tirdi. O‘zi bilan olib kelgan urchug‘ini yigira boshladi. Ha, aniq esimda bor, xuddi shunday  bo‘lgandi. Ikkinchi onamga nedir yaxshi gaplar aytgim keldi. Axir, shunday qizni  voyaga yetkazgan, avaylab-asragan, chang ham qo‘ndirmasdan, menga olib kelib
tutqazgan. Shu sababli bo‘lsa kerak, qaynonam hol-ahvol so‘rash asnosida “Qizim yaxshimi” deb qo‘ygan mahal, meni nima jin urdi, tilimni qaysi qarg‘a cho‘qidi, bilmayman, rafiqamni bir maqtab qo‘yay degan niyatda  taltayib:
– Qizingiz yomo-on… – desam bo‘ladimi!
Ha, ha, “yomon” demadim, “yomo-on” dedim, balki bunday bo‘lishini bilganimda, “…zo‘r” degan so‘zni ham qo‘shib ketardim.
Umuman, menimcha, ko‘p hollarda so‘zlarning o‘zidan ko‘ra ularning  aytilish ohangi, ifoda muhimroq. So‘z shakl bo‘lsa, ohang – mohiyat. Hamma  gap mohiyatda, axir. Shunday emasmi? Axir shoir ham o‘zining sevgilisiga  qarab, “Eh, qani endi dunyoda yana biron qiz seni men kabi yomon ko‘rsaydi”,  deydi, “yaxshi ko‘rsaydi” demaydi. Illo o‘sha qiz oshig‘iga “yomon ko‘raman”  deb turib aslida “yaxshi ko‘raman” degan, gap ohangi bilan aytgan. Shoir  buni tushungan. Ammo qaynonam tushunmadi.
O‘zim ko‘rdim: oltmish yoshli kampirning yuzi birdan qiyshayib, qahrli tus oldi, ko‘zlari chaqchaydi. Bir yumalab, ertaklardagi burni uzun yalmog‘iz  kampirga aylangan qaynonam nafrat bilan qarg‘andi:
– Qizim yomon bo‘lsa, yaxshisini topib ol!
Men hali javobga, o‘zimni oqlashga og‘iz juftlab ulgurmasimdan  qaynonam shartta o‘rnidan turdi va xonadan chiqdi-ketdi. Yo‘q, shunchaki  chiqmadi, eshikni qarsillatib yopib chiqib ketdi.  Qovun tushirib qo‘yganimni angladim. O‘ng‘aysiz qilig‘i uchun tarsaki yegan boladay yuzim uyat va nomusdan lovullab yonardi. Nimadir qilish kerak edi. Ammo nima?
Dovdirab qolgandim. Men to mulohaza yuritib, biron qarorga kelib ulgurganimcha esa g‘isht qolipdan ko‘chib bo‘lgandi: qizining xonasiga kirib, eshikni ichkaridan qulflab olgan qaynonam yangi kelinchak bilan tushga dovur tarbiyaviy soat o‘tkazdi. Va… va shu bilan hammasi tugadi.
Keksa ayol nima desa degandir, ammo xayr-ma’zurni ham nasiya qilgan onasi jo‘nab ketganidan so‘ng ichkaridan yulqinib, rangi bo‘zarib chiqib kelgan rafiqam birov bilan urishguday vajohatda edi. Bu qiyofa uni ancha-muncha xunuk ko‘rsatardi.
Bu dunyoda erkak kishi uchun eng og‘iri – o‘zini oqlash. Ayniqsa qilmagan  gunohi uchun. U paytlari xotinimning yuzida sal-pal hayo pardasi bor edi. Shungami, xayriyatki shang‘illamasdan, ammo zaharli so‘zlarni tishlari  orasidan bitta-bittalab chiqargan ko‘yi, boshimga malomat toshlari  yog‘dirishga tushib ketdi: “Boring o‘sha yaxshilaringizning oldiga! Biz endi  yomon bo‘lib qoldik-da, a? Ishingiz bitgandan keyin… O‘zimam biluvdim-a, bir kelib xabar olmaganingizdan shaharda o‘ynashlaringiz ko‘pligini…
Onamning gaplari to‘g‘ri o‘zi. Siz meni o‘qimagan deb mensimaysiz.  Lekin o‘qiganlariniyam ko‘rayapmiz. Bari biri-biridan battar. Siz o‘shanaqalarning orasida yurgansiz-da…” Na gapingni eshitadigan, na izohingga quloq tutadigan, daqiqasiga o‘ttiz uch o‘rniga, qirq besh tezlikda aylanayotgan plastinkaday tinmay javrayotgan ayol oldida o‘zimni qanday ham oqlay olardim? Bir-ikki urinib ko‘rdim, foydasi bo‘lmadi.
Xotinimning yuragimga nashtarday sanchilayotgan hamma gaplari bir bo‘ldi-yu, “Agar men tegmaganimda.. men tegmaganimda xotinsiz qolib ketardingiz, yuraverardingiz o‘sha buzuqlaringiz bilan, o‘zingizam buzuq bo‘lib!” degan haqorati bir bo‘ldi. Yo rab! Bu nima degan gap axir! Axir bu… mening erkaklik sha’nimni balchiqqa qorish bilan barobar emasmi?   Nega, nega u birinchi kechadan keyinoq menga umr yo‘ldoshi bo‘lganligini  ta’na qiladi? Nima, u bo‘lmasa men bir umr bo‘ydoq o‘tarmidim?
Ko‘zlarim namlandi. Beixtiyor kafedramizdagi ismi-jismiga mos laborant Munisani, uning hurkak nigohlarini esladim. Keyingi paytlari uni ko‘rsam, yuragim dukillab uradigan, etim g‘alati jimirlashadigan bo‘lib qolgandi. Shuning uchun kafedraga borishni ham  yig‘ishtirgandim. Yo‘q, yo‘q, men buni ongli ravishda qildim, mukofot  yoinki maqtov ilinjida emas. Bu voqeani eslagim kelmaydi. Ammo qaysi  gunohim uchun ta’na-dashnomlar do‘li bunchalik ustimga yog‘ilayapti, shuni  tushunmasdim. Yana kimdan, tun bo‘yi quchog‘imda bo‘lgan, men o‘pgan, meni  o‘pgan, o‘zini menga baxshida aylagan, meni yuvintirib qo‘ygan, men hayajon  bilan “jonim” deb ataganimda yuzini uyalinqirab yashirgan ayoldan.
Ko‘nglim birdan bo‘m-bo‘sh bo‘lib, huvillab qoldi. Xotinimning  ta’nalaridan ko‘ra bu gaplarning nafrat va g‘azabga qorishiq ohangi meni  adoyi tamom qilmoqda edi. Qachon ulgurdi u menga dushman bo‘lib olishga?  Qachon ulgurdi u menga bu qadar tiyiqsiz alam bilan qarashga? Nima, men yeb, u quruq qoldimi? Qo‘yib bersa, hozirning o‘zida meni pichoqlab tashlashdan, etimni xomtalash qilishdan ham toymaydiganga o‘xshaydi.
Aybim, onasiga aytgan bir og‘iz gapimmi?.. Shumi og‘iz to‘ldirilib  aytiladigan oilaviy hayot, shumi “er-xotin – qo‘sh ho‘kiz” deganlari? Yana o‘zimcha yuragim terak bargiday titrab, ich-ichimdan iltijo qilaman  deng: “E Xudo, ishqilib bu gaplarni ota-onam yo uka-singillarimdan  birontasi eshitib qolmasin-da… Sharmanda bo‘lamiz-ku, sharmanda…”
Singan ko‘ngilni chegalab bo‘lmas ekan.
Shu oqshom biz, bir kunlik er-xotin, bir-birimizga teskari qarab yotdik. Xotinim-ku, tezda pishillab uxlab qoldi, lekin men tonggacha ko‘z yummay chiqdim. Bu men kutgan, ayniqsa birinchi kechadan so‘ng ajoyib bo‘lishiga ishonib qolgan oilaviy hayotga o‘xshamasdi…
Ertasi kuni Piskunovning “Oliy matematika”sini o‘qib o‘tirgandim. Xotinim boshimga kelib turdi-turdi, so‘ng:
– O‘ldim-kuydim kitobmi? – deb so‘radi.
– Shunga o‘xshashroq, – deb qo‘yaqoldim.
Rafiqam cho‘ntagidan o‘quvchilar daftaridan yirtib olingan bir varaq  qog‘oz chiqarib berdi:
– Uni Toshkentingizga borganda o‘qiyverasiz. Avval manavini o‘qing.
Bu ro‘yxat edi. Adashmasam, agar g‘ij-g‘ij imlo xatolarini tuzatib  o‘qisak, “Dushanba xolamning tug‘ilgan kuni. Seshanba dugonamning to‘yi. Chorshanba tushga ammamning uyida “non sindirar”, kechqurun “qiz  chaqirdi”… mazmunida edi. Bu ro‘yxat sinoatini so‘radim. Yosh kelin-kuyov  sifatida ularning hammasiga borishimiz kerak ekan. Tabiiyki, quruq qo‘l   bilan so‘ppayib kirib borilmas, arzirli sovg‘a-salom olish shart ekan.
Rafiqam alohida ta’kidlab o‘tdi:
– Yosh kelinman. Hammaning ko‘zi menda bo‘ladi. Uyaltirib qo‘ymang.  Mening uyalganim – sizning yerga kirib ketganingiz bo‘ladi-ya.
Buni-ku, tushundim. Ammo nima uchun o‘zimizning to‘yimizga tushgan  sovg‘a-salomlardan bunaqa joylarga olib borish mumkin emasligini aslo  tushunmadim. Shunaqa irim bor emish: yangi kelin-kuyovga berilgan sovg‘a-  salomlarga teginilsa, shu ro‘zg‘ordan baraka ketarkan, urush-janjalam  ko‘payib qolarkan. Bu men uchun oliy matematikadan ham qiyinroq masala  edi. E’tiroz bildirishga urinib ko‘rdim:
– Pul masalasi sal og‘irroq bo‘lib turibdi-ku…
Rafiqam qovog‘ini uydi:
– Bo‘yningizga majburlab o silib ol magandim . Mard bo‘lib  uylandingizmi, endi bu yog‘igayam chidab bering-da. Axir ikki barmog‘imni  burnimga tiqib, sho‘ppayib kirib borsam uyimdagilar, qarindosh-  urug‘lar “O‘l bu kuningdan! Topganing shu qurumsoq bo‘ldimi? O‘zing  pishirgan oshni endi aylanibam, o‘rgilibam ichaver” deyishmaydimi?  Ustimdan kulishmaydimi? Nima, birinchi kundan meni yer bilan bitta  qilmoqchimisiz?
Yana tushuntirishga urindim:
– Axir… yo‘q narsani qaerdan topay? Uydagilarning ahvoli ma’lum- ku. To‘y qilib berishdi…
Eshitganim ilon po‘st tashlaydigan gap bo‘ldi:
– To‘yni pesh qilmang. Ja unaqa maqtanadigan to‘y bo‘lgani yo‘q. Onam bechora uyatlarda o‘ldi… Siz menga to‘yni minnat qilgandan ko‘ra jonday  xolamning tug‘ilgan kuniga nima sovg‘a qilishni o‘ylang.
Bunisi endi haddan ortiq edi. Jahlim chiqqanini ko‘rgan ikki kunlik  kelinchak yig‘lamsiradi:
– Menga ne-ne kazo-kazolardan sovchilar kelishgandi. Men bo‘lsa…
Endi nimadir deyishga befoyda. Shu sababli ikkala qo‘limni  ko‘tardim-u, bosh egib onamning huzuriga chiqdim.
Kunda-kunora albatta bir tadbir chiqib turadi. Haqiqatan ham  shaharda yashab, qishloq rasm-rusumlaridan, urf-odatlaridan yiroqlashib  ketgan ekanman. Unaqa desam, bizning davrimizda, misol uchun, ayollar tug‘ilgan kunlarini bunaqa tantanali nishonlamasdi, shekilli. Yo bola bo‘lib, buni sezmagan ekanmizmi?

IV

Avval “kichik chilla, qorong‘ida yurish mumkin emas, uzoqqa borish mumkin emas”, deyishdi, keyin “katta chilla”. Ishqilib, qirq kuncha qishloqda qolib ketdim.  Shundan so‘ng ota-onamdan ruxsat olib xotinimni shaharga olib keldim. Institutning oilaviy yotoqxonasidan katalakday xona ajratib berishdi.
Mo‘ljallagan ishlarimdan ancha orqada qolib ketgandim. Grafigimga yetib olishim kerak. Bir tomonda nomzodlik ishi, ikkinchi tomonda Puankare menga ilhaq ko‘z tikib turishardi. Endi belni mahkam bog‘lab, tadqiqotlarimni davom ettirishga kirishmoqchi bo‘lib turganimda kutilmaganda, oyoq ostidan katta bir muammo chiqib qoldi.
– Vatan kerak, – dedi xotinim.
Avvaliga bu gapning mag‘zini chaqmadim. Shunda rafiqam izoh berdi:
– Uy kerak. Obshitada ham yashab bo‘ladimi?
Bu talabni qulog‘im tagidan o‘tkazib yuborishga harakat qildim. Nega  endi shuncha odam yashayotgan “obshita”da yashab bo‘lmas ekan? Buning ustiga, oson bo‘ptimi uy olish? Otliqqa yo‘g‘-u… Ana, navbatga yozilib qo‘yganman, biron o‘n yillarda berib qolishsayam do‘ppimni osmonga otsam bo‘ladi.
Biroq xotinim mutaassiblarcha talabini takrorlagani-takrorlagan edi:“Vatan kerak!”  Yo‘q, shaharning susti bosdimi, ikkinchi yarmim baqirib-chaqirib janjal qilmadi. Buning o‘rniga dunyoning jami tashvish-g‘amlari,  vahimalari yelkasiga tushganday birdan qaddi bukchayib qoldi, so‘ng  noma’lum nuqtaga tikilgan ko‘yi lablari titrab pichirladi: “Endi nima qilaman?.. Endi qanday yashayman?..” Baayni jami odamzot qirilib,  ulkandan-ulkan dunyoda yolg‘iz o‘zi qolgandek. Rafiqamni bu ahvolda ko‘rib,  yuragim tuz sepilgandek achishdi, beixtiyor ko‘zlarimga yosh qalqdi. Axir  u sho‘rlik uyim-ro‘zg‘orim, qolaversa meni deb shu ko‘yga tushayapti-ku.
Joylashganimizga to‘rt kun o‘tar-o‘tmas qovog‘ini to‘rvaday osiltirib  qaynonam kirib keldi. Kampirning gaplari esa ma’lum:
– Men oyday qizimni birovning irgasida sarg‘ayib yashasin deb erga  bermagandim. Yuborganlaringizning “Toshkentda saroyday hovlisi bor”, degan lafziga ishongandim. Agar qizimni ikkita odam kelsa, uchinchisi ko‘chada kutib turadigan bu tovuq katagida tiqib qo‘yishlaringni bilganimdami… Va hokazo, va hokazo. Bu ahvolda ishlab bo‘lmasdi. Bu ahvolda yashab  ham bo‘lmasdi. Nima, sovchilardan birontasi bo‘lg‘usi kuyovto‘rani targ‘ib- tashviq qilayotgan mahali aytib yuborgan o‘trigi uchun men boshimni  kundaga qo‘yishim kerakmi? Axir tomchi toshni teshadi; jigar-bag‘ringni o‘yib o‘tadigan gaplarga ham bir kun chidash mumkindir, ikki kun, xo‘p, ana, nari borsa uch kun, ana undan keyin nima qilasan? Portlaysan-da.
Lekin men… portlamadim. Illo menga tinchlik kerak, xotirjamlik  kerak edi, mayda-chuyda g‘ishavalar bilan, nimanidir isbotlashga urinib  o‘tkazishga sarflaydigan vaqtimning o‘zi yo‘q. Shusiz ham qirq kunimni  osmonga sovurib kelgan edim. Meni qilinadigan bir olam ishlarim,ehtimolki, qanchalik dabdabali bo‘lib eshitilmasin, umuminsoniy ahamiyatga molik kashfiyotim kutib turardi. Shu bois boshimni yanada quyiroq egdim va ota-onam, uka-singillarim, haddim sig‘adigan qarindosh-urug‘larim, do‘st-birodarlarimga qarz so‘rab bordim. Kim berdi, kim bermadi. Uylanganim munosabati bilan ish joyimdan moddiy yordam, mukofot, jamoa yig‘ib bergan pul deganday, ishqilib, bir oy ichida to‘rt ming rublga yaqin pul to‘pladim. Kooperativ uy degani bo‘larkan, bir xonali kvartirasi taxminan shuncha turarkan. Shunaqa kvartira topildi ham, besh qavatli uyning beshinchi qavatida. Nima qipti, to‘qqizinchi qavatda yashaydigan bir tanishim hazillashib aytganidek, “tepa”ga yaqinroq.
Men shoshilardim. Bu o‘zimning sira uquvim yo‘q yumushlarni tezroq bir yoqli qilishni, nomzodlik ishim bilan gipotezaga iloji boricha tezroq qaytishni istardim. Vaqt ketayotgandi, vaqt!
Yorab, kim aynitib yoxud o‘rgatib ulgurgan, tasavvur etolmayman, ammo mutlaqo kutilmaganda, baayni yoz osmonidan do‘l yoqqanday, rafiqam bir xonali “vatan”dan voz kechib qoldi. Bizga ikki yoki uch xonali va iloji boricha ikkinchi yoki uchinchi qavatdagi “vatan” kerak ekan. E’tiroz uchun juftlagan og‘zimni “Shu holimda beshinchi qavatga qanday chiqaman, yarim yo‘lda bola tushib qoladi-ku! Sizga xotin, farzand kerakmi o‘zi?” degan dastak shartta yopdi. Har qalay, ayol kishi erkakka nisbatan ro‘zg‘orni, oilani ko‘proq va xo‘proq o‘ylashi rost shekilli.
Biroq bu istakni amalga oshirishim uchun to‘plaganimning yana yarmicha aqcha topishim kerak edi. Aytishga oson.
G‘alati davrda yashayotgandik. Qandaydir kooperativlar, shirkatlar yomg‘irdan keyingi qo‘ziqorinlarday bodrab chiqayotir. Odamning suqi kirar darajada afsonaviy daromad topayotganlar, partiya vznosining o‘ziga ming-ming rubllab to‘layotganlar… Birovning topgani esa hamisha ko‘zingga osmondan tushganday bo‘lib ko‘rinaveradi.
Xullas, gapdan gap chiqdi va o‘sha jo‘ram meni birgalikda kattakon biznes qilishga taklif etdi. O‘zi pishib turgan ish ekan. Ya’ni pul mendan, g‘oya undan, daromad o‘rtada. Tikkan mablag‘im bir yarim oy ichida eng kamida ikki barobar bo‘lib qaytishi kafolatli ekan. Kamida. Ish yurishib qolsa, bemalol uch, hattoki to‘rt barobar ham tashlab berishi
“ikki karra ikki – to‘rt” singari aniq va ravshan aksioma ekan. Bu men uchun ayni muddao edi: bir yarim oy nima, “zuv” etib o‘tadi-ketadi. Zato keyin… Qo‘l tashlashdim. Xudo bersa quliga, chiqarib qo‘yar yo‘liga, deganlari shu-da.
Endi o‘sha kunlarimni qo‘rqinchli tush kabi eslayman.
Mirzacho‘lning qoq kindigidagi xo‘jalikning yarim xaroba fermasi. Hovli piyozga to‘lib ketgan. Hammayoq piyoz. Biz, tadbirkorlik qilib, katta pul topishga jahd qilgan ikki o‘rtoq va kunlik ishga yollangan  o‘ttiz chog‘li erkak-ayol ertalabdan qora kechgacha bosh ko‘tarmay ishlaymiz. Ishimiz ajabtovur. Har birimizning yonimizda elektr plitasi, plita yetmay qolganlarga dazmol yoki ichiga olov yoqilgan pechkalar berilgan. Biz piyozning orqasini pichoqda shartta kesamiz-da, shu kesilgan joyni qizib turgan plita yoki dazmolga bosamiz, so‘ng xirmonga irg‘itamiz. Shunday qilinsa, o‘n besh-yigirma kunlik yo‘lda bu sabil chirib qolmas ekan. Axir
biz bu mahsulotning naq to‘rt KamAZini shu zaylda Rossiyaga yuborish uchun ulgurji sotib olganmiz. U yoqda esa bir kilo achchiq piyozning narxi… Eh-he, eshitsang og‘zingning suvi qochadi, foydani hisoblayverib, boshing aylanib ketadi…
Tasavvur qiling: kun issiq, havoda qilt etgan shabada yo‘q, biz ishlayotgan to‘rt tomoni berk saroyning quruq hammomdan farqi qolmagan, butun badanimizdan shuvillab ter oqadi, buyam kamday, qo‘lansa piyoz isi dimog‘imizga, kiyimlarimizga o‘rnashib qolgan, undan qutulib bo‘lmaydi.
Xudo shohid, men hatto biz ajratib tashlayotgan chiqitlarni yeyavergan sigirlar sutiga ham piyoz isi o‘rnashib qolganini o‘shanda ko‘rganman. Ertalab piyozdog‘ bilan yarim kosadan sut, tushlikka ozgina serpiyoz sho‘rva, kechqurunga yana piyozdog‘; tarashaday qotib qolgan qora buxanka. Barmoqlar achiydi, ko‘zdan duvillab yosh oqadi, o‘pkang yulinguday bo‘lib yo‘talasan, bosh aylanadi… E, “dod” deb yuborgisi keladi odamning!
Ikki hafta mana shu jahannam azobida o‘tdi. Axiyri ishni tugatdik. KamAZlar karvoni jo‘ram boshchiligida “Qaydasan, Novosibir!” deya yo‘lga tushdi. Yengil nafas oldim. Shu qadar zada bo‘lganimdan, piyoz degan narsaga boshqa umuman qaramayman, ovqatgayam ishlatmayman, hatto kabobning ustigayam septirmayman deya o‘zimga o‘zim ont ichgan ko‘yi shaharga qaytdim.
Katta operatsiyani qoyillatib qo‘ygan biznesmen sifatida bir oydan ko‘proq jon-jahdim bilan o‘zim sog‘inib qolgan ishimni davom ettirdim, menga ora-sira ishonqiramay qarab-qarab qo‘yayotgan xotinim ham “miq” etib og‘iz ochmadi. Bu eng samarali, saodatli kunlarim edi. Nomzodlik ishimni bitirdim hisob. Yangi g‘ayrat bilan Puankare gipotezasi atalmish “totli tosh yong‘oq”ni chaqishga o‘tdim. Illo matematikada ham  danagidan mag‘izi shirin, mag‘izi…
Ko‘ngil-da, hali uylanmagan chog‘larim orzu qilardimki, erta-bir kun boshim ikkita bo‘lsa, meni tushunadigan munis bir ayol – yo‘q, yo‘q, men laborantkamizni nazarda tutganim yo‘q, aslo! – yostiqdoshimga aylansa, yumushdan horib qaytgan chog‘larim uyga yaqinlashganimni savqi tabiiysi bilan sezsa, dik etib o‘rnidan tursa, oshiqib eshik yoniga kelsa, tabassumlarga ko‘milgan ko‘yi “Charchamay keldingizmi, dadajonisi?” deya kutib olsa, ohista quchsa, issiq yuzini yuzimga bossa, yonog‘ini o‘pich uchun tutsa, portfelimni qo‘limdan olganidan so‘ng esa yana bir bor quchoqlab qo‘ysa… Dasturxon ustida yelkasini yelkamga tekkazib o‘tirsa, mening o‘z  yumushim borasidagi bosh-keti yo‘q gap-so‘zlarimni ko‘zlarimga hayrat ila termulib eshitsa, men bilan ich-ichidan faxrlansa, g‘ururlansa, mendan mo‘‘jiza kutsa, menga ishonib-topinib yashasa… Men aniq fan vakiliman. Dunyoning o‘zi raqamlardan iborat. Buni mendan oldin aytib ketishgan. Mendan keyin ham aytishadi. Umuman olganda esa, matematikani
bilmaydigan odam boshqa fanniyam tushunmaydi. Ayniqsa bunaqa odam o‘zining johilligini bilmay, unga davo izlamay o‘tib ketishi yomon. Yo‘q, bu gapni men aytmaganman. Yetti yuz yil burun Bekon degan donishmand aytib o‘tib ketgan. Gapning po‘stkallasiyam shu-da. Inchunin, kim aytadi  matematiklarga lirika yot deb. Bu sira maqtanish bo‘lib tuyulmasin, ammo ora-
sira, shunday odamni entiktirib-to‘liqtirib, telba yurakni hapriqtirib yuboradigan orzularga umidvor asir bo‘lgan mahallaring ismsiz allaqanday    tuyg‘ularni uyqashroq misralarda yozib qo‘yging kelib ketadimi-ey. Deylik, shundoq eshikni ochsam-u… “Meni ko‘rgan mahali ko‘zlari chaqnab ketsa, Naqsh olmaday lovullab, yuzlari yashnab ketsa…” Nainki uch-to‘rt kun, hattoki bir kunga qishloqqa ketgan bo‘lsa ham, u yoqdan seni sog‘inib, uchib yetib kelsa,o‘zini bag‘ringga tashlasa; tunlar quchog‘ingda entikib “faqat siznikiman…” deya shivirlasa, tuyg‘ular po‘rtanasiga dosh bera olmay ho‘ngrab yig‘lab yuborsa… Idealda esa, haligi o‘ris shig‘irchi xotin yozganiday, bir lahzaga xayrlashayotgan bo‘lsa ham xuddi asrlarga ajrashayotganday senga sog‘inch bilan to‘ymay termulsa, qo‘llaringni ko‘kragiga bosib, mahkam siqsa… Voqelikda ideal bo‘lmaydi deysizmi? Bekor gap. Aslida hayotimizning o‘zi ideallikdan, hayratomuz mukammallik qonuniyatlaridan iborat. Aks holda dunyo allaqachon chok-chokidan so‘kilib ketgan bo‘lardi. Misol izlab uzoqqa ham borib o‘tirmang, maktab davrida fizika darsida yodlagan gaz qonunlaringizni eslang. Xo‘sh, bu qonunlarning bari nimaga tatbiq etiladi? Ha, balli, ideal gazlarga. Aslida Puankare ham tadqiq etilayotgan geometrik jismni ideal deb biladi…
Yetar-a. Gapni orzumdagi ayoldan boshlab, yana gipotezaga olib kelib taqaganimni qarang. Qip-qizil bachkanalik, to‘g‘rimi? Xayol baribir o‘z nomi bilan xayol-da. Zero, men omadsiz hamjinslarim bir umr kamina singari mana shunday ilinjlar aldovida o‘tib ketishlarini yoinki uydan topmaganini ko‘chadan qidirishlarini keyinroq tushunib yetdim.
…Ko‘chadan hovliqib kelgan xotinim jo‘ramni shaharda ko‘rib qolganini aytdi. Ishonmadim. Ammo rafiqam o‘zinikini ma’qullab turib oldi. Shunday ishdan chalg‘itishganidan ko‘nglim og‘rigan bo‘lsa-da, noiloj kiyinib, jo‘ramnikiga yo‘l oldim. Eshikni uning rangi siniq xotini ochdi. Ko‘nglim bir nimani sezganday “shuv” etib ketdi. Ichkariga kirib, boshini bog‘lab yotgan jo‘ramning rang-ro‘yiga bir qarashdanoq nedir kulfat, baxtsizlik sodir bo‘lganini angladim. Piyoz yo‘lda irib, suv bo‘lib oqib ketibdi… “Menga ishonmasangiz, shopirlardan so‘rang, barisining adresiyam, telefoniyam bor. Lekin o‘zimni ularga ro‘baro‘ qilmang. Hali yo‘l pulini berganim yo‘q, ko‘rishsa, meni tiriklay yeb qo‘yishadi, shuning uchun uyda biqinib o‘tiribman… To‘rt KamAZdagi piyozam oqdi, xuddi mening achchiq ko‘z yoshimga o‘xshab oqdi”, dedi jo‘ram sho‘rqillab.
Men tamom bo‘ldim…

V

Men tamom bo‘ldim.
Baxtsizlik nomard ovchiday panada poylab turarkan: o‘qi nishonga bir tegdimi, yovvoyi shavq bilan og‘uli paykonlarini ketma-ket  yo‘llayverarkan. Shu paytgacha qanday chidab yurishgan ekan, hayronman, ammo birdaniga ikkita ukam zudlikda uylanadigan bo‘lib qolishibdi. Qo‘shaloq to‘y, qarzlar… Bu yoqda alamdan kuyib, qorayib ketgan rafiqam ko‘z ochirmaydi, meni bo‘shangdan olib lattaga soladi, menga tekkizib-tekkizib yomon qarg‘anadi, orada yig‘lab-siqtab oladi, so‘ng hezlanib, jo‘ramning manzilini aytishimni talab qiladi, “hay-hay” demasam, borib u bechoraniyam yulib keladiganday. Qayoqdan xabar topgan, ertasigayoq dog‘uli
qaynonam kirib keldi tuxumidan ayrilgan tovuqday hurpayib. Ona-bola mening bittayam so‘zimga ishonishmadi…
Peshonamga bitilgan eng sho‘r, eng qora kunlarim edi u kunlar…
Odam o‘zini oqlay-oqlay, axiyri charcharkan. Ammo yashash kerak edi. O‘sha la’nati to‘rt ming rublni joyiga qo‘yish kerak edi. Ukalarimning to‘yiga tuzukroq to‘yona oborishim kerak edi. Eng og‘iri – menga chirqirab yopishayotgan xotinim bilan qaynonamning asablarimni ayovsiz egovlayotgan, ko‘zimga dunyoni qorong‘i qilib ko‘rsatayotgan ovozlarini o‘chirishim kerak edi. Bir ko‘ngil: “Kostyumni yelkangga il-da, chiq-ket. Hammasiga tupur. Dunyo keng”, dedi. Boshqa ko‘ngil: “Sen erkakmisan yo hajiqiz? Tug‘ilajak zuryodingda nima ayb? Otalik mas’uliyati bormi senda o‘zi? O‘zing tirik bo‘la turib xotiningni yesir, bolangni sag‘ir qilmoqchimisan?” dedi. Axir, mana, ahvolimni ko‘rib, rafiqam chidab tura olmadi: shu holida bir amallab bog‘chaga ishga kirdi sho‘rlik. Endi yuribdi bolalarning ishtonini yuvib. Ro‘zg‘or uchun fidoyilik bo‘lsa shunchalik bo‘lar-da…
Va men boshimni yanada quyiroq egdim…
Shundan so‘ng nima bo‘ldi, nima qo‘ydi – g‘ira-shira eslayman. Go‘yoki shundan keyingi o‘tgan yillar ichida men yashamagandayman, oynavand qafas ichidagi olmaxon misoli tinim bilmay, o‘pkam bo‘g‘zimga tiqilgancha harsillab chopaverganman-chopaverganman.
Yodimda qolgani shartta betimni sidirib tashlashu, tanish-begonalar oldiga qarz so‘rab borish bo‘ldi. Nechtasining uyidan, ishxonasidan orqamdan o‘xshatib tepki yeganday muztar ahvolda chiqib keldim, sanab sanog‘iga yetolmayman. Men hatto – yorab! – nigohlari hurkakkina laborantka qizimiz Munisaga ham yukinib bordim. Bilib-sezib turardim, bundan ortiq pastkashlik yo‘q edi, ammo… Rangi paxtaday oqarib ketgan, menga xavotirlanib qarab-qarab qo‘yayotgan Munisa ertasi kuniyoq ikki yuz rubl
bilan tilla uzugini olib kelib berdi. Darvoqe, men keyinchalik bu qarzni qaytarolmadim: tez orada Munisa ishdan bo‘shab, boshqa joyga o‘tib ketdi. Aynan qaerga o‘tganini hech kim bilmadi, o‘zim surishtirib yurishga esa na fursat topdim, na hafsala qildim. Jo‘ramdan umid qilib turgandim hech bo‘lmasa yarmini ko‘tarar deb. Ammo u kutilmaganda boshqa joyga ko‘chib ketib qoldi. Bir-ikki qidirdim, topolmadim. Oradan uch oylar o‘tib, uni go‘yoki yap-yangi “Jiguli” mashinasini uchirib ketayotgan holda ko‘rib
qolgan rafiqam qildi janjal, qildi janjal. Qorni qappayib qolgan, bu qorinda o‘zingning pushti kamaringdan bo‘lgan zurriyodni ko‘tarib yurgan ayolning ichki nafrat, irganish to‘la ta’na-dashnomlarini eshitishdan og‘irroq uqubat bormi bu dunyoda?! Va bu azobga chiday olmagan asablarim darz ketdi, muzlagan idishga qaynoq suv quyilganday chatnadi: bir kechada sochim qorday oqardi, boshim ora-sira prujinkasi chiqib ketgan qo‘g‘irchoqning kallasiday qiltillaydigan bo‘lib qoldi, hayajonlangan mahallarim duduqlanishdek bema’ni qiliq paydo bo‘ldi. Vaholanki, men talabalarga ma’ruza o‘qirdim. Mana o‘g‘irlangan qo‘lyozmayu, uning asoratlari xususidagi afsona qachon paydo bo‘lgandi! Eng yaqin do‘stim qo‘lyozmani o‘g‘irlarmish-da, darrov himoya ham qilib qo‘ya qolarmish! Ilmiy Kengash menga tasdiqlab bergan mavzuni-ya?..
Qolgan xotiralarim ayqash-uyqash. Men bu yillar ichida murvati burab qo‘yilgan, abadiy ishga mo‘ljallangan qo‘g‘irchoqday tinmay ishladim. Avval ikki joyda, keyin uch joyda. Ertalabdan portfelimni qo‘ltiqlab ma’ruza o‘qishga chopaman, tushdan keyin qurilishda, kechasi qorovulchilik; shanba-yakshanba kunlari mardikorlik… Ish, ish va yana ish. Pul, pul va yana pul tashvishi. Har safar biron qarzimdan qutularkanman, yelkamdan shafqatsizlarcha bosib turgan navbatdagi zalvorli yukdan qutulganday yengil tortardim, ozgina qoldi-ku, o‘shalar bilan ham hisob-kitobni tugatib olay, keyin yotib olib ilm bilan shug‘ullanaman, deb yupatardim o‘zimni o‘zim. Mavzu meniki, uni hech kim tortib ololmaydi, buning ustiga u to‘qson to‘qqiz foizga bitgan. Puankare esa… shuncha yil kutgan, yana ozroq kutib tursa hech nima qilmaydi. Ulguraman. Albatta ulguraman. Axir atay o‘zimni orqaga tashlamayapman-ku. Hozircha majburman. Ammo oz qoldi, juda oz qoldi, yana bir zo‘r bersam bo‘ldi…
Bu orada “vatan”lik ham bo‘ldik. Rafiqam orzu qilganidek ikkinchi qavatda, faqat ikki xonali. Bir xona qarz bo‘lib qoldim.
Bu orada, ming shukr, bir o‘g‘il, bir qizning otasi bo‘ldim.
Bu orada badqovoq qaynonam rahmatli bo‘lib ketdi.
Bu orada Kembrijdagi Kley Matematika instituti uchinchi ming yillik uchun matematikaning yetti eng muhim masalasi ro‘yxatini e’lon qildi. Har bir masalani yechgan kishiga bir million dollardan mukofot va’da qilindi. Puankare gipotazasi ham bu ro‘yxatda bor edi…
Bu orada men bilan bir paytda ish boshlagan Ayupov yigirma yetti yoshida fan nomzodi, o‘ttiz yoshida fan doktori bo‘ldi. Men esa oltmish yoshimda hamon katta o‘qituvchi bo‘lib, bir so‘zni to‘tiqushday ikki martadan takrorlab, talabalarga o‘zim savol berib, javobini ham o‘zim aytib yuribman… Darvoqe, yaqinda bir tanishimning nomzodlik ishi himoyasi sabab Ayupov rahbarlik qilayotgan institutga bordim. Prezidiumda o‘tiribdi qilichday bo‘lib. Po‘rim. Ko‘zlar chaqnagan. Sira qarimaganday. Agar yonma-yon turib qolsak, bizni ota-bola deyishlari ehtimoldan xoli emas… Ayupov men tomonga bir-ikki marta ko‘z tashladi, ammo tanimadi
shekilli. Qayoqdanam tanisin. Indamay o‘rnimdan turib, zaldan chiqib ketdim. Ayupov mening iyig‘i chiqib ketgan portfelimga qarab qolganini his qildim. Balki nimadir eslaganday bo‘lgandir…
Biroq o‘sha kuni mening boshimga tushgan sho‘rishlar shu bilangina tugab qolmadi. Institutning gilam to‘shalgan yo‘lagida ketarkanman, devordagi zarhal harflar bilan “Bizning faxrimiz” deb yozilgan doskaga ko‘zim tushib qoldi. Institutning faxri bo‘lgan olimlarga shunchaki ko‘z tashlab o‘tayotib, nogoh tok urganday joyimda qotib qoldim. Yanglishishim mumkin emas edi. Uchinchi qatorning boshida Munisa turardi. Hamon o‘shanday munisa, ma’suma, o‘shanday tortinchoq, hurkak nigohli… Go‘yo
yillar unga ta’sir qilmaganday. Dir-dir titrab, arang o‘qiy oldim: “Munisa Falonchieva. Fizika-matematika fanlari doktori. Falon-falon yillari Tennesi universitetida ma’ruza o‘qigan…”
Institut binosidan qanday chiqdim, eslay olmayman…
Tabiatda bo‘shliq bo‘lmaydi. U albatta nima bilandir to‘ldiriladi. Qanchalik tan olmaslikka urinmayin, qanchalik qarshilik ko‘rsatmayin, jon-jahdim bilan inkor etmayin, biroq baribir tabiat qonunlari qoshida ojizligimni g‘ira-shira bo‘lsa-da idrok etib turardim: ong- shuurni, tafakkurni birdaniga ikki tomonga yo‘naltirib bo‘lmaydi, ikki kemaga osilgan g‘arq bo‘ladi. Inchunun, yo ilm, yo moddiyat! Unisidan ellik, bunisidan ellik foiz olib yashab bo‘lmaydi. Buning samarasi chala tug‘ilgan bolaga o‘xshab qolishi haqiqatga yaqinroq. Inchunun, tirikchilik g‘uboriga to‘lgan miyani yarqiratib tozalab tashlamoq, uning yo‘nalishini
oldinga o‘zanga qaytarmoq imkonim xorijidagi ish emasmi…
Tan olay, bolalarimdan umid qilgandim. Har nechuk, olma o‘z daraxtidan uzoqqa tushmas. Biroq rafiqam tomonidan sarkash o‘jarlik va qat’iyat aralash ishonch bilan yaratilgan “bo‘shang, hech ishni eplolmaydigan, umri chaqa sanab o‘tayotgan, boshqalarga o‘xshab bunday yaxshi yashashni ham bilmaydigan” uquvsiz ota obrazi men bilan farzandlarim o‘rtasiga o‘tib bo‘lmas xitoy devorini o‘rnatdi. Shunda ham ancha urinib ko‘rdim. Ammo “iks”ning kubidan oddiy hosila ololmaydigan, logarifm bilan integralning farqini bilmaydigan bolalardan buyuk matematik chiqmasligini mendek uquvsiz katta o‘qituvchi ham bilib-tushunib turardi…

VI

Baribir, inson umid bilan, umid daraxti so‘lganida esa, ilinj niholi bilan tirik deyishadi.
Men har safar yangi o‘quv yilida yangi talabalarga ma’ruza o‘qishni boshlarkanman, dars oxirida bitta savolni o‘rtaga tashlayman. Odatda bu salgina murakkab so‘roq bo‘ladi. Ya’ni, men bilishga urinaman: shu auditoriyada o‘tirgan qora ko‘zlar orasida hech bo‘lmasa bittagina favqulodda salohiyatlisi uchrab qolarmikan? Bu xatti-harakatim lakmus qog‘ozini sinab ko‘rishday gap, albatta: qani, auditoriyaning ishqorlilik, ya’ni ilm darajasi qanchalik? Ko‘ngil tub-tubida esa ilinj: zora shunaqa iqtidor chiqib qolsayu… qolib ketgan ishimni, hech bo‘lmasa gipotezani yechishga urinib ko‘rishni birgalikda davom ettirsak. Ehtimol yoshlik g‘ayrati va keksalik tajribasi qo‘shilgan joyda chinakam mo‘‘jiza yuz berar. Axir, qatiq to‘kilgani bilan hovonchada yuqi qoladi-ku. Yaqinda, nihoyat fursat topib, qo‘lyozmalarimni diqqat bilan o‘qib chiqdim. Nimadir bordek, qalbni qoplagan kul orasida esa cho‘g‘lar miltirab qolayotgandek…
Afsuski, sinovdan har safar hafsalam pir bo‘lavergach, oxiri bu benaf mashg‘ulotni tugatsammikan, degan o‘ylarga ham bora boshladim.
Aniq esimda bor, – men axir matematikman, sonlar mening ko‘zir qartam, – yangi o‘quv yilining birinchi ma’ruzasini ikkinchi kurs talabalariga o‘qidim. Hali aytganimday, matematikaning o‘z ohanrabosi bor-da. Dunyoning matematik asosdagi bu qadar izchilligi, aql bovar qilmas mukammalligi meni hamisha hayratga soladi. Balki shu sabablidir, ma’ruzam yakunlangan sayin titrab, hayajonga tusha boshlayman, ammo buning oqibatida duduqlanib qolishdan cho‘chib, o‘zimni o‘zim nazorat qilib turishga ham urinaman. O‘sha kuni ham ma’ruzam xotimasida doskadagi formulalarga ishora qilarkanman, beixtiyor jo‘shqinlik bilan:
– Agar Gaussning manfiy chizig‘i yuzaning egarga o‘xshashligi bilan bog‘langan bo‘lsa, masala butunlay boshqacha tus oladi. E’tibor beringlar-a,butunlay boshqacha! Bu naqadar qiziqarli! – deb yubordim.
Oldingi partada o‘tirgan talaba yonidagi sherigining qulog‘iga shipshidi:
– Xuddi sigiri egiz tuqqanday quvonishini!
Aniq eshitgan bo‘lsam-da, ayni damda bunaqangi luqmalarga e’tibor berib o‘tiradigan ahvolda emasdim. Meni masalaning sinoati o‘ziga maftun etib bo‘lgandi:
– Bu yerda endi hatto Lobachevskiy nazariyasi ham yordam berolmay qoladi. Bu nima degani? Bu endi handasa ilmida yangi kashfiyotlar yaratila boshlandi, de-degani…
Duduqlana boshladim. Bu yomon alomat edi. Sal o‘zimni bosib oldim-u, auditoriyaga qaradim. Ammo bironta chaqnagan, men bilan qo‘shilishib hayratga tushayotgan nigohni uchratmadim. Hushyor tortdim. Ko‘nglim chopmay, hech narsaga ishonmay turgan bo‘lsam-da, soatimga qarab, qo‘ng‘iroq chalinishiga uch daqiqa qolganini ko‘rdim va doskadagi formulalarga ishora qildim:
– Mana endi lemma 2.1.1.ga e’tibor qarating-a. Ma’lumki, Gauss egri chizig‘ining bir qismi birlamchi kvadrat shakl koeffitsenti bilan aniqlanmaydi. Demak biz “V”ni konstant deb olsak, unda lemma bir narsani ochiq-oydin nima qilayapti? Ha, ko‘rsatayapti. Ya’ni yuzadagi “V” konstant bo‘lsa, 0.1-formuladagi “D” o‘z-o‘zidan nimaga teng bo‘lib qoladi? Xo‘sh?
Bu mening lakmus qog‘ozim, ya’ni talabalarning ilm darajasini aniqlash yuzasidan berayotgan nazorat savolim edi. Odatdagiday, talabalar jim. Men qarasam, ko‘zlarini olib qochganlari qancha. Ajablanganimni yashirib o‘tirmadim:
– Axir bu shundaygina ko‘rinib turibdi-ku. Bolalar, sal diqqat qilinglar.
Menga emas, formulaga qaranglar-a, formulaga. Naqadar oson bu yechim. Ozgina mantiqiy fikrlash kerak, xolos. Axir biz hech qo‘rqmasdan, mana, “v = cons” deb belgilab qo‘ydik. Xo‘sh, bu holda 0.1-formuladagi “D” o‘z-o‘zidan nimaga teng bo‘lib qoladi?
Talabalar og‘izlariga suv solib olganday yana miq etishmadi. Men xuddi shunday bo‘lishini bilganday, qovog‘imni uygancha o‘zim sira
foydalanmaydigan ma’ruza matnimni qaytarib portfelimga sola boshladim.
Shu payt o‘rtaroqda o‘tirgan bir talabaning qo‘l ko‘targanini ko‘rib qoldim. “Boshlandi. Hozir butunlay boshqa mavzuda savol beradi, odamni mayna qilishga urinadi. So‘tak!” degan o‘yda g‘ijinibroq bosh irg‘adim:
– Xo‘sh?
Shunda yigitcha nima dedi deng:
– Agar “v”ni konstanta deb olsak, 0.1-formuladagi “D” nolga teng bo‘ladi.
O‘z quloqlarimga ishonmadim. Yo‘q, “D” nolga teng bo‘lishi to‘g‘ri edi.
Ammo buni bu bola qayoqdan bildi? Nahotki taxmin qilgan bo‘lsa?
– O‘rtaga chiqib, shuni ko‘rsatib bersangiz, yigitcha.
Talaba doska yoniga keldi va bir yarim daqiqa ichida hammasini isbotlab tashladi. Men angrayib qoldim. Qo‘ng‘iroq jiringladi. Mening ahvolimni ko‘rgan talabalar joylarida jimgina o‘tirishardi. Arang so‘ray oldim:
– Davom etolasizmi? Endi biz yuzada hosilasi nolga teng bo‘ladigan egri chiziqli koordinatlarni nima qilishimiz kerak?
Yigitcha ikkilanmay javob qaytardi:
– Aniqlashimiz kerak. Buning uchun biz 0.2-formulani keltirib o‘tamiz.
Talaba kerakli formulani doskaga yoza boshladi.
Xudo bor! Men izlaganimni topgan edim! Nihoyat! Umidim deyarli uzilib bo‘lganida-ya!
Darsdan keyin talabani kafedraga chaqirdim. Gaplashib ko‘rdim. Balo ekan. Tug‘ma matematik!
Men qachondir bir umr yerga qarab, nimanidir izlab yurgan odam tilla tanga topib olganida ishonmasdan, topildig‘ini tashlab yuborgan ekan, deb eshitgandim. Shu ahvolga tushib qolmaslik uchun ehtiyotkorlik bilan ish tutdim. Avvaliga “Matematika bo‘yicha talabalar orasida o‘tkaziladigan olimpiadaga qatnashasiz”, degan sababni ro‘kach qilib, uni kutubxonaga olib bordim va uch-to‘rtta kerakli adabiyotni olib berdim. Mana shu kitoblarni diqqat bilan o‘qib chiqishni va uqishni tayinladim. Yigitcha odobli mullavachchadek bir og‘iz “xo‘p bo‘ladi” dedi va kitoblarni olib ketdi.
Keyingi hafta talabani imtihon qilib ko‘rdim. Nima ham derdim, bola men bergan asarlarni o‘zim talab qilganday ham o‘qib, ham uqib kelgandi. Quvonchdan shaytonlab qolishimga sal qoldi. Talabada men izlagan ilm ham,salohiyat ham bor edi.
Kafedrada o‘tgan uchinchi saboqdan keyin men gapni asta-sekinlik bilan o‘z maqsadim tomon burdim: bir asrdan beri yechimini topolmay kelayotgan Puankare gipotezasi haqida so‘zladim. Qiziqishi kuchaysin degan maqsadda
oxiri dunyo matematiklari shu boshqotirmani yechgan olimga bir million dollar mukofot va’da qilishganini ham qistirib o‘tib ketdim. Kutganimday, pul miqdorini eshitgan talabaning qoshlari kerilib ketdi, ko‘zlari chaqnadi. Men to‘g‘ri yo‘ldan borayotganimga ishonch hosil qildim. “Shu pul egasini kutib yotibdi. Ehtimol, u bizniki bo‘lar”, dedim.
Tabiiyki, talaba ishonqiramay bosh chayqadi:
– Shuncha olim turganda…
O‘zimam shu javobni kutgandim. Darrov tayyorlab kelgan gaplarimni to‘kib soldim:
– Boshqa olimlar ham xuddi shunday o‘ylashadi. Bu aslida o‘zi yo‘q voqelikning quruq vahimasi, sharpadan qo‘rqish, arqonga osilib qo‘yilgan, shamolda hilpirayotgan ko‘ylak ichida birov bor deb cho‘chish. Shuning uchun hech kim bu gipotezani yechishga astoydil kirishmayapti. Ochig‘i, yigitcha, men bu sohada u-bu ish qilib qo‘yganman.
Talaba yana menga ishonqiramay qaradi:
– Siz-a? – So‘ng savolining o‘rinsiz ekanligini o‘zi ham payqadi shekilli,duv qizarib ketdi: – Kechirasiz.
– Hechqisi yo‘q, – dedim darhol. So‘ng gapni hazilga burdim: – Nima, meni osmondan mana shunday, katta o‘qituvchi holida portfelini qo‘ltiqlagancha to‘g‘ri auditoriyaga tushib, ma’ruza o‘qishni boshlab yuborgan deb o‘ylaysizmi? Men ham yosh bo‘lganman, o‘zimga yarasha orzularim bo‘lgan.
Har qancha yashirishga urinsa-da, yigitcha baribir gaplarimga unchalik ishonmayotganligi sezilib turardi. To‘g‘ri-da, Puankare qayoqda-yu, qarshisida g‘ijim kostyum-shimda, iyig‘i chiqib ketgan bo‘yinbog‘da o‘tirgan manavi qorindor, sochi to‘kilgan, buning ustiga salga boshi qaltirab, o‘zi duduqlanib qoladigan, yana bir paytlar yosh bo‘lganligini da’vo qilayotgan domla qayoqda!
Men portfelimdan qo‘lyozmalarimni oldim. Avval gipoteza xususida uzoq ma’ruza o‘qidim. Hech qanaqangi gap bo‘lishi mumkin emas, talaba o‘ta zehnli, o‘ta farosatli, analitik tahlilga moyil edi. U aytmoqchi bo‘layotgan fikrlarimni juda tez ilg‘ab olar, ba’zan, duduqlanib qolgan kezlarim hatto ko‘maklashib ham yuborardi. Shunday bo‘lsa-da, uchinchi soat oxiriga boribgina yigitcha mening niyatimni bir qadar ravshanroq tushuna boshladi. Menga shuning o‘zi yetarli edi. Bizning fanda kalavaning uchini topib
olsangiz bas, qolgani o‘z-o‘zidan chiqib kelaveradi, oddiy mantiq shuni talab qiladi. Yigitchaning ham mavzuga qiziqib qolganligi joyida tinch o‘tirolmay qolganligidan, lablari qattiq qimtilganidan sezilib turardi. Ertasi kuni yana uchrashishga kelishib, xayrlashdik.
Men masrur edim. Shu qadar masrur edimki, keyingi yillar ichida birinchi marta “progul” qilib, ikkinchi ish joyimga bormadim. Uchinchisiga ham. Xotinimning “…nima qilaman? …qanday yashayman?” qabilidagi iztirobli nolishlarini eshitmaslik uchun quloqlarimga paxta tiqdimu, xonamda kitob o‘qib yotaverdim.
Men yana ilmga qaytmoqda edim. Dilimning qay qorong‘u, hammaning, hatto o‘zimning ham nigohimdan pinhon puchmoqlarida bir telbavor o‘y kezardiki, mabodo Xudo “Ol, qulim” desayu, talaba ikkalamiz gipotezani yechsak, men… men mukofot pulidan voz kechaman. Mayli, talaba olsin, unga kerakdir.
Ammo men o‘zimga tegishli besh yuz ming dollardan voz kechaman. To‘lalagicha! Illo… illo men bir asrdan beri jumboq bo‘lib kelayotgan gipotezani isbotlab, kashfiyotga erishgan mahalim his qilgan shodligimni, baxtimni yarim million dollardan qimmat deb hisoblagan bo‘lardim. Tushuntirib berolmadimmi? Buni tushunish uchun odam haqiqiy matematik bo‘lishi kerak. To‘g‘ri, puldan voz kechganimni eshitgan xotinim meni tiriklay g‘ajiydi, bolalarim nafrat bilan qarashadi, tanish-bilishlarim telbaga chiqarishadi. Ammo men baribir shunday yo‘l tutaman. Nazarimda, talaba ham shunday qiladiganday. Axir uning tomirlarida ham asl matematikning qoni oqmoqda…
Tuni bilan qo‘lyozmalarimni titib chiqdim. Men yana hov o‘shal davrdagi, g‘alaba isini tuya boshlagan tadqiqotchiga aylanib bormoqdaydim… Ertasi kuni universitetga xuddi bayramga borayotganday ko‘tarinki kayfiyatda, uchta noyob kitobni portfelimga solgan ko‘yi, g‘o‘dayib yo‘l oldim.
Yigitcha kelishilgan paytda kafedraga kirib keldi. Buyam meni xursand qildi: aniqlik – matematikning birinchi fazilati. Mana shu kayfiyat ta’sirida bo‘lsa kerak, talabani maqtab qo‘yishdan o‘zimni tiyib turolmadim:
– Yigitcha. Nigohingiz o‘tkir, shuuringiz tiniq. Ochig‘ini aytaman, shuncha yil dars berib, bu gipoteza mohiyatini tushungan, uni yechishga jazm qilgan talabani nima qilmagandim? Uchratmagandim. To‘g‘ri, bu gipoteza yechimini topishga ancha vaqtimizni nima qilamiz? To‘ppa-to‘g‘ri, sarflaymiz. Lekin ishonavering, bu arziydigan ish bo‘ladi. Nafaqat arziydigan, balki fan olamida katta shov-shuv yasaydigan ish bo‘ladi. Yechimni topolsak, butun O‘zbekiston matematiklari bizga nima qiladi? Ha, havas qiladi. Men nima deyapman? Nafaqat yurtimizning, hattoki dunyoning mana-man degan olimlariyam…
Jo‘shib gapirayotgan mahalim qarasam, talabaning shashti pastroq. O‘ziyam jur’atsizlik bilan:
– Domla, – deb qo‘ydi.
Odam ba’zan kelayotgan xavfni oldindan sezadi, deyishadi. Yuragim uvishib, sergak tortdim, yigitchaga dalda berishga urindim:
– Cho‘chiyapsizmi? Aslo cho‘chimang. Yoshsiz, g‘ayratingiz, kuchingiz, bilimingiz bor. Bu ish ikkalamizning qo‘limizdan nima qiladi? Keladi.
Albatta, keladi.
Mana shunda… mana shunda talaba cho‘ntagidan zarhal taklifnoma olib uzatdi va:
– Shunaqa bo‘p qoldi, ustoz, – dedi bir og‘iz. – Oilada to‘ng‘ich o‘g‘ilman…
Bu ikki kundan keyin bo‘ladigan to‘yga taklifnoma edi. Bo‘shashib qoldim. Tilak bildirgan bo‘ldim:
– Tabriklayman. Vaqt arifmetik progressiyada o‘sgani sayin baxtingiz geometrik progressiyada ko‘paya borsin.
Kayfiyatim tushib ketganini sezdi shekilli, yigitcha nimagadir shosha-pisha o‘zini oqlay boshladi:
– Lekin bu gipoteza bilan, ustoz, albatta shug‘ullanaman. To‘y o‘tib olsin.
Parishon ahvolda uning gapini ma’qulladim:
– Albatta, albatta. Avval to‘y o‘tib olsin.
Bunga sayin talaba meni ishontirishga zo‘r berardi:
–To‘ydankeyinxotirjambo‘libolib,bemalolilmbilanshug‘ullanaveraman. Mana ko‘rasiz. Tushuning, ustoz…
Nima derdim?
– Albatta. Albatta tushunaman, – dedim.
Yigitcha yana o‘zini oqladi:
– Ochig‘i, tez to‘y qilmasak, baxtimdan ajralib qolaman.
Xayolim boshqa yoqqa ketgandi. Ammo navbatchi jumlalarni bir amallab tilga oldim:
– Albatta, albatta. Shaxsiy baxt muhim.
Yana qisir va’da yangradi:
– To‘ydan keyinoq ilmga astoydil kirishaman.
Kuyov yigitning bo‘yniga hech qachon amalga oshmaydigan majburiyatni yuklab qo‘yishdan o‘zimni tiydim:
– Albatta. Faqat hech bo‘lmasa kichik chillangiz o‘tib olsin-da, yigitcha.
Talaba jonlanib qoldi:
– So‘rab bilib oldim. Kichik chilla yigirma kunda tugarkan. O‘shangacha uyda bo‘lishim kerak ekan. Lekin ana undan keyin ko‘rasiz, ustoz, astoydil kirishaman. O‘zi juda qiziq gipoteza ekan.
Beixtiyor tan oldim:
– Qiziq ham gapmi, hikmatning koni.
Talaba to‘yga yana bir bor taklif qilishni unutmadi:
– Albatta keling, domla. Kutamiz. Kichik chilla o‘tib olsin, keyin yeng shimarib olib ishga kirishamiz. Ungacha gipoteza kutib turadi.
Beixtiyor talabaga “yalt” etib qaradim. U beg‘ubor ko‘zlarini menga tikib turardi. Aftidan, aytayotgan gaplari rostligiga o‘zi ishonardi. Bu safar ko‘nglimdagini aytmaslikning ilojini qilolmadim:
– Tarixning takrorlanishini qarang. Har qalay, taraqqiyot spiralsimon shaklda ekanligi rost shekilli. Bilasizmi, baribir taraqqiyot bor. Xuddi shu gaplarni men o‘ttiz yil burun to‘yim oldidan o‘zim o‘zimga aytgandim, o‘zim o‘zimni ishontirgandim. Siz bo‘lsa menga ovoz chiqarib aytyapsiz. O‘shanda menam Puankare kutib turadi degandim. Puankare kutib turdi, albatta, rosa kutdi, sabr-toqat bilan o‘ttiz yil kutdi. Lekin men…
Qarasam, bola bechoraning ko‘zlari alang-jalang bo‘layapti. Darrov o‘zimni tutib oldim, ovozimdagi titroqni ham yashirishga muvaffaq bo‘ldim:
– Baxtli bo‘ling. To‘yingizga esa, oldindan ochiq aytib qo‘yay, borolmayman. Buning uchun uzr. Ochig‘i, bugun sizga yana uchta kitob berib turmoqchiydim. O‘qishga va uqishga. Lekin to‘y tashvishlari bilan ekansiz. Albatta, yoqimli tashvishlar. Shuning uchun, – men portfelimdan o‘tgan kuni ikkinchi ish
joyimdan olgan maoshimni chiqardim, – hozircha kitoblarni qo‘yib turaylik-da… Bu sizga. Oz bo‘lsayam ko‘p o‘rnida nima qilasiz? Ko‘rasiz. To‘yona deganday.
Xursand bo‘lib ketgan yigitcha pulni hatto nomiga bo‘lsa ham bir marta qaytarib berishga urinmaganidan sezdimki, bu borada muammolari yetarli. Bir kunlik shogirdim qayta-qayta rahmat aytgan ko‘yi chiqib ketdi. Dilimda yomon bir og‘riq qoldi: nazarimda, pulni ko‘rib, minnatdorchilik bildirayotgan payti yigitcha boshini sal pastga eggandek bo‘ldi. Yana kim biladi deysiz. Balki menga shunday tuyulgandir. O‘zidan hadigi bor birovga shubhalanib qarashi rost-da.
Men joyimga behol o‘tirib qoldim. O‘tirdim, o‘tirdim. Nogahon… ho‘ngrab yig‘lab yubordim va ko‘z yoshim aralash yaratganga iltijo qilaverdim, qilaverdim:
– Xudoyim! Meni o‘ttiz yil orqaga qaytar, Xudoyim… Xudoyim, meni o‘ttiz yil orqaga qaytar…

VII

Menda nimadir o‘zgarish yuz bergan edi. Rafiqamning shuncha tavallolariga, yig‘i-sig‘ilariga, hattoki “Shu yurishingiz bo‘lsa, bir oydan keyin och qolamiz! Unda to‘yni bitimizni sotib o‘tkazamizmi?” qabilidagi vahimalariga qaramasdan, qolgan ikki ish joyimga “adashgan xodimning qaytishi” qiyofasida bosh egib bormadim: o‘zimni kasalga soldim va ko‘rpa-to‘shak qilib yotib oldim.
Men… men uydagilardan yashirinib ishlardim. Ko‘nglim nimanidir sezardi: gipoteza yechimi yaqinday, juda yaqinday. Men bu sirli qasrga olib kiradigan darvoza yonida, bir shoda kalit ko‘tarib turardim go‘yo. Endi qulfga mos kalitni topib olsam bas edi. Men yana bir narsani sezardim: menga yosh aql, tiyrak tafakkurli birgina yordamchi kerak edi.
Albatta, “kichik chilla… katta chilla” deb yurgan talabadan hozir va balki keyin ham umid yo‘q hisobi.Ehtimollar nazariyasiga ko‘ra esa, qo‘limdagi kalitlarning hammasida ham qulfni ochish imkoniyati mavjud. Ammo bunga juda ko‘p fursat ketardi. Menda esa bu fursatning o‘zi yo‘q. Oradan bir hafta o‘tar, ko‘pi bilan o‘n kun o‘tar, so‘ng men to‘shagimdan turishga va boshimni yanada quyiroq egib, qo‘shimcha yumush izlashga majbur edim. Busiz mumkin emas. Busiz bo‘lmaydi. Shusiz ham vahima morlari miyasini yeb bo‘lgan, bo‘lg‘usi to‘y xarajatlaridan boshqa narsa ko‘ziga ko‘rinmayotgan rafiqam bundan ortig‘iga dosh berolmaydi.
Hash-pash deguncha o‘n kun o‘tdi-ketdi. Men hamon eshik yonida, kalitlarni bir-bir qulfga solib ko‘rardim go‘yo. Menga vaqt kerak edi. Hech bo‘lmasa yana o‘n kungina. Hech bo‘lmasa yana bir haftagina. Ammo bu vaqtni qaydan olaman?..
Ishga chiqdim. Universitetda omonat edim. Yoshim oltmishga borib qoldi. Tez orada pensiyaga chiqaman. Ilmiy unvonim esa yo‘q. Demak avval yarim shtatga tushirishadi, keyin yumshoqlik bilan “O‘z xohishimga ko‘ra” ishdan bo‘shashni taklif etishadi. Rozi bo‘lsam, ehtimol “uzoq yillik samarali mehnatim uchun” faxriy yorliq bilan taqdirlashib, zar chopon ham kiydirishar… Qo‘shimcha ish ham topdim. Uyga yarim kechasi, har qancha horib-charchab qaytsam-da, hech bo‘lmasa bir-ikki soat gipoteza bilan shug‘ullanishga o‘zimda kuch topishga harakat qilardim. Ammo bu oson emasdi. Evoh, men endi yosh emasdim, qudratli vaqt o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda edi. Ko‘pincha qo‘lyozmalarimga bosh qo‘ygancha uxlab qolardim-u, ertalab umr yo‘ldoshimning umidsiz xasta misoli vahimaga to‘la
zorillashidan seskanib uyg‘onib ketardim: “… nima qilaman? …qanday yashayman?”
Ayyorlik qilmoqchi bo‘ldim: xotinimga yo‘llanma olib, biron dam olish uyida hordiq chiqarib kelishni taklif qildim. Ko‘pi bilan o‘n
ikki kunga. Ham sog‘liqqa foydali, buning ustiga shuncha yil yashab, biron marta sayr-sayohatga chiqmading, chet elga bormading, hatto shundoqqina biqinimizdagi Chorvoq dengiziga ham bir marta qadam ranjida qilmading-a… Rafiqam menga avval ajablanib-shubhalanib, so‘ng baayni dovdir odamga qaraganday masxaralab qaradi va aytdiki…
Xullas, agar, sal yumshoqroq iboralarda ifodalaydigan bo‘lsak, shu paytgacha dam olmagan fidoyi xotinim bundan keyin ham dam olishni xayoliga keltirmas ekan, chunki uning uchun – mendek tepsa tebranmas, loqayd, dangasa erdan farqli ravishda – bolalarning baxti to‘kis bo‘lishi muhim ekan, bu to‘kislik esa el qatori o‘tkazilgan to‘yda namoyon bo‘larkan, shu sababli, har bir so‘m hisobda bo‘lgan shu kunlarda ikkinchi marta bunday taklif bilan chiqishga jur’at etmasligim kerak ekan, undan ko‘ra ko‘proq pul topishni o‘ylashim kerak ekan, zero, oila a’zolarini ta’minlab qo‘yish, bolalarning to‘yini o‘tkazib berish erning birinchi vazifasi ekan va hokazo va hokazo (Ha, bu xotin dam olish-pam olishga bormaydi, mabodo sanatoriya-panatoriyaga oborib, bog‘lab qo‘yib qaytsam, arqonlarni tishlab-uzib, uzolmagan taqdirda esa hakkalab bo‘lsa ham mendan burun uyga yetib keladi). Keyin esa yana eski plastinka aylana boshladi: “Agar sizga men tegmaganimda yo o‘zingizga o‘xshagan dovdir xotin yo‘liqib qolganida, ana o‘shanda ko‘rardingiz nima bo‘lishini! Haliyam rahmat deng, men shu oilani bir amallab eplab turibman. Agar boshqa xotin bo‘lganidami… agar boshqa xotin bo‘lganidami…”
Yuragim simillab og‘rib ketdi: darhaqiqat, boshqa xotin bo‘lganida nima bo‘lardi? Aytaylik… Yo‘q, yo‘q… Men bu o‘yni haydab solishga shoshdim… Balodan nari…
Hayot shu zaylda davom etardi. Men tegib-qochib hamon gipoteza isboti ustida ishlardim. Ish tizimga qo‘yilmaganidan keyin, odam chalg‘irkan. Ustiga-ustak, allaqachon katta chilla muddati tugaganiga qaramasdan, ziyrak talabadan darak yo‘q edi. Guruh rahbaridan surishtirdim: kuyovto‘ra allaqanday bosh-oxiri yo‘q marosimlaru, tadbirlardan bo‘shamayapti ekan.
Ammo vaqt topgandan chopib kelishga va’da berib yuboripti. Shunday bo‘lishini bilib turgan bo‘lsam-da, behad charchaganim sabablimi, o‘zimni bosib turolmay, baribir jahlim chiqdi, qattiqroq gapirib ham yubordim:
“Va’dasini bir joyiga bossin…” Gap nimadaligini tushunmay turgan bo‘lsa-da, tili zahargina rahbar ham qarz bo‘lib qolmadi, meni o‘xshatib tuzladi: “Alam qilsa orqangizga qalampir qo‘ying…”
Shunday kunlarning birida… Shunday kunlarning birida… internetga qaradim-u… ko‘zlarimga
ishonmadim… dardi dunyoyim qorong‘i bo‘lib ketdi. Sankt-Peterburg shahrida yashaydigan, institutda katta ilmiy xodim bo‘lib ishlayotgan 41 yoshli Grigoriy Perelman degan matematik Puankarening gipotezasini to‘la-to‘kis nima qilibdi? Ha, isbotlab beribdi-qo‘yibdi… Science jurnali Puankare teoremasi isbotini “Yil kashfiyoti” deb e’lon qilibdi. O‘zimizning Silviya-Zulfiya Nazar isbot muallifini ko‘klarga ko‘targan maqolasini chop etishgayam ulguribdi. Perelman bizning sohada nufuziga ko‘ra Nobel mukofotiga teng hisoblanadigan xalqaro “Filds medali” bilan taqdirlanibdi…
Shoirlar aldaydilar. Nima emish, qandaydir bir mavzuni yozmoqchi bo‘lib yursang-u, uni sendan oldin kimdir qog‘ozga tushirib qo‘ysa, bundan xursand bo‘lishing kerak ekan. Bekor gap! Ehtimol adabiyotda shundaydir, ammo aniq fanlarda emas. Men unaqangi bag‘ri keng odam ham emasman. Men ichi qora odamman. Xudo shohid, bu olamshumul yangilikni o‘qiganimda butun vujudimni hasad va alam fasodi to‘ldirdi. Men o‘zimni tishlab tashlaguday ahvolga tushdim: “Nega u? Nega u? Nega men emas…”
Hayot men uchun o‘z ma’nosini yo‘qotdi. Ammo bu hali holvasi ekan. Tez orada saytda Perelmanning gipoteza yechimi ifodalangan maqolalarini e’lon qilishdi. E, Xudo, bu nima degan gap! Menga yana qanday jazoying bor? Qachongacha ustimdan kulasan?
Axir… axir bu to‘qson to‘qqiz butun-u yuzdan to‘qson to‘qqiz foiz mening yechimim-ku!!! Axir men to‘g‘ri yo‘ldan borgan ekanman-ku. So‘nggi nol butun yuzdan bir foiz ish qolgan ekan-ku! Bir oygina, yo‘q, yo‘q, ko‘pi bilan bir haftagina bosim o‘tirib ilm qilganimdami, gipotezani o‘zim isbotlagan bo‘lardim. Agar zukko talaba ham yonimga qo‘shilganida, ehtimol birgalashib bu ishni yanada tezroq nihoyasiga yetkazardik… Axir ozgina qolgan ekan-ku… Ozginagina qolgan ekan-ku…
Menga ko‘rs atgan shuncha jabring kammidi, Yaratganim? Nega meni shunday imkoniyatdan mahrum etding? Nega og‘zimdagi oshimni oldirishimga yo‘l qo‘yding… Nega? Nega axir? Garchand bilaman, bu sening aybing emas, biroq nima qilay, o‘zim o‘zimni ayblaymi? O‘zim o‘zimni jazolaymi? Bu bilishim menga azob-iztirobdan o‘zga nima olib keladi, nima?..
Xudoyim! Meni o‘ttiz yil orqaga qaytar, Xudoyim… Xudoyim, meni o‘ttiz yil orqaga qaytar…”

VIII

Qo‘lyozma shu yerda tugagandi.
Talaba bir dasta qog‘ozni stol ustiga qo‘ydi, qarshisida o‘ziga diqqat bilan tikilib turgan shifokorga qarab, taraddudlandi, noilojligini bildirayotganday yelka qisib qo‘ydi:
– Ochig‘i, aniq bir narsa deyolmayman.
Shifokor bosh irg‘adi:
– Tushunaman, tushunaman.
Talaba ehtiyotkorlik bilan so‘radi:
– O‘zi… o‘zi yaxshimi?
Shifokor achinganini bildirayotganday xo‘rsinib qo‘ydi:
– Bir soqolli odamning rasmiga qaragani-qaragan.
Talaba sumkasidan bir surat olib ko‘rsatdi:
– Shumi?
Shifokor bosh irg‘ab tasdiqladi:
– Xuddi o‘zi.
Talaba izoh berdi:
– Bu o‘sha Grigoriy Perelman. Puankare gipotezasini isbotlab bergan.
Shifokor jonlanib qoldi:
– Eshitgandim. Aytganday, uning o‘ziga beriladigan million dollar mukofotdan voz kechgani rostmi?
– Rost.
Shifokor ko‘rsatkich barmog‘ini chakkasiga olib borib aylantirdi:
– Bizning mijoz ekan-da.
Talaba bezovtalandi:
– Yo‘g‘-e. To‘g‘ri, u torgina ikki xonali uyda, onasi bilan kambag‘algina yashaydi. Bitta maoshga. Lekin…
Shifokor ishonch bilan barmoq silkidi:
– To‘ppa-to‘g‘ri. U bizning mijoz. Axir bu zamonda qaysi sog‘ odam million dollardan voz kechadi? Shizofreniyaning shunaqa formasi. Unga maniya velichiya qo‘shilgan bo‘lishi mumkin. – So‘ng ichkariga ishora qildi:
– Xuddi ustozingiz kabi.
Talaba nimagadir tobora o‘ng‘aysizlanib borardi.
– Yo‘g‘-e.
– Bunaqalarni ko‘raverib ko‘zim pishib ketgan, uka, menga ishonavering.
Tashxisimga kallam bilan javob beraman.
– Lekin Perelman dunyodagi tirik daholar ro‘yxatining to‘qqizinchi qatorida turibdi-da!
Shifokor hayron bo‘ldi:
– To‘qqizinchi? Nega birinchi emas?
– Bilmadim.
– Umuman olganda, bu ham mening tashxisimni tasdiqlayapti. Chunki daholik bilan telbalikning orasi bir qadam, bularning orasida chittakka
o‘xshab u shoxdan bu shoxga sakrab yurganlari qancha!.. Aytganday, men baribir tushunmadim, o‘sha telba nega bir milliondan voz kechganligining sababini bunday odamga o‘xshab aytganmi?
– Aytgan. “Men endi Koinotni boshqarishni bilaman, shu holimda million dollarning orqasidan chopib yuramanmi?!” degan.
Shifokor ishonch bilan bosh irg‘adi:
– Super shizik.
Talaba shoshayotganini bildirmoqchiday bir qo‘zg‘alib qo‘ydi.
Shifokor qog‘ozlarga ishora qildi:
– Bularni nima qilamiz?
Talaba ikkilanib qoldi:
– Bilmasam.
Shifokor qog‘oz taxlaminining bir chekkasini ruchkasining uchida ko‘tarib ko‘rdi.
– Biron joyga ishlatib yuboraylik desak, qog‘ozi qattiq. Buning ustiga orqasiga ham bir balolar ruchkada yozib-chizib tashlangan ekan.
Talaba eng yuqorida turgan qog‘ozni olib, orqasiga qaradi:
– Ha, bu o‘sha, domlaning Puankare gipotezasi isboti bo‘yicha qilgan ishlari.
Shifokor ta’kidlab so‘radi:
– Endi bular biron ahamiyatga egami?
Javob qisqa bo‘ldi:
– Yo‘q.
Shifokor pixillab kuldi:
– Tushunaman, tushunaman. Poezd ketib bo‘lgan deng… To‘ydan keyin xinani qaerga qo‘yish kerakligini esa muhtaram ustozingiz juda yaxshi biladi, juda yaxshi. To‘g‘rirog‘i, bilardi… Xo‘p, kelishdik, bu qo‘lyozmani tanish bir makulaturachiga topshirib yuboramiz. Har qalay, jamiyatga ozroq bo‘lsa ham foydasi tegadi-ku. Hi-hi-hi. Tualet qog‘ozi sifatida bo‘lsa ham.
Talaba qizarinqirab yerga qaradi.
Shifokor ishchan ohangga o‘tdi:
– Xo‘sh, uchrashasizmi ustozingiz bilan?
Talaba ikkilanib qoldi:
– To‘g‘risi, sal shoshib turgandim. Keliningizning…
Shifokor ko‘rsatkich barmog‘ini ko‘tarib, yigitchani gapdan to‘xtatdi:
– Buning menga ahamiyati yo‘q. Aytganday, qovunning yaxshisi kimga nasib qilishini eshitgan chiqarsiz. Ustozingiz ham xotinga yolchigan ekan lekin. Shukr qili-ib, boriga qanoat qili-ib yashayvermaydimi!
Bechora ayol, ko‘zidan yoshi daryoday oqib, har kuni ikki marta xabar olib ketyapti. Tushgacha bir marta, tushdan keyin bir marta. Sadoqatni qarang!
Ammo ustozingiz sizni so‘ragani-so‘ragan. Aytishiga qaraganda… – u yana pixillab kulib yubordi, – aytishiga qaraganda, olamshumul kashfiyot arafasida emish. Bu masalada unga faqat siz yordam bera olarmishsiz. O‘ziyam sizni naq yigirma marta so‘radi.
Talaba soatiga ko‘z tashlab qo‘ydi:
– Mayli, o‘n daqiqacha vaqtim bor.
– Xavfsizlik masalasi yuzasidan xavotirlanayotgan bo‘lsangiz, sira tashvishga tushmang. Bu borada hamma chora-tadbirlar oldindan hisobga olib qo‘yilgan.

IX

Shifokor bejiz xavfsizlik masalasiga alohida e’tibor qaratmagan ekan. Bemor uchrashuv xonasiga bir emas, ikki baquvvat sanitar hamrohligida kirib keldi. Ammo domlani bu sira tashvishlantirmayotganga o‘xshardi. U shogirdini ko‘rgan zahoti yashnab ketdi, ko‘kragiga bosib olgan, iyig‘i chiqib ketgan portfelidan mayda harflarda nimalardir yozilgan bir varaq qog‘oz chiqargancha entikib-hovliqib, gapira ketdi:
– Yigitcha. Siz hozir orzu qilish yoshidasiz. Sizda matematikaga iste’dod bor. Shu iste’dodning so‘nib qolishiga nima qilmang? Ha, yo‘l qo‘ymang. Agar ilm qilaman desangiz, qo‘limdan kelgancha ko‘maklashaman, keyin matematika institutiga olib boraman, u yerda zo‘r-zo‘r kallalar bor.
– Domla…
– Lekin sizga aytmoqchi bo‘lgan asosiy gapim bu emas. Asosiy gapim shuki… – Domla qo‘lidagi qog‘ozni yalov misoli baland ko‘tarib, unga ishora qilgan ko‘yi jo‘shqin ohangda xitob qildi: – Biz birgalikda mana buni yechamiz! Bu gipoteza Perelmanning tushiga ham nima qilmagan?
Kirmagan. Bu sizga Puankare emas! Bu butunlay boshqa masala. Buni Sharq deb qo‘yibdilar…
Talaba jur’atsizroq tarzda e’tiroz bildirishga urindi:
– Domla…
Ammo ko‘zlari ilohiy ilhomdan chaqnayotgan, yonoqlari lovullayotgan, vujudi dir-dir titrayotgan domla uni gapirgani qo‘ymadi:
– Ishonavering, bu fan olamida katta shov-shuv yasaydigan ish bo‘ladi. Yechimni topsak, kerak bo‘lsa Perelmanning o‘zi bizga nima qiladi? Ha, havas qiladi. Men nima deyapman? Perelman kim bo‘libdi, hattoki…
Soatiga zimdan ko‘z tashlab olgan yigitcha battar toqatsizlandi va bu gal sal keskinroq ohangda gapirib yubordi:
– Domla, uzr, lekin men sal shoshib turgandim. Tashqarida keliningiz kutib turibdi. Biz u bilan…
Domla ustidan sovuq suv quyilganday birdan hovuridan tushib, sergak tortdi, so‘ng qo‘lidagi qog‘ozni uzatarkan, shogirdiga qandaydir cho‘chibroq, ehtiyotkorlik bilan murojaat qildi:
– Bu dastlabki bosqichning natijalari, yigitcha. Kerakli adabiyotlarni yozib qo‘yganman. Ularni topib kelsangiz, bemalol ikkinchi bosqichni boshlab yuboraveramiz.
Talaba shoshib o‘rnidan tura boshladi:
– Xo‘p, xo‘p.
Domla nogahon shogirdi tomon engashdi, shoshib, birov eshitib qolishini istamaganday qizg‘inlik bilan shivirladi:
– Hammasi, hammasi o‘zimizga bog‘liq. Bahona qidirmang, sababni mahkam ushlang, orzuga intilishdan cho‘chimang. Matematika va faqat matematika. Boshqa hammasi bekor…
Tashqaridan qaraganda bemor qaytib joyiga o‘tirib qolgan talaba ustiga yotib olayotganday edi. Har qalay, nafaqat yigitcha, balki qo‘llarin chalkashtirib turishgan hushyor sanitarlar ham shunday gumonga borishdi shekilli, birdan bemorga yopishishdi va uni osonlik bilan ko‘tarib olishgancha ichkariga sudrab keta boshlashdi. Bir amallab qo‘lidagi qog‘ozni vahimadan afti qiyshayib ketgan talaba tomon otishga ulgurgan, so‘ng, bu manzarani ko‘rmaslik uchunmi, nigohini oppoq shiftga tikkan domla quyilib kelayotgan ko‘z yoshlari aralash yurakni o‘rtab yuboradigan darajada iztirob bilan iltijo qildi:
– Xudoyim! Meni o‘ttiz yil orqaga qaytar, Xudoyim… Xudoyim, meni o‘ttiz yil orqaga qaytar…
Talaba ust-boshini qoqqan bo‘lib, o‘rnidan turdi. Og‘ir uf tortib, soatiga qararkan, seskanib ketdi. U rostdan ham kechikayotgan edi. Ildam yurib eshik yoniga borgan yigitcha nogoh to‘xtab, ortiga o‘girildi. Domla qoldirgan, chumoli izidek mayda harflarda turli formulalar yozilgan, grafik-diagrammalar chizilgan qog‘oz yerda yotardi. Oniy soniya davom etgan mulohazadan so‘ng talaba yo‘lidan qolmaslikka qaror qildi va uchrashuv xonasidan chiqdi-ketdi.
Uzun yo‘lak oxiridagi qalin eshik taraqlab ochildi, bemorni ichkariga olib kirib ketishdi. Domlaning iztirobli nidosi kimsasiz uchrashuv xonasidan tobora uzoqlashaverdi:
– Xudoyim, meni o‘ttiz yil orqaga qaytar… qaytar, Xudoyim…
Axiyri sas o‘chdi…