O‘sha kuni uyda zerikib o‘tirgan edim.
Kampirim nevaralarimni sog‘indim, deb katta qizinikiga ketgan. O‘rtancha qiz eri bilan chet elda yuribdi. Kenjamiz issiq-sovug‘imdan xabar olish uchun uyda qolgan, lekin u ham uyda emas — ertalab ishga chiqib ketib, kech qorong‘isida qaytadi. Qisqasi, uyda qorovullik qilib o‘tirgan paytim edi.
Albatta, erinmay soqolni qirib ko‘cha aylanib kelish mumkin. Lekin “ko‘cha aylanish”da biror ma’no bo‘lishi kerak. Yoshing yetmishga borib qolganida bekordan sandiroqlab yurish yarashmaydi. Mayli-da, atrofni tomosha qilib, ko‘chada uch-to‘rt tangani sochib qaytaman, desang yoshlikdagi hoyu-havaslar allaqachon tugagan. Uyda televizor ko‘rish, kitob o‘qish — bular ham doim ko‘ngilga sig‘avermaydi.
Qanday bo‘lmasin, o‘sha kuni faromushlanib o‘zimga tegishli bo‘lmada, qafasdagi qarib qolgan sherdek, nari-beri odimlagancha, deraza oldiga bordim. Har gal derazaga yaqinlashganimda bir zum ko‘chaga qarar, ammo hech narsani ko‘rmayotgandek holatda edim. Bu gal ikki qushning suron ko‘tarib biri-birini cho‘qiyotgani diqqatimni tortdi. Osoyishta to‘xtab, atrofga razm soldim.
Hovli keng. Xushqomat daraxtlar zangor osmonga sanchilib turgandek taassurot uyg‘otadi. Mana, shu quyuq daraxtzor ostida “Bolalar maydonchasi”. Aslida, uzun yo‘lkalar orasidagi butun hovli sahni maydonchaga ajratilgan, ammo ayrim ochko‘z uy egalari deraza ostidagi tomorqa yetmagandek, yer ochib, hammayoqni egallab olishgan. Bunisi holva. Hovlining ikki yon tomonida qator temir qutilar — garajlar turgani kam, birovlar maydonchaga tirkab o‘z garajlarini o‘rnatishgan edi. Shularning bari sabab, hozir “Bolalar maydonchasi” torayib, kaftdekkina shamoyilga kirgan.
Oldingi hafta kuchli shamol turib, keyin do‘l yog‘ib, ko‘p daraxtlarning shoxlari sinib tushgan, har yoqqa shox-shabba sochilgan. Ana, necha kun o‘tib, hech kim ularni yig‘ishtirmagan edi.
Maydonchada ham barg-xazon uyulib yotibdi. Bu yerda avvallari bolalar uchun o‘ynaydigan nimalar bo‘lgan — eslamayman, so‘nggi yillar kuzatganim — tik temir bir narvon va zinadan yuqoriga ko‘tarilib pastga sirg‘alib tushadigan gajaksimon qurilma bor.
Bundan balki uch-to‘rt oy, balki yarim yil burun kattaroq bolalarmi yoki biron mast-alastmi qurilmani ag‘darib tashlagan, u otdan ajratilgan aravadek to‘ntarilgan edi. Uni ham hech kim hamon o‘nglab qo‘ymagan.
Ba’zan ko‘chaga chiqib maydonchani kesib o‘tganimda, odamlar nega buncha beparvo, deb o‘ylar edim. O‘sha kuni yana shunday xayolga bordim. Birdan... uyda bekor o‘tirmay, ko‘tarilib tushadigan qurilmani akang qarag‘ay, o‘zim o‘nglab qo‘ygim keldi. Bolalar bu qurilmadan mahrum, o‘ynayolmayotgani menga yoqmayotgan edi.
Eski kiyimlarimni egnimga ilib, tashqariga yo‘naldim.
Bir ishni bajarish uchun odamga g‘ayrat, shiddatdan tashqari, kuch kerak, hol kerak. Yoshi ulg‘ayganida zo‘riqish yaramaydi — xudo ko‘rsatmasin — yiqilib qolish mumkin. Biroq, nazarimda, niyat qilganimni darhol amalga oshirmasam, tars yoriladigandek edim.
Maydonchaga qadam qo‘yib, shox-shabbani yig‘ishtirishga kirishdim. Nihoyat, qurilmani u yon-bu yondan tutib qimirlatishga urina boshladim. Uning og‘irligi bir botmonga yetmasa ham, yarim botmon chiqadi! Menga esa hakimlar uch kilodan ortiq narsa ko‘tarmaslikni tayinlashgan. Ikki marta badanimga jarroh tig‘i tekkani ustiga, bod kasalim qiynaydi. Yurakning urib turishi ham o‘ziga yarasha... Tashvishlanib va kuymalanib turgan edim — Xudoning marhamati — ikki o‘smir qayoqdandir paydo bo‘lib, salom, o‘rtoq muallim, deyishdi. Pinjimga kirishdi. Uchchovlon “Yo Ali” deb qurilmani o‘ngladik-qo‘ydik. Ularga rahmat, bolalar, deyishga ulgurib-ulgurmasimdan, qaytib g‘oyib bo‘lishdi. Men esam, uyga kirishga shoshmay, zavqlanib qurilma tegrasida aylana boshladim.

* * *
Shu payt...
qurilma ostida yotgan bir qora xaltaga ko‘zim tushdi.
Ikki o‘smir bola qo‘llaridagi narsalarni yerga qo‘yib, yordamga oshiqishgan edi, shular unutganmikan, deb o‘yladim. Bir dam poylab o‘tirdim. Axiyri, xaltada nima bor ekan, deb qiziqib, e’tibor berib qaradim. Xalta loyga belangan, aftidan anchadan buyon shu yerda edi. Demak, birov oldinroq qoldirgan yoki atay tashlab ketgan! Engashib, uni shunchaki paypaslab ko‘rdimu esim chiqayozdi. Xaltada odam bosh chanog‘idek yarim dumaloq... Xudoyim-e!
Nafasim bo‘g‘zimga tiqilsa-da, o‘zimni qo‘lga olib bog‘ichni shoshmasdan yechdim. Xaltani ochdim. Bu — kulrang-qizg‘ish tusdagi kichik bir byust (haykal) edi.
U sopol bo‘lgani, vaqtida loydan yasab pishitilgani uchunmi, menga ilk qarashda shu on naq yerdan “o‘sib chiqqan”dek tuyuldi. Keyin, tikilib turib, uning “aft-angori” qandaydir “tanish” ekanligini payqadim. Kimligini o‘ylab, ayni damda eslayolmadim.
Tashlab ketishga ko‘zim qiymayotgan edi. Nima qilishimni bilmasdim. Uyga ko‘tarib borsam... uyda qaysi xonaga kirmang, har xil tasvirlaru allakimlarning byust (haykal)lari “tiqilib” yotibdi — qarindoshlar shusiz ham bizning uyimizni “san’at muzeyi” deb atashadi. Bunisi mayli. Kampirimga boshdan-oyoq bu kungi ishim yoqadimi, yo‘qmi — aytish qiyin. Erkak kishi, meningcha, uchragan “boshog‘riq”qa xotinni aralashtirmagani durust. Gap ko‘payadi, xolos... Xo‘p. Bir maktabda qariyb yarim asr dars berib, menga na bir mashina, na garaj buyurgan. Atrofdagilarga o‘xshab avvaldan tomorqa-er ham “zabt” etmaganman. Faqat, temir qutilar orasidagi bo‘sh bir burchakni sim tortib to‘sib qo‘yganman — bu yerdagi chirigan taxtalar ostida uydagi ortiqcha ashqol-dashqol saqlanadi. Mulohaza yuritib, axiyri muayyan qarorga keldim. Topilgan byust (haykal)ni qaytib qora xaltaga soldim.

* * *
Biz sezmagan holda qaysi zamondan boshlab hayotimizga dunyo “yopirilib” kirgan? O‘zimizdan “tashqari” dunyoni aytayapman! Qayoqqa qarama, “bizniki” bo‘lgan hayotda boshqa bir “hayot”ga xos ismlar, jismlar, tasvirlar, kitoblar ko‘zga tashlanadi. Ota-bobolarimiz davridan ham ko‘ra ko‘proq bu hozir yaqqol ko‘rinadi. Ertaga yanada ko‘proq ko‘rinishi mumkin. Taraqqiyot, deganlari shu! Ajablanmaslik kerak! Birov ajablanmaydi ham... Men olis shaharlarda necha bora shaharlarimiz nomi, buyuk insonlarimiz ismi-sharifiyu ularning rasmlari, katta-kichik byust (haykal)lariga duch kelganman. Naqsh solingan buyumlar, zardo‘zlik namunalaridan oddiy o‘zbek choponi va do‘ppisigacha uchratganman! Biz qanchalik “tashqari”ga chiqishga uringan va ayniqsa, bu kun urinayotgan bo‘lsak, bizga goh ruhi yaqin, goh ruhi yot “tashqari dunyo” ham ming chandon ortiq shiddat, g‘alayon bilan “kirib kelish”ga urinadi... Ana, uyingizdagi jihoz biqiniga “Shveytsariya” deb yozilgan. Ana, egningizdagi kostyum astariga qarang — shohi tasmachada “Olmoniya” degan yozuv. Kitoblar-chi? Kitoblar-ku, eng qadim muhojirlardir. Ana, uydagi katta xonaning ikki devori shiftgacha zich kitob. Menga tegishli bo‘lmada ham ular dasta-dasta...
Qisqasi, oradan uch-to‘rt kun o‘tgan, ko‘chadagi qora xalta deyarli xayolimdan ko‘tarilgan edi. Bo‘lmamda betartib yotgan kitoblarni alifbo bo‘yicha yangidan javonga terib chiqayotgan edim, eshik qo‘ng‘irog‘i jiringladi. Borib ochsam, Eson degan yigit — keyingi yo‘lakning bizdek yuqori qavatida istiqomat qiladigan devor qo‘shni ostonada turibdi.
— Kechirasiz, Izzat aka, — deb ko‘rishgani qo‘l cho‘zdi.
— Marhamat, jigar, — dedim.
Eson yo‘lakda shippakni yechayotib katta xonaga sekin mo‘ralagandek bo‘ldi. Men bilan bo‘lmaga kirib oromkursiga o‘tirgach, bu xonaga ham razm sola boshladi.
Xotinim kir yuvayotgan edi, ishini to‘xtatib darhol patnisda bir choynak choy bilan qand-qurs keltirdi. Eson odob yuzasidan o‘rnidan turib:
— Yaxshi yuribsizmi, Barno kennoyi, — degancha unga alohida hurmat ko‘rsatdi. Men uzatgan bir piyola choyni ho‘playotib: — Band ekansiz! Bezovta qildim, — dedi kitoblarga qarab qo‘yganicha.
— Bekorchilikdan! — dedim. Keyin, bizning ko‘pqavatli uylar sharoitida ko‘pincha “osh-qatiq” bo‘lavermaydigan, har kuni ko‘rishavermaydigan qo‘shniga negadir dardimni yorishga tushdim: — Biron xaridor topilsa, bu kitoblarning hammasini bitta qilib sotib yuborardim.
— O‘zingizga kerak emasmi?! — deb qiziqsindi Eson.
— Men bilan yangangiz bularni allaqachon “xatm” qilganmiz. Bolalar o‘qimaydi. Zerikib qaraydi.
— Bo‘lmasa, sotish kerak, albatta. Bu ancha pul!
— Qayoqda! Oladigan kishi yo‘q. Bizning odamlarimiz kitobga qandaydir beparvomi... Otalarimiz bekordan “ma’rifat” deya qon kechmagan-da! Bilsangiz, o‘sha Behbudiylar, Avloniylar, Fitratlar ishini davom ettirib, uyda kutubxona ochmoqchi edim. O‘tgan-ketgan qiziqarmikan, deb. Mana, qog‘oz qirqib, simyog‘ochga yopishtirish uchun e’lon ham yozib qo‘yganman. Lekin qo‘lim bog‘langan. Yangangiz qarshi. Uy oyoqosti bo‘ladi, deydi. Buning ustiga, uyda bo‘y yetgan qiz!
Biz ancha sukutga cho‘mdik. Eson to‘yqusdan:
— Menga Napoleon kerak, — dedi.
O‘ylanib kitoblar tomon qaradim.
— Qanaqa Napoleon?
— Adashmasam, u bitta. Bonapart!
— Bitta emas. Bonapartlar katta sulola, — dedim “dono”ligimmi, muallimligim tutib. — Qolaversa, Napoleon Bir, undan keyin o‘g‘li Napoleon Ikki, jiyani Napoleon Uch bor.
— Buni kitobda yozganmi?
— Har biri haqida ozmi-ko‘pmi yozilgan. Bu uyda istagan kitobingiz topiladi! Ana, ro‘parangizga qarang, farang adabiyotining o‘zi... Stendal, Balzak, Gyugo, Zolya, Mopassan. Yana Andre Moruadan Ekzyuperigacha... saf tortgan!
— Kutubxonangiz boy ekan, — tan oldi Eson. — Faqat, men boshqa, haykal qidirayapman.
— Haykal?
— Napoleon! Haykal, deydimi, byustmi?
— Uyda byust-haykallar ham ko‘p. Ana, Iskandarning fil suyagidan yasalgan byusti! Ana, Pyotr Birning marmardan yo‘nilgani! Ana, Stalin. Cho‘yan... Lekin menda Napoleon yo‘q... — shunday dedimu birdan esladim.
Qora xaltadagi byust (haykal) quyib-qo‘ygan Napoleon! Tik, nozik burni. O‘tkir ko‘zlari. Harbiy kiyimigacha!
— Ko‘nglingizga olmang, Izzat aka. Surishtirib yuribman...
— Ey, hozir topib beraman! Ochiq aytmaysizmi! — qo‘l siltagancha, o‘rnimdan turdim. — Barno! Men bir pastga tushib chiqaman. Bezovtalanma!

* * *
Ikkimiz temir qutilar orasidagi bo‘sh burchakni topib, sim to‘siq orqasida kuymalana boshladik. Chirigan taxtalarni ko‘tardik. Bor ashqol-dashqolni ag‘dar-to‘ntar qildik. Ammo bu yerda qoldirilgan qora xalta yo‘qolgan edi. Birov ro‘zg‘orga yaroqli na ketmon, na kurakka tegmay, go‘yoki byust (haykal)ni ko‘tarib ketgandek. O‘g‘irlagandek...
Hafsalamiz pir bo‘lib “Bolalar maydonchasi”ga keldik. Kesilgan bir daraxt ustiga o‘tirdik. Eson xafa edi. Men undan xijolat chekayotgan edim.
— Bilaman, siz halol kishisiz. Keksa muallimsiz, — dedi u. — Buyuk odamsiz!
— Men buyuk emasman. Oddiy!
— Baribir, ko‘p kitob o‘qigansiz! Buni endi nima qildik, maslahat bering. Topish kerak. Mirshablarga aytsa, ishonmaydi, kuladi. Bu o‘zi arzimagan mato, lekin naqd ming dollar to‘laganman.
— Sotib olganmidingiz?
— Yo‘q. Haykaltaroshga!
— Men bu ishda avvaldan hech narsaga tushunmayapman, — dedim.
— Nimasiga tushunmaysiz?
— Bizning hovlimizga, maydonchaga Napoleon qanday qilib kelib qoldi? U sizga kerak bo‘lsa, nega bu yerda yotgan edi?
— Berkitib qo‘ygan edim, — dedi Eson. — Uzr, Izzat aka, ming karra uzr, anovi qurilmaga tegmasangiz, Napoleon ham tinch yotaverardi... Ajablanmang, bu asli Napoleon ham emas. Dadam! Siz dadamni xastalanib, falaj bo‘lib yotganida, qo‘shnilar bilan bir-ikki kirib ko‘rgansiz. Eslarsiz. Dafn marosimida ham qatnashgansiz.
— Uyga ko‘chib kelgan paytda u kishi tildan qolgan edi. Gaplasholmaganman, — dedim.
— Qabrlari ustiga chiroyli yodgorlik o‘rnatgan edim. Bronzadan. Haykaltarosh tanish edi. Hozir u Amerikada yuribdi. Bultur o‘sha yodgorlikni o‘g‘irlab ketishgan... Shum niyatda qabristonga qo‘rqmay kiradigan kishilar topilganiga hayron qolaman.
— Bunday “mayyitning kafanini yechib olgan” kishilar doim uchragan. Ularning qabristondan emas, xudodan qo‘rqmagani yomon... Men tushunmayapman. Bu gaplarning Napoleongayu dadangiz G‘ulom akaga daxli nima?
— Aytaman, — dedi Eson. — Qaytib yodgorlikni tiklashni o‘ylab, bu gal pixini yorgan bir haykaltaroshning qarmog‘iga ilinib qoldim, Izzat aka. Jasur degan mendan yosh yigit ekan. O‘zi deyarli ishlamaydi, nuqul shaklga kirayotgan loyga suv purkaydi, xolos, qolgan ishni shogirdlari qiladi. Og‘iz ochib fikr aytishga qo‘ymaydi, men ustaman, asarlarim dunyo shaharlari markazida turibdi, ishni buzmang, o‘zingizni aqlli qilib ko‘rsatmang, deydi. Qanday bo‘lmasin, siz ko‘rgan haykalni yasab berdi.
— Napoleonni!
— Shunaqa! Ayb mening o‘zimda... Jasur dadamni bilmaydi. Dadam afg‘on urushida qatnashgan, zobit bo‘lgan. O‘shanda tushgan bir suratlarini nusxa uchun unga berganman. Keyin, og‘zimdan gullab, laqablari Napoleon edi, deb yuborganman. Haqiqatan ham sobiq safdoshlari orasida shunday laqablari bor edi... Mayli, dadamga juda o‘xshamasa hamki, uni o‘rnatamiz. Lekin bu hali faqat loy, bronzaga ko‘chirish kerak. Zavodda falon milliyon so‘m, deyishayapti. Qabriston ma’muriyati o‘zini aybdor sezib, yarmini to‘lamoqchi. Qolganini to‘plab olishimga to‘g‘ri keladi...
Pul topish — og‘ir masala. Ne-ne mardlarning belini bukmagan! Eson toqatsizlanganicha o‘rnidan turib ketib, yo‘qolgan haykaldan ham burun pul qidirayotgandek, maydonchada chir aylana boshladi. U bir mahal gajaksimon qurilma oldiga borib to‘xtadi. Tiklab qo‘yilgan qurilmani ag‘darib tashlaydi, deb xavotirlana boshlagan edim, yo‘q, qurilmaga tikilib turib:
— Iy-ya! — deganicha zinalar ostiga boshini suqdi va... men tomon shoshqin kela boshladi. Qarasam, qo‘lida qora xalta!
— Xayriyat, — deb yubordim ko‘nglim yorishib.
Qo‘shni oldida oqlanish, unga maslahat berishdan qutulgan edim. Bu dardisar (Napoleon) men qoldirgan joydan qaysi yo‘sinda maydonchaga “qaytib kelgan”iga tushunib bo‘lmasdi. Jahongirlaru daholik da’vogarlarining ruhi notinch kezishi nishonasimikan? Nima qilganda ham, biroz gangib qolgan edim.
O‘rnimdan shart turib uyga jo‘namoqchi edim, Eson yengimdan tutdi:
— Shoshmang, Izzat aka. Iltimos... Sizning uyingizda biroz imkon topiladi. Agar malol kelmasa...
— Nima malol kelmasa?
— Sizda bunaqadan ko‘p! Shular qatori...
— Malol keladi, — dedim qat’iy. — U katta. Ixchamroq bo‘lsa boshqa gap edi. Bundan tashqari, bizning yoshimiz bir yerga yetgan. Qabrga qo‘yadigan narsani uyga olib kirolmayman... Menga qarang. O‘zingiz nega olib kirmaysiz? Uyingizga o‘t tushganmi?
— Kun ora o‘t tushadi, — dedi o‘ylanib Eson. — Erkak kishi oiladan shikoyat qilmasligi kerak. Buning ustiga, xotinim mehnatkash. Fidoyi. Otasi mulla edi, o‘zi ham namozxon. Lekin siz bilan Barno kennoyim bir ashulani aytasizlar! Men bilan Sohiba aytgan ashula o‘xshamaydi.
— Kelin sizning tashvishingizga sherik bo‘lmaydimi?
— Nima desam ekan? Mendan ko‘ra yaxshiroq bilasiz. Bizda masjid xudoning uyi deb atalgani bilan, buddaga sig‘inganlarga qiyos mehrobga tosh-but qo‘yilmaydi. Yoki ma’jusiy qabilida devorga rasm solinmaydi. Hatto anbiyolaru avliyolarni tasvirlash man etilgan. Bu hammasi to‘g‘ri! E’tiqodga bog‘liq... Sohiba bo‘lsa, oshirib yuboradi. Ba’zi ishlari hech quyushqonga sig‘maydi. Uyda oddiy bir shakl ham saqlanishiga toqat qilolmaydi. Har xil suratlaru haykallarga qo‘shilib, uyga shayton kiradi, deb tushunadi. Johillik, albatta.
— Kim bilsin! Eskidan shunday tushuncha hukm surgan.
— Demak, Sohiba emas, men aybdormanmi? Har qanday shakl, tasvir harommi?
— Suratparastlik, haykalparastlik, ularga ortiqcha mahliyolik har qalay bizning eskidan kelgan tarbiyamizga zid. Bu — bandaga hasham berish, ba’zan ulug‘likni istash, ba’zan sajdaga aylanadi. Biz qachondir Sharqdan G‘arbga qarab keta boshladik. G‘arb kundan-kun bizni unga xos yashash tarziga da’vat qilayapti. Kitoblar, san’at namunalari kirib kelib, turli yot e’tiqodlar, dunyoqarashlar, goho ochiq sharmandaliklarni sezdirmay bizga yuqtirishga urinayapti.
Eson sal sarosimalangan edi.
— Men hayronman, Izzat aka. Ko‘zlarimga ishonmayapman, — dedi u. — Bu so‘zlarning egasi sizmi? Axir, hammadan burun uyini kitoblar, rasmlar, haykallar bilan bezatgan o‘zingiz emasmi?
— O‘zim... Bunga sabab, yana bir katta haqiqat bor. Ota-bobolar davri boshqa edi. Bizning hayotimizda Sharqu G‘arb birlashib ketdi. Biz Sharqqa suyanamiz, G‘arbga ham qaraymiz.
— Balki bu haykal kerak ham emasdir? Marhum ikki og‘iz duoi fotihadan bo‘lak narsani kutmaydi! — dedi Eson. — Lekin men atrofdagilardan farqi yo‘q bir kishiman. Qolaversa, oddiy bir hunar kishisi, ko‘p gaplarga aqlim yetavermaydi. Sohibaning e’tirozlari ham, sizning bu so‘zlaringiz ham menga uzoqdan eshitilgan ovozdek ko‘rinadi, yaxshi ilg‘ayolmayman. Dadamning oldida burchimni bajarayapman. Tamom. Vassalom! — U birdan murojaat qildi. — Hech bo‘lmasa, buni oldingi joyga berkitaylik. Ruxsat bering. Bu yerda, o‘ynab yurgan bolalar sindirib qo‘yadi.
— Bemalol. O‘zingiz shug‘ullanavering, — dedim.

* * *
Bahor maromiga yetmay turib, yoz boshlangan edi.
Derazadan xonaga quyosh tushgan. Nur zarralari jimirlab yog‘ayotgandek.
Issiq.
Divanga cho‘zilgan edim.
Deraza oldiga borib ko‘chaga tikilgan kampirim:
— Eson ertalabdan buyon u yoq-bu yoq yurgani-yurgan, — dedi.
— Ko‘chada unga nima bor ekan?
— Bilmasam. Aftidan, bir narsa qidirayapti.
— Yana yo‘qotgandir-da!
— Nimani?
— Napoleonni! Bu birinchi yo‘qotishi emas. Vaqti-vaqti bilan yo‘qoladi.
— Gaplaringiz g‘alati. Almoyi-aljoyi... — hech narsaga tushunmagan Barno boshqa bo‘lmaga chiqib ketdi.
Uyqu aralash so‘zlashgan edim.
O‘ringa qulayroq joylashdim.
Ko‘p o‘tmay ko‘zim ilina boshladi...
Qarasam, deraza katta ochilib, Eson kirdi.
— Siz bu beshinchi qavatga qanday ko‘tarilib, nega derazadan kirdingiz? — deb so‘radim ajablanib.
— Eshikdan kelsam, Sohiba sezib qoladi. Men undan yashirin ish tutishga majburman, — dedi Eson. — Boshim qotgan. Haykal bu daf’a berkitgan joyda ham, maydonchada ham yo‘q. Qayoqqa ketdi ekan?
— Mayli. Ezilmang. Topilar.
— Menga yordam bering, Izzat aka. Iltimos.
— Shoshmang. Men oldin bir o‘ylab ko‘ray. Qurbim yetmasa, izquvar o‘rtoqlarim bor. O‘zim gaplashaman.
Shu payt narigi bo‘lma eshigi taraqlab ochildi.
Eson yugurib derazadan qaytib chiqib ketdi.
Barnodir, desam...
— Sohiba!
— Men.
— Muncha dag‘dag‘a. Barno ichkarida dam olayotgan bo‘lsa kerak. Qizim ham ishdan charchab kelgan.
— Menga baribir.
— Siz bu yerda nima qilib yuribsiz? Bizning uyimizda?
— Hozir ko‘rasiz! — u har yoqdan kitoblar, rasmlarni olib, birma-bir derazadan ko‘chaga ota boshladi.
— Hay! Hay... Bu sizning uyingiz emas, xonim! Nega xo‘jayinlik qilasiz?
— Rahmat, demaysizmi! Men sizning uyingizdan shaytonni haydayapman.
— To‘xtang! Qizishmasdan butun-bor gapni aniqlab olaylik... To‘g‘ri, kitoblar, tasvirlar, haykallar orqali bir paytlar uylarimizga shayton kirgan. Hozir ham bitta-yarimta burchakda u ko‘zga ko‘rinmay yotgan bo‘lishi mumkin. Men buni inkor etmayman. Lekin...
— Nima, lekin?
— Eng avval, shayton odamning xayolida bo‘lmasligi, ko‘ngliga kirmasligi kerak. Bundan tashqari, yaratilgan har narsani shaytonga bog‘layverish insofdan emas.
— Mening qarashimcha, Yagona Buyuk Yaratuvchi Tangridir, xolos. Nauzambilloh, Unga sheriklik qilish, men ham bir narsa yaratdim, deb o‘ylash gunoh. Shayton vasvasasi bilan odamlar doim aqlini yo‘qotib qo‘yadi.
— To‘g‘ri, biz ulug‘ ishlarni amalga oshirganda ham “hammompish” o‘ynagan boladekmiz! “Sizlar ko‘p xato qilasizlar!” deyilgan oyatda. Banda adashadi. Lekin xudoning o‘zi insonni bunyodkor qilib yaratmaganmi? Kuzatish! Hayratlanish! Bu xislatlarni insonga xudoning o‘zi bermaganmi?
— Siz bilan bahslashish qiyin. Muallimsiz! Tilingiz charxlangan. Men ham avvallari shunday edim. Dadam bilan nuqul tortishardim. Keyin bilsam, men emas, dadam haqli ekanlar.
— Dadangiz mulla bo‘lganmi? — deb so‘radim.
— Mulla! O‘shanda qanday holat edi? Aytganim bilan ko‘z oldiga keltirolmaysiz... — Sohiba kutilmaganda antiqa taklif kiritdi. — Keling, yaxshisi, voqeani teatrga o‘xshab o‘ynaylik. Siz dadam rolini bajarasiz. Men o‘zimning yoshligimni ijro etaman... — u boshidagi durrachani yechib, bo‘yniga o‘radi. Sochlarini yoydi. Atrofga alangladi. Ilgakda osig‘liq to‘nni olib qoqdi. — Buni anchadan beri kiymagan ekansiz! Kiyib oling... — U yuzimga tikildi. — Yoshingiz yetmishga borayapti. Nega soqol qo‘ymaysiz? — egnidagi xalatning cho‘ntagidan yasama soqol chiqardi. Qo‘limga tutqazdi. Taqdim. Ikkinchi cho‘ntagida do‘ppi bor ekan. Boshimga o‘zi kiygizdi. — Dadamga juda o‘xshamasangiz ham, ancha yaqinlashdingiz! Voqeaning daromadini eshiting. Men farang tili bo‘yicha mutaxassisman. Ba’zan tilmochlik qilaman. Institutni bitirib yangi ish boshlagan kunlarim edi. Bir guruh mehmonlar kelishdi. Ular yonida institutni bizdan burun tugatgan tanish yigitni uchratdim, hamkorlik qilar ekan. Uch kun birga yurdik. Shu orada bir-birimizni yoqtirib qoldik. U menga uylanib, meni Frangistonga olib ketadigan bo‘ldi. Oyimga dardimni yordim. Dadamdan fotiha olishim kerak edi. Dadalarimiz eski qadrdonmi, birga ishlashganmi ekan, nihoyat, dadamga yuzlashdim... Qani, endi boshladik!
Men o‘zi-o‘zimdan Sohibaning dadasi qiyofasiga kirgan edim.
— Qizim! Men sendan roziman. Sen bilimli, aqllisan, — dedim unga. — Gohida bahslashsang ham, doim gapni tarozida tortib ko‘rganing menga yoqadi. Biz vaqtida turkcha, arabcha, forschani o‘rganganmiz. Taqdir taqozosi, bir payt o‘rischaga ruju qo‘ydik. Sen farangchaga qiziqasan. Dunyo yong‘oq, balki pista po‘chog‘i. Bag‘rikenglik kerak! Lekin men bir narsani o‘ylayman. Sizlar, bizdan keyingilar qayoqqa qarab ketayapsizlar? Sharqqa qarabmi? G‘arbgami?
— Buning nima ahamiyati bor! Kechirasiz, bu siz uchun hozir shunchalik muhimmi, dada? — dedi Sohiba.
— Bu ko‘pdan buyon menga osoyishtalik bermaydi. Yurtdan ketib ertaga o‘z xalqi tarixi, madaniyati, urf-odatlarini unutgan bir qavmga aylanmaysizlarmi?
— Dada! Ko‘nglingizga olmang, amakim bu narsalarni sizdan ko‘ra ko‘proq tushunadilar. Taraqqiyparvar...
— Qanaqa amaki?
— Eski qadrdoningiz, birga ishlagan ekansizlar.
— E-ha! Kuyov bolaning otalarimi? Bunday qadrdonning bo‘lganidan bo‘lmagani afzal. O‘zi hoji, lekin afti ajnabiy. Muhabbatga, oilaga munosabati ham erkinmi-beparda... Ixtiyor senda, qizim. Lekin men fotiha berolmayman.
Sohiba qaytib sochlarini yig‘ib, bo‘ynidagi durrachani boshiga o‘radi. Men ham egnimdagi to‘nni yechdim. Do‘ppi bilan yasama soqolni unga uzatdim.
— Bu sizga esdalik, — dedi u. Keyin, so‘zini davom ettirdi. — Uyda to‘polon qilganimga qaramay, yigitdan bir yil muhlat so‘radim. Sinash uchun! Shu ketganicha, undan na xat bor, na xabar. Bir yil o‘tdi. Ikki yil ham o‘tdi. Uch yil deganda, tanishlardan yigit otasi- dan ham hol so‘rama y qo‘yganligini eshitdim. Dadam haq bo‘lib chiqdilar! Shundan so‘ng Eson aka bilan tanishib, oila qurdik. Endi Eson aka ajnabiy bo‘lib ketmasin, deb kurashib yotibman.
— Dadangiz yo‘liga kirganingiz yaxshi, albatta, — dedim Sohibaga. — Sharqu G‘arbni ajratganlaring, bir kishiga qarab ko‘pchilikka baho berganlaringga esa qo‘shilmayman. Buyuk bir insonlar Sharq bilan G‘arb orasida turgan.
— Juda murakkab gapirar ekansiz-da, muallim, — dedi Sohiba. — Lekin men tushundim. Qanday bo‘lmasin, rahmat sizga, ota!
U — bir deraza, bir eshik oldiga borgandek edi. Keyin eshikdan chiqib ketdimi, derazadanmi, bilmayman, ko‘rsam, boshqa bir juvon ostonada serrayib turibdi.
— Siz kim? Tanimayapman.
— Men farrosh xotinman. Aziza!
— Siz yetmay turgandingiz. Nima kerak sizga? — deb so‘radim.
— Sizlar biz, oddiy odamlarga doim bir narsa kerak, deb o‘ylaysanlar! Menga hech narsaning keragi yo‘q! Er-xotin mabodo urishsanglar, bu o‘z ishlaring, nega bir narsalarni ko‘chaga tashlaysanlar?
— Biz er-xotin urishmaymiz. Har yoqqa narsa ham otmaymiz. Adashdingiz.
— Ko‘chadagi bolalar sizning derazangizni ko‘rsatishdi.
— Darvoqe, kitoblaru rasmlar...
— Endi o‘zingizga kelyapsiz! Ular sizniki bo‘lsa, ayting, olib chiqay, — dedi Aziza. — Mabodo egasi topilmasa, shara-bara yig‘adigan do‘konga topshiraman. Jon deb oladi. Uch-to‘rt so‘m to‘laydi ham!
— Meniki. Meniki! — dedim shoshib. — O‘sha, uch-to‘rt so‘m mendan...
— Mana, bu boshqa gap! — Aziza eshikka yo‘nalganicha, to‘xtadi.
— Daraxtdagini nima qilay?
— U nima deganingiz?
— Daraxtda bir haykal shoxga ilashib turibdi. Dorga osgandek.
— Ey... Qo‘shni yo‘lakdan Eson degan yigit ko‘chada yuribdi. U yer chizib, tepaga qaramagan-da! Derazadan tushganida ham, ko‘rmagan bo‘lsa kerak! Haykal uniki!

* * *
Aziza chiqib ketdi. Oradan ozmi-ko‘pmi vaqt o‘tib, xonaga nihoyat, yana Barno kirdi:
— Uyg‘otib yubormadimmi?
— Sal mizg‘ibman shekilli... Farrosh xotin narsalarni olib chiqmadimi?
— Farrosh?
— Aziza... Unga to‘rt-besh so‘m berish kerak!
— Qayoqdagi gaplarni gapiryapsiz? Almoyi-aljoyi! Sizga bir balo bo‘libdi, — dedi Barno.
— Menga hech balo bo‘lgani yo‘q. Faqat, o‘ng bilan tush aralashib ketganga o‘xshaydi.

* * *
Yo‘lak eshigidan chiqdimu ro‘paraga tikilib qoldim. Maydonchadagi gajaksimon qurilmani birov qaytib ag‘darib tashlagan edi.
O‘ylanib turgan edim, qayoqdandir er-xotin Eson va Sohiba kelib qolishdi.
— Izzat aka, mashqingiz past! — deb so‘radi Eson salom-alikdan keyin.
— Men ko‘tarib qo‘ygan qurilmani yana ag‘darishipti. Endi uch-to‘rt oymi, yarim yil shu holda yotaveradi! Tinch turgan narsaga odamlar nega tegadi? Qo‘li qichiydimi? Hayot qulatish emas, tiklash, buzish emas, tuzatish, yo‘q qilish emas, yaratishdan iborat ekanligini bular tushunmaydimi?
— Xafa bo‘lmang, Izzat aka. Men o‘zim hozir o‘rinlataman!
— Bir kishiga og‘ir. Balki, ikkimiz...
— Yo‘q, sizni charchatmaymiz, — dedi Eson. U qurilmaga qarab ketdi.
— Men otangiz tengi kishiman. Sizdan bir narsani so‘ramoqchiman.
— Qulog‘im sizda, — dedi Sohiba.
— Manovini siz ag‘darganingiz yo‘qmi?
— Hazillashasiz-a, domla! Ota...
— Behazil gap bo‘lsa... Qabristonda yo‘qolgan haykal, keyin yasalgan uning sopol shakli, bu boradagi butun ishdan sizning xabaringiz bor, Sohiba! To‘g‘rimi?
— Siz nima bashoratchimisiz?
— Unday deyolmayman. Lekin ayrim ishlar menga ba’zan tushimda oshkor bo‘ladi. Ro‘y bergan voqea aniq ko‘z oldimda. Bir boshdan aytib beraymi?
— Kerak emas... Siz ham el qatori yashagan kishisiz. Ammo uyingizdagi kitoblar mayli, rasmlar, haykallar falon pul turadi. Bularni qo‘shganda, siz ancha boysiz, muallim. Men aytmoqchiman, bizda ular ham yo‘q. Biz kamxarj oilamiz. Erim butparastlik qilgandek nuqul haykal qo‘yishga urinib, uyga sarflanadigan pulni sovurib yursa, qanday chidab turish mumkin?
— Demak, eringizga ozor yetkazganingiz, birovlarni ishga solib eringizni ovora qilganingizni, harholda, inkor etmaysiz?
— Siz mening ahvolimni tushuning-da, ota, — dedi Sohiba.
— Men tushunaman... Qabristonda haykallar qo‘yish, tiriklikdan keyingi shuhratparastlik menga ham ko‘p yoqavermaydi, qizim. Birovlar bizning urf-odatimizni bajarmaydi. Biz ham boshqalarning urf-odatini doim qabul qilaverishimiz shart emas. Lekin hayot ravishi! Qolaversa, shaxsan men haykalni but deb ham bilmayman. U — bir xotira. Balki, obodonlik, madaniyat belgisi... Umuman, tiriklikda biri-biringni qadrlashga nima yetsin!
Eson yonimizga keldi.
— Ana, Izzat aka, bolalar bemalol o‘ynayveradi! O‘rinlatdim.
— Barakalla, jigar, — dedim.
— Uyga yuring, suhbatlashib o‘tiramiz.
— Boshqa payt. Yaxshi bir kunlaringda albatta, kiraman.
— Bu kun yomon kun ekanmi? Xudoning har bir kuni yaxshi kun!
— Men hozir qozon osaman, — dedi Sohiba va yo‘lak tomon yugurib ketdi.
— Yuring, — dedi yana Eson.
— Boshqa payt. Keksa muallimlar yig‘ilishayotgan ekan, shu yoqqa borayapman.
— Bitta “Napoleon” konyagi olib qo‘ygan edim. Niyat qilib!
— Men ichmayman. Iloji bo‘lsa, siz ham ichmang.
— Men sizdan minnatdorman, Izzat aka. Shu kunlar butun tashvishimga og‘rinmay sherik bo‘ldingiz! Ana, zavoddan olib, nihoyat haykalni qo‘ydirdim. Bu ish bitdi.
— Xabarim bor. Tunov kuni qabristonni ziyorat qilgan edim, ko‘rdim.
— Sizga yoqdimi? — qiziqsindi Eson.
— Afti biroz jangari. Lekin baribir yomon emas.
— Unga endi birov tegmasa, o‘g‘irlamasa, bo‘ldi!
— Endi birov tegmaydi, o‘g‘irlamaydi!
— Siz shunday deb o‘ylaysizmi, Izzat aka?
— Men bunga ishonaman. Hech kim endi tegmaydi! Garchi u dadangizdan ko‘ra ko‘proq Napoleonga o‘xshasa ham...

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 40-son